Минем дусларым

Ринат МӨХӘММӘДИЕВ. Беренче умырзая. Повесть (10) Зәйнәп аңа якынрак елышты. Аяк очларына басып кына егеткә үрелде. Егетнең кулы кызның биленә күчте, ул аны тагы да үзенәрәк тарта төште. Кофта күтәрелгән төштә ялангач тән белән дәртле кул кавышты. Тыгыз нечкә бил калтыранып алды. Рәхимҗанның иреннәре янды. Зәйнәп елышканнан-елыша гына барды, тыгыз тәне аның кинәт йомшап китте. Ул да түгел, кыз егетнең кулына авып төште. Кыш буе атлар карады Рәхимҗан. Салкын димәде, буран димәде, иртә таңнан кичкә кадәр атлары янында булды. Ашатты, эчертте, көрәк һәм себерке тотып абзарларын чистартты, эшкә яраклы атларны колхоз эшенә озатты һәм каршы алды. Әмма кеше күзенә артык ташланмады, ипле генә үз җаена эшләп йөрүендә булды. Аның үз-үзен тотышын төрлечә гоманладылар. Институтыннан куганнар икән, дип тә сөйләделәр. Бабасын югалтудан айный алмый йөри, бичара, дип кызганучылар да бар иде. Ул узып киткәндә, колонкага суга чыккан хатыннар пышын-пышын гына: «Бу егеткә ни булган, шушы яшеннән ат караучы булып йөрмәсә соң, теге ни, ниткәнме әллә?...» – дип, бер–беренә карашып та алгаладылар. Шәһәргә бер киткән кешенең шушы яшьтә кире авылга әйләнеп кайтуы гайре табигый күренеш иде шул. Институт кадәр институтны үз теләге белән ташлап киткән дигән сүз Нурлы Аланда берәүнең дә башына сыймады. – Типсәң – тимер өзәрлек чагың, егет башың белән нигә ат абзарында кайнашасың? – дип, чын күңелдән киңәш итүчеләр дә булды. Аны аңламадылар, гомер буе ат сыртында яисә арбада йөргән шәп-шәп кешеләр дә аңламады аны. Техника тирәсендә булса – аңларлар иде, ә менә атны яратуына ышанмадылар. Менә бит хикмәт!.. Язын аңа, авылда беренче булып, повестка кәгазе килде. Армиягә озатырга яшьтәшләре җыелды. Ял көне иде, шәһәрдән кайтучылар да байтак. Алар арасында Фаяз, Фаягөл һәм, әлбәттә инде, Зәйнәп тә бар. Озату мәҗлесенә алар өчәү бергә җитәкләшеп менделәр. Табында утырганда берәүнең карашы Рәхимҗанның күзләрен, күзләрен генә түгел, бөтен җанын, бәгырен әледән-әле көйдереп торды. Ул Зәйнәп карашы иде. Күпме генә сер бирмәскә тырышмасын, бу караш алдында үзенең көчсез булуын торган саен аңлый барды Рәхимҗан. Шәһәрдән кайткан кыз тагы да сылуланган һәм тагы да сөйкемлеләнә төшкәндәй тоелды аңарга. Тар джинсы чалбар һәм килешле алсу кофта кызның гәүдәсендәге һәммә чигелешне үтә бер нәфислек белән ассызыклап тора иде. Зәңгәр сөрмә салынган күзләрнең куе озын керфекләр арасыннан балкып китүен бер күрү шундук бөтен җаныңны уята. Нур чәчеп торган алсу иреннәр ерактан ук утлы күмер сыман пешереп алыр кебек. Зәйнәпкә карап сихерләнүчеләр бер Рәхимҗан гына түгел иде. Кызлар аны көнләшеп күзәтсә, башка егетләр дә телиме-юкмы шул тарафтан күзен ала алмады. Тик берәү дә Зәйнәпкә соклануын башкага сиздермәде. Хәер, табын артында Фаяз да бар иде бит әле. Дустын озатырга дип кала тикле каладан кайткан Фаяз гына күңелендәген яшерә алмады. Дөресрәге, аның күңелендәге телендә иде һәрчак. – Ну, Зәйнәп, – диде ул, тирә-ягында егетләр һәм кызлар утыруын бөтенләй хәтереннән чыгаргандай дәртсенеп уч төпләрен уа-уа. – Матай алган көнне үк үзеңне утыртып урам әйләндерәм әле. Билләһи газим дим, Зәйнәп! Аның сүзләренә игътибар итмәгәнгә сабыштылар. Зәйнәп исә Фаязга табан борылып карамый булдыра алмады, назлы гына күз кысарга да өлгерде. Табындагы сый ни кадәрле генә мул булмасын, башта ишегалдына, аннан урамга, урамнан – тыкрыкка һәм су буена тартылды яшьләр. Рәхимҗаннар тыкрыгыннан төшкәч тә, Фазыл чишмәсе тугае башлана. Язгы ташу быел да чишмәнең улагын агызып киткән. Улаксыз булса да, чишмә яны матур, тугай ямьле иде. Хәер, тугай диярлек зур урын да түгел ул үзе. Бакырчы чишмәсе янындагы мәйданның уннан бере генә. Яшьләр шул тугайга – инешнең аргы ягындагы дугайланып килгән нәни ярымутрауга чыктылар. Бу тугайның иң зур матурлыгы – аның тынычлыгын саклагандай як-ягында калкып торган ике кызыл яр. Кабаланып аккан инеш бер-беренә ике игезәк сыман охшаш шул ярларга җиткәч тә кинәт тынычланып, уйчанланып кала. Кызыл ярның нәкъ урта бер җирендә тау битеннән чишмә бәреп тора. Авылдагы чишмәләрнең иң дәртлесе, иң ярсуы диләр аны. Ә ни өчен Фазыл чишмәсе дип аталуын болайрак аңлаталар. Авылда беренче егет була Фазыл. Эшкә батыр, сүзгә тапкыр, үзе гармунчы, үзе җырчы дигәндәй, коеп куйган табигать баласы. Фазыл авылның беренче чибәренә гашыйк була көннәрдән беркөн. Кыз да егетне ошатып йөргән икән. Бер-берсен бик яратышалар болар, ай нурында чишмәләр челтерәп торганда мәңге-мәңге бергә булырга дип сүз куешалар. Ләкин бергә булырга, кавышырга язмаган була күрәсең: кызны тирә-якта дан тоткан күрше Алкин баена көчләп кияүгә бирәләр. Егет ялгыз кала – җанын кая куярга белми газаплана, бердәнберен сагына, һәр кичне бакчалары артындагы шушы су буена төшеп моңлана – җырлый, гармун уйный торган була. Авылда таныш булган көйләр генә баса алмый башлый аның юксыну газапларын, ул бер-бер артлы яңа көйләр чыгарып уйный. Моңарчы ишетелмәгән, яңгырамаган моң төнге тынлыкка чумган авыл урамнарына бәреп керә, ачык тәрәзәләрдән үтеп өйләргә күчә. Шундый моңлы кичләрнең берсендә тау итәгендә башка сыймас бер могҗиза була – егетнең аяк очыннан гына чишмә бәреп чыга. Егет моңар хәйран кала, уйнавыннан туктап, хикмәтле чишмәнең дәртле челтерәвенә колак сала. Һәм шунда үзе дә белмәстән, чишмә агышына кушылып, яңа бер көй уйнап җибәрә. Егетнең уйнавыннан чишмә тагын да ярсыбрак ага башлый, чишмә ярсуына егет иярә, егеткә – чишмә, чишмәгә – егет... Чишмә агышыдай дәртле, егет күңеле сыман ярсу яңа көй әнә шулай туган. Нурлы Аланда туган. Аны ишетеп инештәге балыклар ай нурлары белән кулга кул тотышып бии башлый, күктә бәхетле йолдызлар җемелдәшә, шундый ямьле җәйге кичтә күзләренә йокы кермәгән егетләр-кызлар урамнарга йөгерешеп чыга, бии-җырлый башлый. Нурлы аланлылар әлеге көйне отып калалар һәм «Фазыл чишмәсе» дип атыйлар. Шулай итеп, бу ярсу һәм дәртләндергеч көй дөньяга, әнә шул рәвешле, яңа чишмә булып туган. Әле менә бүген дә, шул егетне искә төшергәндәй, Нурлы Алан яшьләре бергәләшеп «Фазыл чишмәсе» н җырлап алды: Өздереп нигә карадың, Ник тоттың чиләгемнән? Суларым түгел, ялкыным Түгелде йөрәгемнән... Бу җыр аларны канатландырып җибәрде, үзләренең табигать баласы, шушы җир, шушы авылныкы икәнлекләрен искә төшерде булса кирәк. Дәртсенеп киткән авылдашлар кулга-кул тотынышып гармунчы тирәсендә әйлән-бәйлән уйнадылар. Җыр җырлап әйләнделәр, чират такмакка җиткәч, уртага чыгып парлашып биеделәр. Әйлән-бәйлән уены нәкъ менә шушындый яшел тугайларда, су буйларында уйнау өчен генә чыгарылган икән, аңар кушылмау мөмкин түгел. Җырлый беләсеңме-юкмы, җырчы булып китәсең монда. Бии беләсеңме-юкмы, әйлән-бәйлән уйнаганда үзеңне биюче итеп хис итәсең. Шулай да бу уенның да үзенә күрә осталары була. Нинди генә осталары әле! Әнә, күрәсезме, бер читтә күлмәк изүләрен ачып җибәргән Илфат тора. Ахун Илфаты... Ул үзенә китереп басканны бәйгегә ашкынган аргамак сыман көтеп кенә тора. Кул чабып тик торганда да бөтен җаны, бөтен кыланышлары белән үк бию көенә тибрәнә ич ул, әнә. Берәүнең аның каршысына килеп китереп басуы була, ике иң өстенә канат үсеп чыга Илфатның: сикереп, очып, атылып чыга ул уртага. Тыпыр-тыпыр биегәндә күзләре очкынлана аның, чәчләре ярсу аргамакның ялларын хәтерләтеп җилпенә, хәтта авызын җыеп ала алмый. Шулай дәртсенеп биегәндә ни кыланса шул килешеп тора аңарга. Инде туйганчы биеде дисең, юк, ул гына җитми, түгәрәкне тагын бер, кабат-кабат әйләнеп чыга әле ул. Өстәвенә, һәммәсе кул чаба, дәртсендереп тора. Гармун туктагач та әле биюдән тиз генә арына алмый Илфат. Үзе генә булса бер хәл, парлап биегән кызны да җибәрмичә, мутланып чүгәли-чүгәли аның тирәсендә «Билләреңә сары каешлар булып уралаем...» – дип такмаклап әйләнә. Башка берәү кулларына шулай ирек куйса, кызы да аның инде әллә кайчан үпкәләгән, берне чалтыратып җибәргән булыр иде. Ә Илфатка үпкәләмиләр. Әйлән-бәйлән уйнаганда аның һәр хәрәкәте, хәтта кылануы да шулай табигый һәм ипле килеп чыга. Үзе генә шулай канатлана дисәк, ялгыш булыр, башкаларны да үзе кебек канатландыра, дәртләндерә белә бит ул. Ул биеп туктагач та күңелләрдә туган бәйрәм рухы тынмый, дәвам итә әле... Гармунны магнитофон алыштырды. Дөньяларын онытып, тез буыннары талганчы заман ритмнарына да биеде алар, һәркем үзенә бер ләззәт белән биеде. Рәхимҗан, бу кичнең һәрчак үзәгендә булып, урта бер җирдә дулкын сыман берөзлексез уйнап, чайкалып торган Зәйнәпне сокланып күзәтте. Тәненә сыланып торган киемнәр, иңнәренә таратып салынган чәч аның биюенә өстәмә ямь һәм сер өстәп тора. Ә югары чөелгән куллары белән ул, әйтерсең лә, тугайлыкка төшкән ай нурларыннан толым үрә иде... Кызлар һәм егетләр парлы-парлы яисә төркем-төркем булып бик соң гына таралышты. Зәйнәп белән Рәхимҗан икәү генә Фазыл чишмәсе янына килеп салкын су эчтеләр. Сусаулары басылгач, бер-беренә су чәчрәтеп уйнадылар. Зәйнәп көлә-көлә читкә йөгерде. Рәхимҗан аны куып тотты. Сулышларына буыла-буыла көлделәр, шаярдылар... Алар икәүдән-икәү генә су буеннан атлады. Барыр сукмакларын, алардан калышырга теләмичә йөгереп аккан инешне тулган ай яктыртып торды. Каядыр бакалар бакылдашты. Колак төбендә чишмәләр челтерәде. Бер чишмә авазын икенче чишмә күтәреп алды, аны яңалары алыштырды. Зәйнәпләр тыкрыгына җиткәч кенә туктап калдылар. – Китәсең килмидер? —дип сорады кыз. – Әллә ничек кенә, кинәт моңсу булып китте... – диде егет, кызның кайнар кулларын учына алып. Зәйнәп аңа якынрак елышты. Аяк очларына басып кына егеткә үрелде. Егетнең кулы кызның биленә күчте, ул аны тагы да үзенәрәк тарта төште. Кофта күтәрелгән төштә ялангач тән белән дәртле кул кавышты. Тыгыз нечкә бил калтыранып алды. Кулдан яшен ташы йөгереп узды. Рәхимҗанның иреннәре янды. Зәйнәп елышканнан-елыша гына барды, тыгыз тәне аның кинәт йомшап китте. Ул да түгел, кыз егетнең кулына авып төште. Зәйнәпнең ярым ачык күзләрендә ялтыраган тамчыларны күреп, егет каушап калды, нигә дә юрарга белмәде аларны. Тартылган пружинадай хәрәкәт ясап, кыз янә аңарга үрелде. Рәхимҗан бу юлы аны күтәреп үк алды. Зәйнәпнең йөрәк тибеше дәү-дәү ике алма булып талпынды. Пар алмага ашкан йөрәк үзләрен кысып торган алсу кофтаны тарсына иде, иреккә омтылып җан тартышты, тыпырчынды алар. – Нишләтергә җыенасың мине, Рәхимҗан... Рәхимҗан... кирәкми, – диде кыз, тәмам йомылырга өлгергән керфекләрен ачмый гына. – Бер нишләтмим, карап кына торам... – Рәхимҗан... – дип пышылдады кыз, тагы да назлырак һәм сүлпәнрәк тавыш белән. – Кирәкми, Рәхимҗан... – Сокланып кына карыймын, Зәйнәп... Кыз янә пружина сыман тартылып алды, аның йомшак, кайнар тәне янә тыгызланып калды. Күзләре ачыла төште. Аларга бөтен күк йөзе – ай һәм йолдызлар сыйган иде. Егет дәшми-нитми байтак кына карап торды аңарга, тирән итеп сулыш алырга да уңайсызланып карады. Аннары кызны җиргә ипле генә төшерде. Зәйнәп күз тирәсен сыпыргалап алды, башын артка ташлап чәчләрен рәтләде һәм тирән итеп сулыш алганнан соң, егеткә эндәште: – Иртәгә үк китәсеңме? – Иртәгә. – Иртүкме? – Әйе, иртүк... Сәгатъ унда район үзәгендә, хәрби комиссариатта булырга тиешбез. Ә су буенда инде туар көннең беренче нурлары, ап-аяз көзге көннең ак җепселләре тоемлана башлаган иде. Алар һаман иртәгесен дип сөйләштеләр. – Мине искә алырсыңмы соң, ә, Рәхимҗан? – Үзе тагы, назланырга теләгәнен яшермичә, башын егетнең күкрәгенә куйды. Күзләрен тутырып аңар карады, үрелеп-үрелеп карады. – Хат алышырбыз... Мин сиңа көн дә язармын. Әгәр теләсәң, көненә берничә хат... ишетәсеңме, Зәйнәп?.. – Ярар, ишетәм, – диде кыз. Һәм берара сүзсез торгач, өстәп куйды: – Институтны ташламаган булсаң, армиягә дә алмаган булырлар иде менә. Егет дәшмәде. Кыз моны үзенчә аңлады: – Үкенәсеңдер?.. – диде. – Юк, – диде Рәхимҗан. – Армиягә алмыйлар, мин үзем китәм! Солдатта булу чын ир-ат өчен мәҗбүри дип беләм. – Шулаен-шулай да бит, – диде кыз. Әллә килешүе булды, әллә... Аңламассың. Күзләрен тутырып озак кына Рәхимҗанга карап торды, һәм гел уйламаганда, кинәт кенә үрелеп егетне үпте дә тыкрыкларына кереп йөгерде. Ипле генә шыгырдап капка ябылганы ишетелде бары. Хәтта тимер келә дә шалтырамады – тимер келәне кыз сак кына тотып төшерде, күрәсең. Ә Рәхимҗанга исә тимер келә, һичшиксез, шалтырап төшәргә тиешле иде кебек... (Дәвамы бар)

Ринат МӨХӘММӘДИЕВ. Беренче умырзая. Повесть (11) «Зәйнәп бер хәрбигә кияүгә чыкты», – диелгән иде хатта. Үз күзләренә үзе ышанмыйча кат-кат укыды ул бу хатны. Һәм йомарлап утка атты. Башына сыймады бу хәбәр. Зәйнәп көтәдер, хатны болай гына язмый торгандыр сыман тоелды аңарга. Хәрби диңгез флотында өч ел хезмәт итте Рәхимҗан. Зәйнәпкә, вәгъдә иткәнчә, хатлар язды. Көттереп булса да, кыздан да җавап килгәләде. Ләкин ярты ел чамасы узгандырмы-юкмы, Зәйнәп язмас булды, туктап калды. Җанын кая куярга белми йөргән шул көннәрдә классташы Фаяздан хат алды егет. Анда түбәндәге сүзләр язылган иде: «Рәхимҗан дус, сәлам! Матай алдым тәки, эшләр ярыйсы болай. Зәйнәпне эзләп барган идем, килеп чыкмады. «Җигули»га утырып, кулын болгап китеп барды. Хәзер «Җигули»га акча җыям, малай. Сау бул!» Бу хатны укып бер моңайды, бер елмайды Рәхимҗан. Фаяздан икенче хат килгәнче ул аны һаман укып торды. «Зәйнәп бер хәрбигә кияүгә чыкты. Матайны саттым. «Җигули»ның да кирәге калмады. Акчасын да җыймыйм хәзер», – диелгән иде монысында. Үз күзләренә үзе ышанмыйча кат-кат укыды ул бу хатны. Һәм йомарлап утка атты. Башына сыймады бу хәбәр. Фаяз ялгышкандыр, алай булмас, дип тынычландырды үз-үзен. Һәм тора-бара шуңарга үзе дә ышана башлады кебек. Зәйнәп көтәдер, хатны болай гына язмый торгандыр сыман тоелды аңарга. Җәй башында, срогын тутырып, авылга кайтып төште ул. Нурлы Алан тагы да матурайган, яктырган. Икенче көнне үк колхоз идарәсенә төшеп, Мирзанур абыйсы янына керде. Кочагын җәеп, шатланып каршы алды колхоз рәисе. – Танырлык та түгел, Рәхимҗан, синме бу? – диде, үз улын каршы алгандай кысып кочаклап. – Исәнмесез, Мирзанур абый, – дип, кул сузды егет. Ә карашы рәиснең чигә чәчләренә төште. Анда бер бөртек кара чәч калмаган. Өч ел эчендә танымаслык булып үзгәргән, шактый картаеп киткән иде ул. – Вәт, моряк дисәң дә моряк ичмасам! Молодец! – дип, егетнең җилкәсеннән какты рәис. – Үзегезнең хәлләр ничек, Мирзанур абый, бер көеме?... – Анысы качмас... Җә, сөйлә, ничек хезмәт иттең, алга таба планнар ничек? – Ничек дип, әйбәт инде... Менә, эшкә тотынырга кирәк, шуны киңәшергә төштем. – Синең кебек морякларга эш табылмыймы соң... Эш җитәрлек. Укыйм дисәң, түләп укытырбыз. – Мин, каршы килмәсәгез, шунда, атларым янына кайтыр идем, – диде ул тартынып кына. Әмма ике уйларга урын калдырмаслык итеп әйтте. – Өч ел буена ат күргәнем булмады, сагынылды... – Каршы килеп булмас, ихтыярың, – диде рәис. Бераз уйланып торды. – Анда Дада абзаң эшләп йөргән була иде. Ул инде пенсиядәге кеше, сәламәтлеге дә мактанырлык түгел. – Һәм, нидер искә төшереп, үзалдына елмаеп куйды. – Әле беркөн генә карчыгы зарланып кергән Дада абзыйның: «Гомер буе гади эштә эшләде ул, нәчәлник булу ярамый аңар, алыгыз шул атлар нәчәлниклегеннән, – ди. – Шунда гына эчәргә өйрәнде, ат кирәк булган саен ярты кыстырып киләләр, кешелектән чыгардылар Дадамны», – ди. Кайда эшләгәнеңне белеп тор. – Дада абый да эчәме? – дип гаҗәпләнде егет. – Эчәләр шул. Авыл эчә... – Әмма Дада абыйдан моны көтмәгән идем... – Җүнсезлеккә өйрәнергә күп кирәкме... – дип кул селтәде рәис, һәм, бер карарга килеп, өстәп куйды. – Уртак тел тапсагыз, ул да эшли торсын. Җәйләрен мәшәкать күп, печәнен, саламын да әзерлисе булыр. Болай көйле кеше ул үзе... Бөкрәйгән сыман бераз иелә төшеп үз көенә теркен-теркен атлап йөргән җыйнак гәүдәле бу кеше злек-электән ошый иде Рәхимҗанга. Ат абзарына килеп керүгә үк аның Рәхимҗанга әйткән сүзе шул булды: – Атларың исән, синнән бер ярты, энем. – Ә үзе кеткелдәп көлә. – Син нәрсә, Дада абзый, әллә эчәргә өйрәнгәнсең инде, – дип гаҗәпләнгән булды егет. – Кунних нәчәлниге бул да, эчмә, имеш. Эчмәгәч, нинди нәчәлник ул, ике көннән артык тотмый эшеңнән алырлар... – дип, канәгать кенә елмая-елмая бер учлам сакалын сыпырып алды ул. – Синең кебек матур картка эчү килешәме соң инде, – диде Рәхимҗан, аның түгәрәк сакалына ымлап. Карт күңеле булганчы кеткелдәп көлеп алды һәм, билгеле, җавапсыз кала торганнардан түгел иде ул: – Мин бит, моряк энем, заманча карт – сакалым картларча булса да, эчүем заманча минем. – Чынлап та хикмәт бар икән... – дип куйды Рәхимҗан, ни әйтергә белмичә. – Сакалы бар, акылы юк, дигән мәкальне беләсеңдер, минем турыда инде ул, – дип, тагын кызык тапты карт. Һәм шундук йөзенә җитдилек күчте. – Миңа, моряк энем, ат бирерсең инде, сорап менгәндә буш калдырмассың, яме. – Ә үзе, кулына себерке алып, абзар алдын себерергә кереште. – Хушлашырга түгелдер бит исәп, Дада абзый? Атлар белән дим. – Хушлашырга дип... Минем ни, «Карчыгым да үз янымда, пенсиям дә җитәрлек» дип, җырлап йөрер чагым бит... – Ә Мирзанур абый миңа "Дада абыең белән бергәләп эшләрсез", – дигән иде. – Димәс, юкны сүләмә, мине яратмый ул. – «Төшергәнгә» күрәдер?... – Аңар гына булса бер хәл, – дип, себерке сабына таянып туктап калды карт. – Аның тагын бер хикмәте бар әле, моряк энем. – Нинди хикмәт тагын? Абзаң сорауны көтеп кенә торган икән, башындагы салам эшләпәне бер читкәрәк кыйшайтып куйды да шундук сөйли башлады. Сүзен башламас борын елмаеп та җибәрде үзе. – Болай булды ул: кәнсәләргә барганыем, беркем юк. Персидәтел бүлмәсендә чырылдап тилефун шалтырый. Ишеге дә ачык калган, мин әйтәм, керим әле, алыйм трубкасын. Бер-бер кирәкле кешеседер дим, үзе дә кереп җитәр дим. Кереп, колагыма куюым була, колак ярырлык итеп кычкырып җибәрмәсенме теге: «Кем әле бу, синме, Мирзанур?» – ди. «Дада», – дим мин, – Мирзанур түгел бит инде, үз исемемне әйттем. «Урыныңда булу яхшы булды әле, менә нәрсә, – ди теге тавыш. Урысчалап әйтә. – Выручай, – ди, – районның ит планы тулмый, бер ун баш үгез һәм артык атларны җибәр», – ди. Атлар дигәч тә ачуым чыкты. «Артык атлар юк, мин әйтәм, тот капчыгыңны...» «Син нәрсә, Мирзанур, кем белән сөйләшкәнеңне онытасың», – дип тавыш күтәрмәкче бу миңа. Сүзен әйтеп бетергәнне дә көтми, мин тегеңә болай дип кенә җибәрәм: «Нәрсә анда Мирзанур, Мирзанур... Дада, дидем бит инде, башыңа тай типмәгәндер, Да-да бит бу!...» Иҗекләп әйттем, югыйсә, аңламый. «Син нәрсә, Мирзанур», – дип, телсез кала язды. «Түгел, мин әйтәм, Дада дигәч Дада инде». «Үгезләргә ризамы соң хет?» – ди. Мин тагын кабатладым: «Дада булды бу, Да-да», – дидем. «Нигә аны баштук шулай димисең, рәхмәт», – дип, тегенең трубканы куюы булды, персидәтел үзе килеп керде. Сөйләп күрсәткән идем – ул бер көлде, бер ачуланды. Райун нәчәлствосы булган, минем өчен үзенә яхшы ук эләккән дә булса кирәк соңыннан... Ә атларны барыбер бирмәдем, кызык иттем үзләрен, кудым да алып киттем урмандагы бер аланга. Ике көн кайтмадык. Дөнья бетереп эзләсәләр дә таба алмадылар, – дип, рәхәтләнеп тагын көлеп алды Дада абзый. Дада абзый белән эшләү бермә-бер күңеллерәк иде, уртак телне бик тиз тапты алар, көннәрнең ничек узып киткәнен сизми дә кала иделәр. (Дәвамы бар)

Ринат МӨХӘММӘДИЕВ. Беренче умырзая. Повесть (12) Берничә көннән җәмәгать урыннарына һәм төрле яктан килгән юлларга Нурлы Алан авыл советының «Авыл эчендә автомобиль һәм тракторларга йөрү тыела!» – дип эре хәрефләр белән язылган өр-яңа карары эленде. Атна-ун көн эшләгәч, Рәхимҗан идарәгә кагылды. Колхоз рәисе кызып-кызып телефоннан сөйләшә. Тагын нидер сорыйлар, таләп итәләр иде булса кирәк, кәефе кырылган күренә. Тыңлап торган чакта ул «да... да... да» дип җөпләп бара да, ахырда гына «җук бит, җук, нишләтим», дип өстәп куя иде. Аның «да, да...» дип кабатлый башлавын ишетеп, Рәхимҗан ирексездән елмаеп җибәрде. Дада абыйсы сөйләгән теге мәзәк хәл исенә килеп төште. – Бусагада торма, кер, Рәхимҗан, түрдән уз, – диде рәис, трубканы куеп. Кәефе шактый ук кырылган күренә, тамагын кырып, тәрәзәгә карангалап алды. Шул тәрәзәдән, әйтерсең, кемнедер эзли иде ул. Ниһаять, егеткә борылды һәм елмайгандай итте. – Тыңлыйм. Я, моряк, авылга күнегеп буламы соң? – Була, – диде егет, шундук, үгезне мөгезеннән эләктерергә ниятләп, йомышына күчте. – Киңәшәсе нәрсәләр бар иде бит, Мирзанур абый. – Шуннан, – диде председатель, «йә, сөйлә» дигәнне аңлатып. – Хәзер бездә илле ат, сигез тай һәм алты колын бар, беләсездер?... – Беләм, – дип баш какты рәис. – Атлар түгел, авыл тирәсендә ничә күгәрчен, ничә чыпчык барын да чамалыйм анысы... Кымыз җитештерергә, кымыз цехы ачып җибәрергә дисеңме?.. Шул рәвешле ул егетнең нинди йомыш белән килүен чамаларга тырыша иде. – Кымыз җитештерергә дә була, сездән ярдәм генә кирәк, – диде егет. – Ә бүген мин башка нәрсә турында сөйләшмәкче идем, тагы да җитдирәк сүзем бар. – Сөйлә... – Илле ат дидем бит, шуларның унысы гына җигелә хәзер. Калганнары көннең-көн буена арка кыздырып ята, эшсезлектән иза чигә. Ат өчен эшсезлектән дә олырак газап юк. «Ат кебек эшли» дип юкка гына әйтмәгән безнең бабайлар... – Башкаларын иткә озатырга дисең инде алайса. – Алай димим. – Егет үз уйлары белән артык мавыгуданмы, шаяруны аңлаудан ерак иде. – Атларны авылда киңрәк файдаланырга кирәк дим. – Үзен бүлдерүдән курыккандай, тизрәк сөйли башлады ул. – Авыл урамнарына карарлык түгел, бер чирәм заты калмаган. Яңгыр явып китсә, җиңел машиналар түгел, тракторлар, К-700лар буксовать итә. Кая карама – чокыр-чакыр. Бульдозер белән тигезләп чыгасыз, икенче көнне үк яңадан актара башлыйлар, тагын элекке хәленә төшә... – Тәк... тәк... – дип, чынлап кызыксынуын белдерде җитәкче. – Велосипед, мотоциклны авылда җитәкләп кенә йөрергә туры килә. Ат арбаларында тәгәрмәч чыдамый, шуңа авылны читләп йөрергә тырышабыз. Авыл урамында бала арбасын тартып йөрү дигән нәрсәне онытканнар, мөмкин түгел чөнки... Төшке аш вакыты җитсә, һәр өй каршына диярлек трактор, машина килеп туктый. Бер такта кирәксә дә, тавыкларга ярты капчык ярма кирәксә дә машина һәм тракторлар чаба. Кибеткә ярты алырга да трактор йөри. Бу хәлне туктатырга иде бит, Мирзанур абый, авыл эченә трактор-машинаны бөтенләй кертми торган итәргә иде... Авыл эчендәге, өй тирәсендәге вак-төяк йомышларга атларны файдаланырга була... Егет туктап калды. Рәис тә уйлана калды. – Идеясе шәп шәбен, – дип көрсенеп алды ул, байтак вакыт сүзсез торгач. – Ләкин ничек итеп шуны тормышка ашырырга соң?.. Тыюлар, киртә куюларны авыл кешесе болай да өнәп бетерми, тәкъдимең нинди?... – Бик җиңел, – дип, эләктереп алды Рәхимҗан. – Сез, идарә исеменнән, техниканы авыл эченә кертмәскә дигән фәрман чыгарасыз. Техника бит колхозныкы! Ферма һәм амбарлар авылның читендә. Менә дигән юл бар авыл әйләнәсендә. – Ә урманнан бүрәнә, утын, печән төяп кайтучылар нишләргә тиеш синеңчә? – Печәнне ат белән кайтарып та була. Өй, мунча бурау кебек эшләрне авыл читендә башкарырга. Инде, гел булмаса, анда кайтып җиткәнне ат белән дә ташып була ич... Утынны да шулай. – Моңар авыл кешесе риза булыр дисеңме? – Башта риза булмас, ләкин тора-бара күнегер. Яшел чирәм үскән урамда бәбкә көтеп йөргән яланаяклы улын күргәч, әле бервакыт куанып туймаслар, үзегезгә рәхмәт укырлар. – Юк, – дип, баш чайкады рәис, – бакча артына төшеп җиткән йөкне машинадан бушатып, атка төяргә өйрәтеп булмый хәзер авыл кешесен. Юк! Бу хыял гына, ләкин әйбәт хыял. – Соң, алайга китсә, печән белән утынны коеп яңгыр яуганда ташымыйлар бит. Көн коры булганда бер-ике тапкыр машина кергәннән генә әллә ни булмас, – дип, ризалыгын белдерде Рәхимҗан. Әмма шундук искәртеп куйды. – Тик моны сирәк очракларда, авыл советы рөхсәте белән генә эшләүне гамәлгә кертергә кирәк... Инде алайга китсә, урамны коры көндә түгел бит, яңгырлы вакытта яисә язын-көзен актаралар. – Анысы дөрес! – дип раслады җитәкче. – Шарикларың дөрес тәгәри. Авыл советы хәл итсә, тыңламый калмаслар. Тәртип сакларга кирәксә, милиция дә бар бит әле авылда... Бәлки, уйлап карарга ярыйдыр... Тик, белмим шул, ризалашырлар микән? Аңлата алырбыз?.. – Ә ат җигүчеләрне, авыл эчендәге йомышка ат йөртүчеләрне үзебез табарбыз, анысы... Дада абзый белән киңәштек, картлар белән сөйләшергә булды ул. Каникулга чыккан малайларны мин үз өстемә алам, атны яратучылар җитәрлек авылда... – Ул ягы турында уйлавың әйбәт. Кешесе булса, кызыксындыру чараларын табарбыз, теге чаклар түгел. Шөкер, очын очка ялгамый калган юк әле. Бу сүзләр хуҗаның аны хуплавы, үзе белән килешүе иде бит, күңеле булып елмаеп җибәрде Рәхимҗан. – Берәр атнадан идарәгә куеп киңәшербез, аңарчы кылларын тарткалый килермен, – дип, кул бирде ул егеткә. – Рәхмәт! Егетнең куанычы күңеленә сыймый иде. Ул кош тоткандай җәт-җәт атлап чыгып китте, ә рәис уйга батып калды. Идарәгә кеше байтак җыелган иде. Ишек янындагы буш урындыкка тыйнак кына кереп утырды Рәхимҗан, һәммәсе аңар карый, бу егеткә ни калган икән монда, дип уйлыйдыр сыман тоелды аңарга. Көн тәртибендә җитди мәсьәләләр шактый булып чыкты, ә аның тәкъдимен ахырга куйганнар. Тәҗрибәле җитәкче монда бәхәссез, шау-шусыз гына булмаячагын яхшы сизә иде күрәсең. Шуңамы, бүген берәүнең дә кәефен кырмаска, күпләрнең салпы ягына салам кыстырырга тырышты ул. Соңгы көн тәртибен игълан итеп, мәсьәләне аңлатырга керешмәс борын кабинетның төрле почмакларында пышын-пышын сөйләшүләр башланды. Бер почмактан икенче почмакка дулкын булып йөрде пышылдаулар. Кайберәүләр үзалларына елмаеп кына утырды – «булмастай нәрсә бу» диләр идеме... Икенче берәүләр һаман да мыдыр-мыдыр килеп үзара киңәште. Сүзен тыңласыннар өчен рәис берничә кат металл ручкасы белән су салынган графинны да кагарга мәҗбүр булды. – Вәт, менә шундый җитди мәсьәлә тора, иптәшләр, – дип тавышын күтәрә төште ул. – Авылыбызның Нурлы Алан дигән исеменнән оят юкса... Чокыр-чакырлы димәгәннәр бит, бабаларыбыз Нурлы Алан дип кушканнар аңарга исемне. Без шул исемгә лаек авылда яши алмыйбызмыни?.. Я, иптәшләр, кем нәрсә әйтергә тели? Беренче булып ферма мөдире сикереп торды. – Кызларны җәйләүгә алып төшүче автобус та кермәскә тиеш булып чыгамы инде авылга? – дип авызын ерды ул. Чөнки сыер савучыларның һәркайсын капка төпләренә килеп алу һәм китереп кую гадәткә кергән иде. – Башка кайгың булмаса, борчылма, Зиннәт, утыр, – диде аңарга рәис, дилбегәне кулдан ычкындырмаска омтылып. – Су буена җәяү төшкәннән генә берни булмас, билләре сыгылмалырак булыр кызларыбызның... – Моңарчы ничек башка килмәгән бу, дөрес идея, шәп идея бит, иптәшләр, – дип, мәктәп директоры сүз алды. – Бер яңгыр явып киттеме, тездән балчыкка батып килә балалар мәктәпкә. Карарга кызганыч. Мәктәп коллективы исеменнән без моны биш куллап хуплыйбыз, иптәшләр. Кирәк икән, ярдәм итәргә дә сүз бирәбез... – Тарих тәгәрмәчен кирегә әйләндерү була түгелме бу, Мирзанур абый? – дип башлады сүзен Нурлы Аланга әле узган ел гына яшь белгеч булып килгән баш механик. – Бер кергән техниканы ничек инде авылдан кире куаларга мөмкин. Кайчан диген әле, фәнни-техник революция чорында бит... – Техниканы авылдан куалау турында бармый сүз, урамнарны, безнең туган өебез булган авылыбызны чиста тоту хакында, – дип төзәтте аны рәис. – Урам чиста булса, бәлки, биек үкчәле ак туфли киясе килгән кызлар да күбрәк калыр иде авылда. Кызлар булса, баш механикның трактористлары, шоферлары да качмас иде шәһәргә. Бәлки, кем белә, буйдаклыгыңны ташлап, үзең дә башлы-күзле булып куяр идең...— дип, серле генә елмаеп куйды ул баш механикка карап. Шаяруга күңеле булды баш механикның, үзегезгә карагыз – авыл сезнеке, дигән сыман елмайды да кире урынына утырды. – Бу хакта мин үзем дә күптән уйлап йөри идем, бик урынлы, бик дөрес булачак бу, – дип хуплады авыл советы рәисе Вагыйз абый. – Шәп тәкъдим, дөрес тәкъдим бу. Без моны махсус өйрәнеп, быелгы җәйдә үк чарасын күрергә керешәчәкбез... Кара аны, элегрәк башка килмәгән бит, югыйсә мин аны үзем дә күптән шулайрак уйлап йөри идем... – Ә без, төзүчеләр, нишләрбез икән, – дип сорау бирде прораб, урыннан тормый гына. – Бетон плиталарны, краннарны атка төяп ташырбызмы? – Уйлашырбыз, – диде җитәкче. – Үзәк урамнарны күтәртеп, асфальтларга дигән план барын миннән яхшырак беләсез. Җайга салыныр, төзелешкә зыян килмәс. Яңгыры да гел явып кына тормас, алты ай кыш барын да онытмыйк әле... – Ат җигүчеләрне кем табачак? – дип сорап куйды бригадирларның берсе. – Атларга гына калса, тоткарлык булмас, безнең анда Рәхимҗан эшли, – дип, егеткә ым какты рәис Моны үзенә сүз бирү дип аңлады ул. Һәм уңайсызлана төшеп, урыныннан калыкты. – Авыл картларыннан унбиш-егерме кеше хет бүген ат җигәргә әзер, – диде Рәхимҗан, солдаттагыча рапорт биргәндәй. – Бүсерләре чыкса кем җавап бирә, – дип көләргә итте бригадир. Аңа ияреп тагы кемнәрдер пырхылдап куйды. Рәхимҗан сүзен әйтергә ашыкты, җавапсыз калырга ярамый иде. – Бергә-бергә күтәрешербез. Сез дә ярдәм итәрсез, – диде ул. – Кайчаннан бирле әле куних бригадир өчен җавап бирә башлады. Бригадирга йөк күтәрешеп кенә йөрисе калган, башка эшем беткәнме... Бригадир иркенләп гәпләшергә җыена иде булса кирәк. Рәхимҗан исә тынычлыгын җуймады, сорап кына куйды: – Бригадирга күтәрергә ярамыймыни, ул да кеше ич? – Юк, ярамый! – дип өзеп куйды бригадир. – Бүсерегез барын белмәгән идем... – диде егет, тынычлыгын саклап. – Ә картлар өчен борчылмагыз, алар эштән курыкмый. Ул кире урынына утырды. Шаулашып көлеп алдылар... Бригадир колакларынача кызарып чыкты, күркә сыман кабарды. Бер колхоз җитәкчесенә, бер егеткә таба борылып карады ул. Бер яктан ярдәм көтсә, икенчесен тереләй тотып ашарга әзер иде шул минутта – бригадирлык дәрәҗәсе генә рөхсәт итми. Җитәкче исә Рәхимҗан өчен куанып, күңеленнән генә аны хуплап утырды. Сүз шактый озынга сузылса да яңа тәкъдимне идарә бертавыштан яклап чыкты. Ә берничә көннән җәмәгать урыннарына һәм төрле яктан килгән юлларга Нурлы Алан авыл советының «Авыл эчендә автомобиль һәм тракторларга йөрү тыела!» – дип эре хәрефләр белән язылган өр-яңа карары эленде. (Дәвамы бар)

Ринат МӨХӘММӘДИЕВ. Беренче умырзая. Повесть (13) Берничә көннән җәмәгать урыннарына һәм төрле яктан килгән юлларга Нурлы Алан авыл советының «Авыл эчендә автомобиль һәм тракторларга йөрү тыела!» – дип эре хәрефләр белән язылган өр–яңа карары эленде. Колхоз идарәсе һәм авыл советының бу яңа карары байтак сүз һәм бәхәсләргә сәбәп булды. Кибет һәм каравыл өе тирәсендә җыелып әңгәмә коручыларның теленнән төшмәде ул, көтү куарга килгән хатын-кыз да пышын-пышын гел шуны сөйләште. Кызык итеп, мәзәк ясап йөрүчеләр табылган күк, аны чын күңелдән яклаучылар да күп иде. Һәр өйдә, һәр гаиләдә аның уңай һәм тискәре якларын бизмәнгә салып үлчәделәр. Шулай да урамнарның тузан һәм техника гөрелтесеннән арынуына, тынычланып калуына күңеленнән генә куанып йөрүчеләр көннән-көн арта барды. Чокыр-чакырларны бульдозерлар тигезләп чыккач, урамнар киңәеп, иркенәеп киткәндәй булды. Як-ягына агачлар утыртылган тыныч урамнарга чыгып бала-чага уйнады, капка аръягындагы тормышка тавык-чебеш ияләшә башлады. Ләкин көннәр, атналар үтә торса да, зарыгып көтелгән чирәм генә тишелеп чыгарга ашыкмады. Ә чирәмне зарыгып, зур түземсезлек белән көтте Нурлы Алан кешеләре, тыкрыкларда булса да күренер, дип өмет иттеләр. Кычыткан чыкты, анда-монда алабута шытты. Каз үләне һәм чирәм күренмәде. Каз үләне су буендагы тугайлыкларда сакланып калган икән, аны шуннан кәзләп күчерергә булдылар. Аерым урыннарга түшәлгәч, үзеннән-үзе үрчер, диде картлар. Ә чирәм табылмады. Кайчандыр Нурлы Алан урамнарының мактанычы саналган куе яшел төстәге, көдрәләнеп торган борчак-борчак яфраклары белән сабыйларга йомшак келәм, бәбкәләргә татлы бишек булган чирәмнең тамыры, нәселе корган булып чыкты. Урамнарда гына түгел, су буйларында, авыл читендәге чокыр-чакырлар әйләнәсендә дә күренмәде андый чирәм заты. Картлар, җай чыгарып, күрше авылларны әйләнеп кайтты. Анда да кайчандыр булган, ләкин байтактан күренми икән инде андый чирәм. Районны яшелләндерү хуҗалыгына кеше җибәреп карадылар – барган кеше буш кул белән кайтты. «Чирәм юкмы?», «Чирәм табарга ярдәм итегез!» дигән үтенеч кәгазьләре республика үзәгенә, тагы да еракларга китте. Төрле-төрле җаваплар килде, әллә нинди үләннәр тәкъдим ителде. Ләкин бер җирдән дә Нурлы Алан урамнарын әле моннан ун-унбиш еллар элек кенә хәтфәдәй түшәп торган чирәмне вәгъдә итмәделәр. Шул чирәмнең тамыры булган уч төбе кадәрле кәз кисәгенә дә риза иде югыйсә нурлы аланлылар, чирәм табылмады. Чирәм юк иде. Чирәмнең тамыры корган булып чыкты. Чирәм эзләү вакыйгасы башта бер кызык кына булып тоелды. Әмма тора-бара ул күпләрне уйланырга мәҗбүр итте. Ничәмә-ничә буыннардан күчеп мирас булып килгән, ерак бабаларның ядкяре булган хуш исле, җәйге көн кызуында тәнгә бер салкын рәхәтлек биреп, аяк табаннарын иркәләп торган хәтфә чирәмнең тамыры корган булуга һичкемнең ышанасы килмәде. Шулай гел юкмы икәнни, бер кайдан да табып булмый микән, дип киңәште, баш ватты нурлы аланлылар. Диңгез аръягыннан булса да табылыр дип өмет иттеләр – бу югалту белән берәүнең дә килешәсе килмәде. Үз балалары һәм оныкларының, киләчәк буын авылдашларының андый чирәмне бервакытта да һәм берничек тә инде күрә алмаячагын башларына сыйдыра алмады алар. ...Ничек соң шулай килеп чыккан? Авылның буеннан-буена иксез-чиксез зурлыктагы келәм булып сузылган яшел хәтфә әле кайчан гына һәр урамның, һәр тыкрыкның куанычы, мактанычы иде бит югыйсә. Кая киткән ул? Шулай итеп, моннан ары һичкем хәтфә сыман күпереп торган яшел чирәм өстенә басып йөри алмас микәнни. Тып-тып атлап китәр көннәре әле алда булган сабыйларны ул рәхәтлектән, балачакның шундый зур бәхетеннән кем аерды?... Кем? Үзебез үк түгелме?.. Шул чирәм кебек тагын бик күп, бик күп табигать бүләкләренә гамьсезлек күрсәтеп, без аларны кайтарып алмаслык дәрәҗәдә югалта, оныта бармыйбызмы?.. Нурлы аланлыларның күңелен шундый уйлар биләп торды. Авылдашларының урамдагы чирәмне бакчадагы бәрәңгедән дә кадерлерәк күрүен, аның табылмавы өчен борчылуын, янып-көеп йөрүен күрү Рәхимҗан күңелендә матур өметләр дә уятты. Авыл язмышы, аның бүгенгесе һәм киләчәгенә битараф булмаганнар байтак икән бит әле... Тракторлар авыл эчендә гел күренмәс булды. Шоферлар да киреләнеп әллә ни кыра алмадылар, авыл советы карары кушканча эшләделәр. Шәхси машиналар өчен авыл читендә гараж төзергә урын билгеләнде. Сорап килгән кешегә җигүле ат һәрвакыт әзер торды. Дада абзый белән Рәхимҗан берәүнең дә үтенечен кире какмады. Бүген алар үзенә күрә бер өмә үткәрделәр – яңа арбаларга тәртә куеп, тәҗе тарттырдылар, тәгәрмәч кигиләрен ныгыттылар. – Дада абзый, – дип эндәште Рәхимҗан эш арасында, – синнән бер нәрсә сорыйсым килеп йөри. – Җә-җә, аракы белән тәмәке һәм акча гына сорый күрмә. – Нигә алай? – Үзең беләсең, мин ышанычсыз кеше бит хәзер. Карчык акчаны миннән җыеп йөри башлады, мин аракыны аннан ераграк йөртәм, – дип кеткелдәп алды ул. Үзе шундук серен дә чиште. – Печәнлеккә яшерәм. – Без бәләкәй чакта сине аучы диләр иде, Дада абзый... Егеттән мондый сүз көтмәгән иде ахры, эшләпәсен бер читкәрәк этеп куйгач, җанланып китте карт. – Ә мин мылтыкны болай гына асып йөрдем аны, урманчыга ансыз килешмәс дип кенә. Гомеремдә бер куян атканым булмады. Ә аучы дигән даным чыкты. Мылтыкка буш гилзәдән башка нәрсә кормадым... Һәр сүзеннән тәм табып, яратып сөйли иде карт. – Ә без, аучы сүзе чыккач, күз алдына гел сине китерә идек бит, Дада абзый... Карт кеткелдәп көлде. Юмарт һәм игелекле иде аның көлүе дә. – Кенәген урманга менгән идем бит, – дип башлады Рәхимҗан, нидәндер дулкынлануын яшерә алмыйча. – Болан башы очраттым шунда. Яшь кенә, боланның да әле баласы гына булгандыр. Дүрт аягын, башын чабып калдырганнар, ә гәүдәсе юк. Яшереп тә тормаганнар, ачыклыкта ята... – Браконьерлар кулы. Ит ашыйсылары килгән, сөяге тамакларына тыгылгыры! – дип, кәефсезләнеп калды Дада абзый. – Җиңел машина белән булганнар, димәк, багажникка тыкканнар. – Безнең авылда кемнәрдә мылтык бар? – Дүрт мылтык бар авылда, ул мылтыкларның өчесе атмый инде, соңгысы да болан ата торган кеше түгел, – диде карт, бераз уйга батып торгач. – Юк, безнең авылныкылар түгел! – Кемнәр соң? – Аучылык җәмгыяте дигән бер оешма бар. Бөтен браконьер шулар тирәсендә җыелып ята. Алар белән нишләп тә булмый. Урынында тотсаң да, кесәләрендә икешәр-өчәр печәтле кәгазь була аларның... – Нинди җәмгыять соң ул, болан баласы атып йөргәч, – дип ачынды егет. Менә шундый җәмгыять инде... Әллә кайдагы шәһәрләрдән килеп, авыл янындагы урманга хуҗа булып йөриләр, лапастагы сыерыңны атып алып китмәсәләр, рәхмәт әйт инде... Урман тавыкларын, кыр үрдәкләрен атып бетерделәр, кыр казларын да күрсәң – төштә генә күрерсең... Яшь болан баласы дисең, ә... шулай иткергерләре, – дип кызып китте карт. Һәм, шундук, үзенең сүгенә башлавын чамалап, туктап та калды. Бераз уйланып торгач, янә авызы ерылды аның. – Мин бер елны кызык иттем аларның үзләрен дә, – дип, җанланып сөйли башлады ул. – Бурсык елгасы янында шул җәмгыять кешеләрен очраттым. Дүртәү болар, дүртесенең дә иңбашында ике көпшәле өр-яңа мылтыклар. Оптик приборларына тиклем бар. «Үрдәк кайда күп?» – дип сорый болар миннән. Ә үзләре үрдәкнең оясына, таллыктагы бәләкәй күлләргә таба китеп баралар. Туктале, мин әйтәм, кызык итим әле боларны, дим. Үрдәк сез барган күлләрдә дә бераз булырга тиеш, дим. Атып бетермәгән булсалар, дим. Сизәм: боларга аз кирәкми, күп кирәк. Сер итеп кенә әйтәм, дим, әнә, күрәсезме, дим, шул чокыр буйлап бер биш-алты чакрым урман эченә керсәгез – шунда бер күл булыр. Вәт, мин әйтәм, анда үрдәк ичмасам... «Булмас, – диләр болар, – анда күл юк бит», – диләр. Әһә, дип уйлыйм эчемнән генә, күле бар шул, үрдәге генә юк – димәк, бу тирәне начар белә болар. «Үзең күрдеңме? – диләр... Сез нәрсә, мин әйтәм, кичә генә менә шушы мылтык белән бер капчык үрдәк алып кайттым. «Н-у», – диләр, күзләренә ул-бу күренми башлады. «Ничек ул кадәр аттың?» – диләр. Шулай, мин әйтәм. Менә шушы бер көпшәле мылтыкның ике көпшәсен берьюлы кордым да, «пах» бер көпшәдән, «пах» икенче көпшәдән. Баш өстендәге үр-дә-ә-әк!... минәйтәм, болыт кебек. Корып өлгереп булмый башлады, тагын бер-бер артлы ике көпшәдән аттым да корып тормый гына ата башладым, минәйтәм, өлгерерлек түгел, янәсе... Тегеләр шаяруны аңлаудан узган иде, күзләре кызганнан-кыза барып, бер шакмакланды, бер түгәрәкләнде. Барган юлларыннан кырт борылып, шундук тирән чокыр буйлатып урманга кереп йөгермәсеннәрме... Рәхмәт әйтү юк, сау бул юк... Ну атканнардыр үзләре дә үрдәкне – чытыр-чатыр арасыннан күлгә җиткәнче дә әле анда, ай-һай... Арба үрәчәсенә көяз генә менеп утырган Дада абзый тагы матур итеп кеткелдәп көлеп җибәрде. Шул көннәрдә Рәхимҗан Фаяздан хат алган иде. Анда мондый юллар язылган: «Туган көнне монда гына уздырдык. Егерме ике тулды – картаябыз, малай, Рәхимҗан! Тулай торактагы малайлар белән шашлык ясадык, биш тәңкәдән биш кило ит барып алган идем. Итеннән безнең урманда үскән усак кайрысы тәмнәре килеп тора, поши ите булып чыкты, малай...» (Дәвамы бар)

Ринат МӨХӘММӘДИЕВ. Беренче умырзая. Повесть (14) Фаягөл үтеп барышлый яулык читеннән генә Рәхимҗанга аткан карашын һичкем абайламады. Кызның күзләрендә ниндидер очкын кабынган иде, сәер очкын... Ат абзарындагы эшләрне җайга салгач, Рәхимҗан Кече басу астындагы печәнлектән тайларга көн дә яшел печән чабып кайта торган булды. Юл уңаеннан җәйләүдәге кызларга агач кисмәк белән чишмә суы алып төшә. Ризван каеннары чишмәсеннән теш сындырырлык салкын су тутырып, бүген дә җәйләүгә юл тотты ул. Амбар тавыннан күтәрелеп җиткәндә генә каршы яктагы бакчалар артыннан кулын болгый-болгый үзенә таба кемнеңдер йөгерүен күреп, атын тыя төште. Йөгерүче Фаягөл булып чыкты. Әле күптән түгел генә шәһәрдән авылга кайтып сыер сава башлаган иде Фаягөл. – Кызлардан калганмын, автобуска чак кына өлгермәдем, – диде ул, куып җитеп икенче як үрәчәгә менеп утыргач та. Еш-еш сулап, чүәкләре эченә кергән тузанны кагарга кереште. – Йоклап калучыларны безнең авылда, беләсеңме Фаягөл, кем диләр? – Белмим... – Шәһәр ялкавы диләр... – Шулай килеп чыга, – дип рәхәтләнеп көлеп җибәрде ул. – Әйдә, бергә-бергә төшәрбез, миңа да күңеллерәк булыр, – диде егет, җавапсыз калырга теләмичә. Ат үз көенә ипле генә теркелди бирде. Тынлык урнашты. Әледән-әле чыелдап алган арба чәкүшкәсе тавышы һәм кисмәктә чайкалган суның шапылдавы гына ишетелеп торды. Фаягөл күлмәк итәкләрен тарткалады, кабаланмый гына иңбашларына сузылып төшкән коңгырт чәчләрен тарады. Рәхимҗан исә тау итәгендә урнашкан туып үскән авылларының матурлыгына сокланып барды. Су буена тикле сузылып төшкән иркен бәрәңге бакчалары, инде август урталары булуга да карамастан, әле һаман күкрәп торган куе яшел төсен югалтмаган. Авылны, яшел боҗра сыман һәрьяктан бәрәңге бакчалары урап алган икән. Авыл бәрәңге үстерә, бәрәңге ашый. Әмма авылның матурлыгына ямь өстәп торган бер бизәк тә икән бит әле бәрәңге бакчалары. Югарыдан караганда бакчаларны аерып торган койма һәм киртәләр күзгә ташланмый. Авылның үз урамнарыннан йөргәндә күренми торган матурлык иде бу... – Бабайлар акыллы булган, – диде ул, Фаягөлнең барлыгын бөтенләй хәтереннән чыгаргандай үзалдына сөйләнеп. – Авылны кая салырга белгәннәр, карале син, өйләр – тау астында ялга кунаклаган кыр казларымыни... Фаягөлнең җәлт кенә борылып үзенә таба карап алуын тоймады ул. Авылга текәлгән дә һаман үз уйларына чумып бара: «Авылны әледән-әле шушы биеклектән менеп карыйсы килгәндер бабайларның. Ә күпләрнең хәзер монда менәргә вакыты да җитми... Һаман дөнья куалар. Ишегалларын, бакчаларын биек койма, киртә белән уратып аласы бар аларның. Печән хәстәрлисе, мал асрыйсы бар. Кырыкмаса-кырык эше көтеп тора авыл кешесен. Ә шулай да авылдашлар ешрак менсен иде шушы тау башына. Һәм, бер хәл алып, сокланып карап торсыннар иде Нурлы Аланга.» Аның ихтыярында булса, иң элек шушы тау башына мәктәпне салдырыр иде ул. Малайлар һәм кызлар Нурлы Аланның нинди матур авыл икәнлеген кечкенәдән күреп үсәр иде. Әле кичә генә Фаяздан килгән хаттагы юллар хәтеренә килеп төште тагы: «Авыл сагындыра, Рәхимҗан малай. Кайтасы килә, кайтсаң күңелсез – кая барырга белми башлыйсың. Өйләр дә бәләкәйләнеп калган, тездән генә кебек. Ә китәргә өлгермисең, тагы сагындыра башлый. Нигә шулай, һич аңламыйм, малай». Ат үз көенә атлый бирде. Егетнең күңеленә әллә нинди хыял-уйлар бер-бер артлы килә торды, китә торды: «...Илләр, материклар арасындагы чикләрне дә шулай бәрәңге бакчалары әйләндереп алган булса, ничек булыр иде икән? Бәрәңге бакчасына туптан атарга, бәрәңге бакчасын таптап узарга берәү дә кыймас иде...» Шунда, уйларының таркау һәм беркатлы булуына төшенеп, үзалдына елмаеп куйды ул. Ярый әле аны берәү дә ишетми, аның ни уйлавын янәшәсендә утырып барган Фаягөл дә белми ич. Җир шары картасын бәрәңге бакчалары бүлеп тормауның үчен кайтарырга теләгәндәй, үзен дә белешмичә, дилбегә очы белән атка кизәнеп алды ул. Ат сискәнүдән кинәт тартылып куйды. Койрыгын кигәвен кугандагыдай болгап алды. Фаягөлнең кыска җиңле юка күлмәгенә кисмәктән чайпалып су чәчрәде. – Сәер кеше син, Рәхимҗан, – диде кыз, тыныч һәм сабыр гына. – Аңлап булмый сине... Аның сүзләре егетнең бер колагыннан ничек кергән булса, икенчесеннән шундый ук тизлек белән чыгып та китте. – Ашыгасыңдыр, бераз тизләтикме әллә? – диде ул, кызга җилкә аша гына караш ташлап. Кыз ашыкмый иде. Байтак кына ара тагы сөйләшми бардылар. Авыл каршындагы тау читеннән үткән юл, кинәт борылып, Кече басуга таба алып китте. Урамнар, бәрәңге бакчалары һәм өйләр бер-бер артлы күздән югалды. Юлның бер ягында – кукуруз басуы, икенчесендә – язгы бодай. – Басулар матур быел, — дип куйды Рәхимҗан үзалдына. – Шул матурлык белән генә яшәп булса икән... – диде кыз, сүзләренә аерым бер мәгънә салырга теләп. – Кырда уңыш булса – шуннан да олы бәхет юк, матурлык та юк. Мин шуны әйтәм... – дип, тәфсилләргә ашыкты егет. – Ә син, Рәхимҗан, бәхетлеме соң үзең? Фаягөл, ярым борылып, егетнең карашын очратырга талпынды. Сизелер-сизелмәс кенә, ялгышып кына, нәфис бармаклары белән аның иңбашына кагылып алды. Рәхимҗан кинәт сискәнеп куйды – йомшак һәм кайнар иде Фаягөлнең нәфис бармаклары. – Бәхетле булмаска, мин үз авылымда, авылдашларым арасында яшим... – Мин дә чит авылда түгел ич... Менә, кайттым. – Соң, шулай булгач, ни җитми? – Җитә... Ник кайттың дип сорар идең... – Барыбер түгелмени... Авылны сагынып кайткансыңдыр. – Бала-чага булып кыланасың син, Рәхимҗан, – дип бүлдерергә ашыкты аны Фаягөл. – Яшьтәшләрең күптән өйләнеп бетте, ә син һаман малай булып кыланасың. Беләм бит, ялгызлыктан җаның үрсәләнә синең, Зәйнәпне оныта алмыйсың. Зәйнәп исемен ишеткәч тә, тәне эсселе-суыклы булып китте егетнең, әмма сер бирәсе килмәде. – Кем газапланадыр бит әле, – дип кенә куйды ул, төртмәле итеп. Дилбегәне тарта төшеп, атны куалагандай итте. Ат моны абайламады да, ничек барган булса, шул көйгә теркен-теркен атлавында булды. – Куалама әле, – дип, егетнең дилбегә тоткан кулына ягылды Фаягөл. Теге җылы наз бу юлы аның бөтен тәне буйлап йөгерде. – Куалама, зинһар, болай да килеп җитәбез ич инде. Бер тын тагы сүзсез бардылар. Тәгәрмәч тавышы һәм кисмәктәге суның ипле чайпалуы ишетеләп торды бары. Күз чите белән генә Фаягөлне күзләде егет. Ул элеккедән әллә ни үзгәрмәгән, бераз түгәрәкләнә генә төшкән кебек. Бит алмалары һаман шулай алланып тора. Табарга теләсә дә, искитәрлек зур үзгәреш таба алмады ул Фаягөлнең тышкы кыяфәтеннән. – Сине кияүгә чыккан дип сөйләгәннәр иде бит, – дип әйтеп куйды Рәхимҗан, ишетмәсәң ишет дигәндәй. Кыз сискәнеп куйды, әмма шундук үзен кулга алды. – Чыккан дип... – Ташлап кайттыңмыни? – Әй, болай гына бит ул, кем әйтте аны... – Бөтен авыл сөйли. – Ярты еллык курсларга килгән иде, Якты Ярда хатыны, ике баласы булган... – Бай кешене эләктергәнсең икән, – дип шаяртмакчы булды егет. Кыз шаяруны аңларга теләмәде, артык исе китмәгәндәй әйтеп куйды: – Авыл кешесенә шул, сөйләр өчен гайбәт кенә булсын. – Һәм бер тын сүзсез баргач, өстәде: – Көтәр кешем юк иде бит... Институтка керергә дә булышам дигән иде. – Шул ялганчыңны сагынасынмы? – Искә төшермә, күрәсем дә килми. – Соң, шулай булгач... Тагы су чайпалуы һәм тәгәрмәч чыйкылдавы гына ишетелеп торды. Фаягөл әйтеп куймасынмы: – Сиңа охшаган иде ул, Рәхимҗан... Нәкъ син, коеп куйган Рәхимҗан инде менә... Ул арада Кече басу астына да төшеп җителгән. Җәйләүгә килеп керүгә Фаягөл, ак төенчеген алып, уйнаклап йөгерә-йөгерә терлекчеләр йортына юнәлде. Ат, ияләнгән гадәте буенча, якында гына үсеп утырган карама күләгәсенә барып туктады. Рәхимҗан аның аркалыгын төшерде, чөелдереген чишеп җибәрде. Алдына арба астында килгән бер кочак тукранбаш китереп салды. Сулы кисмәкне җиргә төшерү өчен арбага терәтеп куя торган күсәкләрне эзләп маташканда әле генә Фаягөл кереп киткән вагончыктан ике-өч кыз йөгереп чыкты. – Оҗмах егетебез килгән, хур кызлары, чишмә суы эчәргә чыгыгыз, – дип тавыш салды арадан берсе. Исмәгыйль хатыны чәрелдек Нурсылу булды, ахры. Рәхимҗан янына беренче булып шул килеп җиткән иде. Аның артыннан кружка яисә әйрән ясарга банка тотып тагын бер төркем хатын-кыз күренде. – Инде югалткан идек үзеңне, – диде арадан берсе. Җавапны да үзләре үк тапты: – Фаягөл белән шул тикле җир бергә төш тә, югалма да, имеш. Башың түгел, әллә нәмәрсәләреңне югалтырсың... Үз сүзләреннән үзләре үк кызык табып рәхәтләнеп дәррәү көлешеп тә алдылар. – Автобуста күренмәгәч тә, уйлаган идем аны, – диде кайсыдыр. Телләре ни әйткәнне колаклары ишетмичә, чыр-чу килеп гайбәт сатуда булды хатын-кыз. Рәхимҗан, ишетмәгәнгә сабышып, елмаюын белде, ат тирәсендә йөргән кигәвеннәрне куды, шлеяның чукларын рәтләгән булып торды. Бераздан эбер-чәбер килгән авазлар сирәгәя төште. Суның тәмлелеген, салкынлыгын мактарга керештеләр. Кайсы чишмә суы бу да, кайсы чишмәнеке бу диешеп, гөманлый башладылар, һәркайсы үзләренә якынрак чишмәнеке дип исбатларга тырышты, имеш, шул чишмә суы гына әлегедәй тәмле икән. Бәхәсләшә үк башладылар һәм Рәхимҗанның җавабын көттеләр. – Шуны да белмисезме? – дип, әйрән ясап азапланган Сапиятти сүзгә кушылды. – Әнә, Сапиятти әйтсен, – диде егет. Үзе атының ыңгырчак суккан төшенә җыелган кигәвеннәрне чыбык белән куалап торды. Сапиятти, үзенә төбәлгән карашларны зарыктырасы килмичә, суны бер-ике мәртәбә йотып куйды. – Бумы? – диде ул, җитдиләнә төшеп. – Бу – Ризван каеннары чишмәсеннән. Шулай бит, Рәхимҗан... Егет хәйран калды, Сапияттинең шулкадәр төгәл әйтеп бирүен көтмәгән иде ул. Егет раслагач, кызлар да шаккатты. Ничек белдең дә, ничек белдең, дип тинтерәттеләр үзен. – Ничек белдең, дип, авызыгыз тәм тоядыр ләбаса?.. – Миңа ни, су булгач – барыбер, иң тәмлесе колонкада – ишегалдына чыгасы да аласы, – дип кеткелдәде Нурсылу. – Син ялкауга, – диде кемдер, төртмәле итеп. – Шуңа да арт шәрифәң җиргә тигән дә инде. – Ник тимәсен, тигән шул, бик тигән, шундый сиртмә булсын иде әле үзегездә, – дип кеткелдәвендә булды Нурсылу. Арба читенә килеп таянган Сапиятти нидер сөйләргә җыена иде бугай, кызлар аңар таба борылдылар. – Мондый су Ризван каеннарында гына, – дип башлады Сапиятти. – Аның салкынлыгы да башка – тешләрне сындырырлык, шулай булса да тамакка тими үзе. Сусауны аның кебек баскан чишмә юк. Сапиятти, сөйләп торган җиреннән нидер искә төшергәндәй, туктап уйга калды. Ак халатлы кызлар, кетәклеккә кунган тавыклардай, тыныч кына аның ни әйтүен көттеләр. – Ул чишмәгә төнлә суга төшкәнегез юкмы? – дип сорады Сапиятти. – Юк, – диеште кызлар. Төнлә түгел, көндез дә суга төшүнең ни икәнлеген онытып баралар иде шул алар. – Анда суга төшкән кызлар элек-электән «ах» итә торган булганнар. Айлы төндә ул чишмәнең суы йолдыз булып ява, кызлар. – Сапияттинең күзләрендә серле очкын уйнап алды. – Ә чишмәнең ни өчен «Ризван каеннары» дип аталганын беләсезме соң? – Ишеткән юк... – Кем белгән инде аны, сөйлә әле, Сапиятти, – диеште кызлар. – Моннан күп еллар элек, – дип башлады Сапиятти, ялындырып тормады, арбадагы йомшак печән өстенә ипле генә менеп утырды да дәвам итте, – безнең авыл каршындагы тау өстеннән бер юлаучы егет узып бара икән. Патшага хезмәт итеп, туган ягына кайтып баруы булган инде моның. Җәйге төн икән. Ап-аяз төн, авыл урамнары тынлыкка чумган. Күктә бер ялгызы яңа туган ай йөзеп йөри икән. Талган аякларын бераз ял иттереп алырга дип, яр читенә чүгәләве була егетнең, тау астына күзе төшеп, телсез, өнсез кала. Ул хәл алырга утырган тау итәгендә чишмә агып ята икән. Нәзек улактан төшкән шул чишмәнең суы вак ташлар өстенә челтер-челтер йолдыз булып коелып тора икән. Монысы бер хәл... Шунда су буена чилә-көянтә асып төшеп килгән бер кызны күрә ул. Башлары әйләнеп китә егетнең: йөзе тулган ай, күзләре таң йолдызы булып балкый икән кызның. Ике иңбашыннан билләренә сузылып төшкән толымнары мәмрәп пешкән шомырт тәлгәшләредәй кап-кара, ул сылулыклары... Бөтен җире килешкән-тулышкан, пута кысып торган билләре талчыбыктай нәзек икән моның. Авыз ачып эндәшергә тели егет – тавышы чыкмый, капчыгыннан зәңгәр яулык чыгарып шуны болгап карый – кыз күрми, абайламый. Кызның чиләкләренә челтер-челтер йолдыз коелган, чиләкләр мөлдерәмә тулган, һушына килә алмый калган егет, Нурлы Алан сылуы, сыгылмалы көянтәсен иңенә салып, тыкрыктан кереп югалган. Шул утырган җирендә таңны каршылаган егет, икенче кичне көткән. Йолдызлы чишмәгә теге сылу тагын килер дип өметләнгән, ә кыз күренмәгән. Егетнең өмете өзелмәгән, ул һаман көткән дә көткән... Айлар, еллар буе көткән, тау башына бура бурап, өй салып кергән, һәм өйнең көнгә караган тәрәзәләре каршына өч каен утырткан. Берсе – ул, берсе – үзем, ә өченчесе – минем сөю билгесе булсын дигән. Ул ак каеннар берсеннән икенчесе сылурак булып үскәннәр. Ризван атлы егет, шул рәвешле, хәл алырга дип утырган җирендә, Нурлы Аланның теге гүзәлен көтеп, бер ялгызы гомер иткән, мәхәббәтенә тугры калган... Чишмәле тау өстендә ул утырткан өч каен әле дә булса исән, аларның ничә яшьтә булуын да белүче юк авылда. Мәхәббәтнең мәңгелеген раслап, әле һаман Нурлы Алан сылуының чишмәгә төшкәнен көтәләр алар... Менә шулай, кызлар. Авыр итеп бер көрсенеп куйды кемдер. Соңгы сүзләре белән Сапиятти хикәятне сөйләп бетерүен аңлатырга теләде. Шушы авылда туып, шушы чишмә һәм су буйларында уйнап үсеп тә, аларның бу хакта ишеткәннәре юк икән. Тынлык әле байтак дәвам иткән булыр иде, чәрелдек Нурсылу гына түзеп тора алмады: – Һи-и-и, хәзер чишмә түгел, колонкага да чыгасы килми. Чишмә башына төшеп йөргән ди, – дип чәпчеде. – Әллә ул сылу син идеңме соң? – дип, кемдер аның үзен чеметеп алырга да өлгерде. Дәррәү көлешеп алдылар. Авыз ачып ник сүз әйттем дияр көнгә калды, үзе әйтмешли, сиртмәле Нурсылу. Егеткә, шундый тәмле су алып төшкәне өчен, кат-кат рәхмәтләр әйтеп, кызлар берәм-берәм эш урыннарына таралды. Килешле итеп тегелгән ак халат кигән, иңөстенә чиста ак сөлге салган Фаягөл дә аларга иярде. Аның үтеп барышлый яулык читеннән генә Рәхимҗанга аткан карашын һичкем абайламады. Кызның күзләрендә ниндидер очкын кабынган иде, сәер очкын... (Дәвамы бар)

Ринат МӨХӘММӘДИЕВ. Беренче умырзая. Повесть (15) Чишмәгә таба үкереп, җир актарып килгән бульдозер каршына атылып кергән җигүле ат башын югары чөйде һәм бар көченә кешнәп җибәрде. Йолдыз Кашканың күзләре акайды. Башын каера төшеп, бер хуҗасына, бер үзе өстенә үкереп килгән коточкыч зур бульдозерга каранды ул. Акайган күзләрен кан баскан иде аның. Фаяздан хатлар килә торды. «Авыл сагындыра, малай, шулай да кайтмыйм. Дөрес, шәһәрдә дә җанны кая куярга белми йөргән чаклар була. Ләкин барыбер, киткән-киткән, кире кайтып булмас ахры. Көлерләр, берни майтара алмаган икән, диярләр... Әгәр икенче гомер бирелсә, анысын һичшиксез авылда үткәрер идем. Ярый, Рәхимҗан малай, хәзергә. Яз, йәме!» – диелгән иде аларның соңгысында. Ә авылда тормыш үз җаена акты, Көннәрнең берендә урамнар буйлап: «Нурлы Аланга мелиораторлар килгән», – дигән хәбәр таралды. Мелиораторлар киләсе, колхозда зур мәйданда сугарулы җирләр буласы, дигән сүз күптән йөри иде инде. Арыш-бодай каерылып уңачак, күпьеллык үләннәр дүрт-биш тапкыр чабылачак, имеш. Авыл янында гына аркылы йөзеп чыга алмаслык зур диңгез хасил булачак дип, шаккатып, исләре китеп сөйли иде нурлы аланлылар. Олысы-кечесе туган авылларында гөлбакча ясарга тиешле шул мелиораторларның килүен көтеп яшәде. Менә, ниһаять, «килделәр» дигән хәбәр ишетелде. Бала-чага иртүк су буена шул мелиораторларны күрергә йөгерде. Ә өлкәннәр – басуда, ындыр табагында. Уракның кызган чагы. Кинәт кызуга киткәнлектән, арышны суктырып бетермәс борын, бодай өлгергән, башагында тулышып арпа коела башлаган көннәр. Фермага, ындыр табагына һәм авыл эчендәге йомышларга билгеләнгән атларны озаткач, Дада абзый тайлар ябылган аран янына килде. Анда Рәхимҗан Йолдыз Кашканы җигеп маташа иде. Карт аның янына килеп җитәр-җитмәс үзенең шатлыгын уртаклашырга ашыкты: – Диңгезнең башланган җире нәкъ безнең бакча башында булачак икән, Рәхимҗан – түбән очта, – диде ул, балаларча куанып. – Чынлапмы? – дип сорады егет, куанычын уртаклашкандай. – Дада абыеңның белмәгәне юк, – диде карт, уенын-чынын кушып. – Кичәгенәк караңгы төшкәч бульдозерлар, җир ташый торган машиналар безнең бакча башына килеп туктады. – Буа шунда булачакмыни?.. – Булмаска, су буеның иң тар җире безнең Карт тирәк чишмәсе турында бит. Мәшәкатьләнеп торасы да юк, ике яктан ишәсе дә төшерәсе генә балчыкны – буа әзер дигән сүз. – Ә чишмә, Карт тирәк чишмәсе? – дип, сискәнеп куйды егет. – Карале, чынлап та бит, – дип, гаҗәпсенеп калды карт, шул сораудан кинәт аңына килгәндәй. – Мин карт тиле ул хакта бөтенләй уйламаган. Чишмәне – җимерәләр, ызначыт... Менә карт тиле, куанып йөргән булам тагы. – Ничек, җимерәләр?.. – Бульдозер белән ызначыт.. Менә карт тиле. Егет, ниндидер карарга килгәндәй, ашыга, кабалана башлады. Камыт бавын тарттырып, аркалыкны күтәрде дә дилбегәне кулына чорнап тоткан көе арбага сикерде. – Киттек, Дада абзый, киттек! Кичегергә ярамый! – дип кычкырды ул, әмер биргәндәй. – Менә карт тиле, – дип сукрана-сукрана Дада абзый да арбага кунаклады. Җигүле ат урам чабып чыгып китте, абзар капкасын ябарга да оныттылар. Алгы күчәр, берьяктан имән баганага эләгеп, уч төбедәй йомычка каерып чыгарды. – Вәт, карт тиле, шуны да уйламаган, – дип, һаман үзен сүкте Дада абзый. Арба дыңгырдавыннан аның тавышы калтырап, бүленеп-бүленеп ишетелә иде. Төшеп калмыйм тагын дигәндәй, үзе ике куллап үрәчәгә ябышкан, аякларын арба төбенә җәелгән кабыкка күтәреп куйган. Рәхимҗан исә утырып тора алмады. Башта тезәнлекләп карады. Әмма бераздан, ашыгудан үзен кая куярга белмичә, арба өстенә торып ук басты. Дилбегә очын берөзлексез пропеллер урынына баш өстендә әйләндереп куалады атын. Йолдыз Кашка томырылып чабуын белде. – Ә Бакырчы чишмәсен нишләтәләр? – дип кычкырды егет, атка дилбегә очы белән кизәнеп. – Су астында кала, ызначыт, – дип җавап бирде карт, арба эчендә аякларын сузып утырган җирдән. – Чегән чишмәсе нишли? – Күмелә, ызначыт... – Ризван каеннарыныкы? – Анысы да, ызначыт... – Фазыл чишмәсе дәме? – ...ызначыт. Алар бер-берсен ишетми иде инде, шуңа күрә карт һәр сорауга «ызначыт», днп кенә барды. Егет атын тагы да ярсыбрак куалады, башка сорау бирмәде. Ә урамнар буп-буш иде, һәркем эштә – эшнең кызу чагы. Әледән-әле Дада абзыйның «Вәт карт тиле», «Вәт карт тиле» дип, үз-үзен тиргәве генә ишетелеп торды. Түбән очка җитеп, су буена каергач, арба шалтыравы бөтенләй дә ишетелми башлады. Берсен икенчесе уздырырга теләгәндәй үкерешеп, бульдозер һәм скриперлар җир актара иде. «Диңгез ясаучы»ларны күрергә җыелган малайлар як-якка сибелеп аларга юл бирде. – Туктагыз!... – дип кычкырды арба өстеннән сикереп төшкән Рәхимҗан. Аны ишетүче генә булмады. Иләмсез зур трактор йөз яшәр карт тирәкне төбе-тамыры белән аударган да шуны читкә өстерәп маташа иде. Тирәк карыша – китәргә, буйсынырга теләми, юан ботаклары белән, тамырлары белән җиргә, су читендәге вак ташларга ябышып калу җаен эзли, карышмакчы була. Трактор, бераз артка биреп, яңадан тарттырып карады – таш өстендә бушка әйләнгән тимер башмаклар астыннан берөзлексез очкын чәчрәп торды. Алай да барып чыкмагач, тагы бер трактор тагылды тирәккә, икәүләшеп үкерделәр. Түзмәде тирәк – сыкрау авазлары чыгарып, бирешергә мәҗбүр булды... Ә инешнең аргы ягында, элек чишмә булган турыда, ике бульдозер һаман да җир актара. Берсе артыннан икенчесе чиратлашып йөри-йери каезлый иде алар чишмәле тау битен. Үз күзләренә ышанмыйча, күз алдындагы хәлләр куркыныч бер төш кенәдер дип гаҗәпләнеп, бу хикмәткә исе китеп карап торды Рәхимҗан бер тын. Чишмә, бульдозер үткән саен, балчык һәм ташлар астында күмелеп кала. Ләкин озакка түгел, икенче бульдозер килеп җитәргә өлгерми, ком һәм балчык арасыннан фонтан булып яңадан бәреп чыга чишмә. Тагын күмелә, тагын бәреп чыга. Тагын, тагын... Шул рәвешле, берөзлексез үкереп эшләп торган зур-зур ике бульдозер белән тарткалаша иде Карт тирәк чишмәсе. Куеныннан алынган кызыл балчык инде тау кадәрле өелгән булуга да карамастан, һаман бирешми, бирешергә теләми иде тирәксез калган Карт тирәк чишмәсе. Рәхимҗан яңадан аты янына ыргылды, арбага сикерде. Су буендагы мәхшәрне күреп чарасыз калган Дада абзый читкә тайпылып өлгерде. Чишмәгә таба үкереп, җир актарып килгән бульдозер каршына атылып кергән җигүле ат башын югары чөйде һәм бар көченә кешнәп җибәрде. Йолдыз Кашканың күзләре акайды. Башын каера төшеп, бер хуҗасына, бер үзе өстенә үкереп килгән коточкыч зур бульдозерга каранды ул. Акайган күзләрен кан баскан иде аның. – Туктагыз!.. Хәзер үк туктагыз.. – дип, җан ачуы белән үрсәләнеп кычкырды егет. Бульдозер тукталып калды. Рәхимҗанның яшьтәше чамасындагы егет кабинадан башын чыгарды. – Син нәрсә, үз акылыңдамы? Ал атыңны... – дип кычкырды ул, трактор гөрелтесен уздырырга тырышып. – Туктагыз! Үз акылымда мин, туктагыз! – дип кабатлады Рәхимҗан, йөзенә, маңгаена чәчрәгән болганчык суны тельняжка җиңе белән сөртеп. Җир актарган тракторлар, үкерүдән җиңелчә гөрелтегә күчеп, берәм-берәм туктап калдылар. Кабиналардан төшкән трактористлар дилбегәсен чорнап тоткан көйгә һаман арба өстендә басып торган Рәхимҗанга таба атладылар. – Син нәрсә... Дөньядан туйдыңмы әллә? – дип кычкырды берсе. – Буаны монда буарга кем рөхсәт итте? – дип эндәште Рәхимҗан, мөмкин кадәр үзен тынычрак тотарга тырышып. – Ә син кем буласың? – Сорауга каршы сорау белән эндәште тракторчылар арасыннан өлкәнрәге. – Мин – Айтуганов! – диде ул ачык һәм үз-үзенә ышанган тавыш белән. – Буаны монда буарга ярамый, ниндидер аңлашылмаучылык килеп чыккан... Тегеләр икеләнеп калды, бер-беренә каранып алгач, тагын шул ук өлкән тракторчы эндәште: – Ә син, энем кем соң, кем булып эшлисең димме... – Минме, мин – ат караучы. Шушы авылда, шушы чишмәләр суын эчеп үскән егет. – Ат караучы... Конюх, – дип, бер-беренә карап, көлемсерәп куйды килгән трактористлар. – Зур кеше икәнсең... – Туктагыз! Үлсәм-үләм, әмма чишмәләрне актарырга мин сезгә ирек бирмим, – дип кычкырды ул. – Энекәш, безне сезнең баш инженер чакырды. Үтенеп сораганга, чиратсыз – бер көнгә генә килдек авылыгызга. Вакыт юк, бүлдермә син безнең эшне... – диде, мөмкин кадәр тыныч булырга тырышкан теге өлкән абзый. Ә башкалары аның сүзләрен җөпләп, үзләренең эше ашыгыч икәнлекне аңлатып, шаулашып алды, сәгатьләренә күрсәттеләр. – Бераз көтегез, хәзер мин Мирзанур абыйны алып төшәм, – диде Рәхимҗан. – Ләкин тракторларыгызны сүндерегез. – Мизанур... Анысы кем тагын?... – Колхоз рәисе. Тракторчылар, бер-беренә каранып, иң өсләрен сикертеп алдылар. – Ләкин тиз булыгыз анда, без шул арада капкалап алырбыз, – диде, әлеге дә баягы теге абзый. – Киттек, Дада абзый, – дип, Рәхимҗан атын авылга, колхоз идарәсенә таба борды. Җитәкче идарәдә юк иде, ындыр табагында таптылар үзен. Сүзне өлкән кеше Дада абзый башлады. – Бу ничек була инде, Мирзанур? – диде ул. – Авылны чишмәсез калдырырга булдыгызмыни? – Кем әйтә аны, Дада абзый, ул нинди сүз тагын? – дип, аңышмады колхоз рәисе. – Белмисең, ызначыт... әллә белмәгәнгә сабышасыңмы? Ә инешне анда Карт тирәк чишмәсе турыннан буып яталар, – диде карт, дулкынлануын яшерә алмыйча. – Чишмәләрне су астында калдыру дөрес түгел, Мирзанур абый. Әйдәгез, туктарга кушыйк үзләренә, – дип, Рәхимҗан аны тизрәк су буена төшәргә әйдәде. Эш калдырып йөрисез шунда дигәндәй, кашын җыерып алды рәис , уңга-сулга каранды, һәм амбар өе янында механизаторларга нидер аңлатып торган баш инженерны үзенә дәште. Баш инженер ялт кына килеп тә җитте. Аның шул хәрәкәтеннән үк тәвәккәл һәм энергиясе ташып торган егет булуын күзалларга мөмкин иде. – Ашыккансың! – диде рәис, кырыс тавыш белән. – Кайда? Нәрсә? – дип, аңышмый торды баш инженер. – Буа будырырга дим... – Барыбер будырасы ич аны, – диде баш инженер, «ә-ә, эш шуңарда гынамыни» дигәндәй, җанланып китеп. – Таныш егетләр, сүз тыңлап кына килделәр. Бер көндә әзер булачак. – Ә проект бармы? – Юк, – диде баш инженер, һич исе китмичә. – Ләкин булачак. Җир эшләрен язга-көзгә калдырасы килмәгән иде, икеләтә, өчләтә күбрәк каерачаклар. Түләү бездән ич... – Проект кая? – дип кабатлады рәис, тавышын күтәрә төшеп. – Су буен, чишмәләрне су астында калдырырга кем рөхсәт итте? Төшеп, хет бер күргәнең бармы безнең су буйларын? Шунда гына баш инженер, җитәкченең чынлап сөйләшүен аңлап, җитдиләнеп калды. Шулай да тиз генә сер бирәсе дә килми. – Чишмә санап йөрмәсәм дә җитәрлек ич минем эш. Авылга су кертелгән, Мирзанур абый, колонкалар җитәрлек. Югалту юк, барысы да уйланылган. – Туктатсыннар, – диде рәис, янәшәдә торган җиңел машинага ымлап. – Хәзер үк туктатсыннар эшне. Күпкә түзгәнне, азга түзәрбез буасыз да. – Һәм җәлт кенә машина кабинасына кереп шуган егетнең артыннан кычкырып калды. – Төшкән-төшкән, бер очтан чишмә суын да эчеп кайт... Кичен, көтү кайтыр вакыт җитеп килгәндә, Рәхимҗан яңадан Карт тирәк чишмәсе янына төште. – Диңгез ясаучылар китте, абый, – дип кычкырып калды аның су буена төшеп баруын күргән бер бәләкәй малай. «Кемгә нәрсә...» дип уйлап куйды ул күңеленнән генә. Чөнки теге малайның кәефе тәмам кырылган күренә иде. Авылларында шундый зур вакыйга була дип көткәндә генә булмый калсын әле... Су буе иртәнге шау-шудан тынып калган. Вак ташлар белән серләшкән инеш челтерәве генә ишетелеп тора. Кызыл балчык астында калган чишмәдән агып төшкән болганчык су инешкә хәвеф төсе өстәгән. Чәчләренә бәс төшкән берничә агай бер читкә йолкынып ташланган карт тирәк өстендә серләшеп утыра. Баеп барган кояштан инешкә таба аларның күләгәләре сузылган. Бу күләгәләр шул кадәр озын иде ки, алар егеткә икенче офыккача барып тоташкан сыман тоелды. Чишмә янында беразга тукталып торгач, ул югары очка су буйлап кына менәргә ният итте. Ләкин күп китәргә өлгермәде, Чегән чишмәсе турындагы тыкрыктан бала җитәкләп төшеп килгән яшь хатынны күреп, аяклары атламас булды. Ул хатын – Зәйнәп иде. Әле кайчан гына шушы су буенда, шушы турыда аның белән таң каршылаган Зәйнәп! Тәненнән кырмыскалар чабышып узгандай булды егетнең, эсселе-суыклы булып китте. – Рәхимҗан, нишләп монда йөрисең?... – дип эндәште Зәйнәп. – Болай гына, – диде Рәхимҗан. – Син шундый үзгәргәнсең, Рәхимҗан... – Ә син һаман шундый матур... – Минем сине диңгезче киемендә күрәсем килгән иде... Сиңа тельняжка килешә торгандыр, Рәхимҗан. – Ә сиңа нәрсә кисәң дә килешә... – Бала дамы? – диде Зәйнәп, елмая төшеп. – Бала да килешә... – Рәхмәт, Рәхимҗан, син һаман элеккечә икәнсең. Яхшы күңелле, эчкерсез... – Юк, үзгәрдем, – диде егет, бу сүзләренә ниндидер мәгънә сеңдерергә омтылып. – Әйе, син олыгаеп, чын ир-егет булып киткәнсең, Рәхимҗан. – Озаккамы, күпкә кайттыңмы, Зәйнәп? – дип сорап куйды егет, сүзне борырга теләп. – Бер-ике атна ял итәргә исәп, – диде Зәйнәп һәм бераз уйланып, аяк очына карап торгач, өстәп куйды тагын. – Безнең авыл шундый матур икән, Рәхимҗан. Сагынып кайттым... – Әле генә белдеңме?! – диде егет, авылның Зәйнәпкә дә ошавына чын күңеленнән куанып. – Ә үзең бит авылдан тизрәк китәргә ашкындың. – Ашкындым... – диде Зәйнәп, күз алдына үсмер чагын китереп. Күкрәк тутырып тирән сулыш алды, аннары аяк очында тукталган карашын туры егеткә төбәде. – Авылда яши алмас идем барыбер. – Нигә? – Авыл кунакка кайтканда гына әйбәт... Ә сезнең матурлык күрергә, аның табигатенә сокланырга вакытыгыз юк. – Авыл кешесе дә ике күзле, Зәйнәп. Ялгышасың! Шунда ул үзенең әлеге матурлыкны яклап бүген генә дә күпме борчылу кичерүе хакында сөйләмәкче булган иде. Ләкин ниятеннән кире кайтты. – Әни, әни, монда су бар, – дип эндәште су читендә кайнашкан сабый. – Өйләнгәнсеңдер? – дип сорап куйды Зәйнәп. – Өлгермәдем әлегә, – диде егет. Хәер, Зәйнәп бу хакта үзе дә белә иде булса кирәк. – Әни, әни, монда таш бар, – дип эндәште вак ташлар өстеннән йөгереп барган бала. – Нурлы Аланда матур кызлар бик күп ич, – диде Зәйнәп, егетне шелтәләгән сыман. – Нурлы Аланда кызлар бар... егетләр дә төшеп калганнардан түгел, – дип, әйтеп ташлады Рәхимҗан. Үзе шундук әлеге сүзләренең урынсызрак килеп чыгуын чамалады. – Әни, әни, монда чәчәкләр бар, – дип эндәште тугайда йөгереп йөргән бала. – Укырга уйламыйсыңмы? – дип сорады Зәйнәп. – Читтән торып укырга җыенам, – диде егет. – Әни, әни, бу нинди абый? – дип сорады алар янына килеп җиткән бала. – Бумы?.. Бу... бер абый, авылдашым, классташым һәм.., – дип, төртелеп, югалып калды Зәйнәп. Рәхимҗан үз гомерендә беренче мәртәбә аның шулай уңайсызланып, ни әйтергә белми торуын күрде. – Миңа кайтырга кирәк. Сау бул, Зәйнәп, – диде егет, шулай кирәклеген аңлап. Зәйнәп ни дияргә белмәде, тибрәнеп-тибрәнеп тирән сулыш алды – күкрәгендә берьюлы ике җан һавага ашып кире урыннарына кайтты. Тагын! Тагын тибрәнде җан. Китәргә җыенган егеткә күзләрен тутырып карады хатын. – Әни, әни, абый нигә китте? – дип сораган сабый бала авазы ишетелде ды арка тарафта. – Абый ашыга, абыйның эшләре бар, – диде Зәйнәп. Рәхимҗан артына борылмады. Алсуланып баеган кояшка таба атлап, ул туп-туры су буйлап китеп барды. Күзләреннән әллә ал шәфәкъ нурлары тамды, әллә нур булып чык бөртекләре йөгереште... (Дәвамы бар)

Тормыштан алынганнар Якын кешеләрем минем хәзерге эшемә урнашыр өчен ниләр аша үткәнемне бик яхшы белә. Моның өчен дистә еллар сарыф иттем. Ә хәзер эш урыным миңа гашыйк хатын капризларына бәйле. Көлке дә, елыйсы да килә. Минем һөнәрем киң таралмаган, моның буенча башка эш табу тәмуг газабына тиң булачак. Тик бу эштә соңгы көчләремә генә түзеп торам, озакламый ычкынырмын кебек. Барысына да җитәкче «апа» гаепле. Безнең коллективтагыларның барыннан да зуррак ул, шуңа без аны үзара «апа» дип кенә йөртәбез. Бер карасаң, ул бары тик хөрмәткә генә лаек – бернинди блатсыз, «йонлы куллар»сыз, ярдәмсез үз көче белән генә җитәкче вазифасына ирешкән. Гадел һәм авыр холкы өчен аннан куркалар да, ихтирам да итәләр. Бу бөтен кешегә кагыла, тик миңа гына түгел. Ул миннән 5 яшькә зуррак. Чибәр, кияүдә түгел, баласы юк, үз-үзен карап-тәрбияләп йөри. Аңа карап ярты коллектив күзен майландыра, әмма ул беркемне дә үзенә якын җибәрми. Аның миңа битараф булмавын белгәч, коллективтагы аның турындагы мондый имеш-мимешләр ишеткәч, ничектер үземне өстен дә хис итә идем әле. Башта ул миңа нәкъ башкаларга караган кебек карады, миңа аерым мөнәсәбәте сизелмәде. Тик гел ашыгыч эшләр килеп чыгып, эштә соңга кадәр тоткарлану үзенекен итте бугай – ул миңа кул астындагы хезмәткәргә караган кебек түгел, ә ир-атка караган кебек карый башлады. Берсендә: «Сиңа гына ышанам, син беркайчан да сатмаячаксың», – диде хәтта. Бер мизгелдә ул да миңа ошый башлады кебек, гәрчә, бөтенләй минем зәвыктагы хатын-кыз булмаса да. Ахыр чиктә, без йокладык. Алга таба бу хәлләр коточкыч тизлектә үсте. Инде икенче көнне үк эштә безнең «роман» турында беләләр иде – теге тиле берничек тә үз хисләрен яшереп тора алмады, канатлар үскәнмени, оча гына, ачыктан-ачык минем белән чытлыклана, миңа кагылмыйча, сыйпамыйча, янымнан да узып китә алмый. Кыскасы, бөтенләй «башы китте». Мин аннан бөтенләй мондый нәрсә көтмәгән идем, югыйсә тотнаклы, төпле булып тоелган иде, ә хәзер үзен беренче тапкыр гашыйк булган үсмер кызлардай тота. Коллективта миннән әллә көнләшәләр, әллә көләләр. Бер атна чамасы узгач, төшке аш ашаганда, җитәкче «апам» миңа «бергә яшик» дип тәкъдим итте. Бу сүзләрдән чак кына кашыгымны йотып җибәрмәдем. Беренче төннән соң мин аның белән үзем теләп түгел, ә бары тик аның боерыгы буенча гына йоклыйм. Дөресен әйткәндә, минем әле бөтенләй гаилә корасым килми. Мине бары тик эш кенә кызыксындыра. Никахсыз гына туган балам бар, вакыт-вакыт аларга акча җибәреп торам, дөресрәге, намусым кушканча эшлим. Тик гаилә кору, бала үстерү, тормыш алып бару теләгем тамчы да юк. Ә «җитәкче апам» минем алдагы тормышка план да корып куйган, бәхетеннән балкып йөри, кайвакыт аны жәлләп тә куям, әмма үземнең бар тормышымны җимерәсем килми. Берсендә аңа «берни дә теләмим» дип катырак әйткән идем, көне буе күземне ачырмады, азаплап бетерде. Кичен аңа чәчәкләр бүләк иткәч, татулашырга тәкъдим иткәч кенә йомшарды. Ничектер икенче бүлеккә күчү турында сүз кузгаттым. «Мин уңай характеристика язып бирмәсәм, сине беркем дә алмый», – дип турыдан-туры әйтте. Димәк, мин баш-аягым белән аңа бәйле булып чыгам. Җитмәсә, ул балага узарга тырыша. Ә мин үземне үлем җәзасына хөкем ителгән кеше кебек тоям, муендагы элмәк буылганнан-буыла бара. Аңа үземне начаррак итеп күрсәтергә дә тырышып карадым, тик ул үзенең «алсу күзлекләре» аша берни күрергә дә, аңларга да теләми. Нәрсә эшләргә белмим. Барысына да төкереп эштән китәргә һәм башка берәр нәрсә белән шөгыльләнә башларгамы. Әллә аның ышанычын яулап алып, бераз көтәргә һәм, аны төртеп төшереп, урынына менеп утырыргамы? Тик бу – ир-ат буларак минем өчен гаделсезлек, астыртынлык булачак инде. Аның белән җитди итеп сөйләшеп тә булмый бит ичмасам, шундук елый башлый, ә мин аңа карыйм да бу хәлләрнең үзем белән майтарылганына ышана алмый азапланам. //Интертат

Кич утырганда Бер кеше кыш көне иртән уянып, урамга чыга һәм кар өстендә эз күрә. Эзләр өйгә табан килмәгән, ә чыгып киткән. Эз буенча бара торгач, бу кеше тау куышлыгына барып чыга. – Бүген йортыбызга кар өстендә эз калдырмыйча килеп, эз калдырып китүче мондамы? – дип эндәшә. – Әйе, – дигән җавап ишетелә. – Син кем? – дип сорый кеше. – Мин – бәрәкәт. – Нигә киттең? – Сиңа ачуландым. – Аллаһ ризалыгы өчен, зинһар, гафу ит. Мин – бик авырлык белән дөнья көткән фәкыйрь кеше. Син киткәч, бөтенләй ачтан үләчәкбез, зинһар, кире кайт, – дип елый-елый үтенә. – Ярый, артымнан эзләрем буенча килеп тапканың өчен, бер теләгеңне үтәячәкмен. Әйт, нинди теләгең бар? – дип сорый бәрәкәт. – Нәрсә сорарга да белмим, шуңа күрә, рөхсәт бирсәң, өйгә кайтып, гаиләм белән киңәшләшсәм, әйбәт булыр иде, – дип, бәрәкәттән рөхсәт алып, кайтып китә. Гаилә әгъзалары төрле киңәшләр бирә. Кайберләре – байлык, икенчеләре – сәламәтлек, өченчеләре яңа йорт сорарга куша. Бу хакта һәрберсе үз теләген әйтеп, талашып-ызгышып беткәнче, килен кеше барысын да тынычландырып: “Әйдәгез, үз арабызга бердәмлек сорыйбыз”, – ди. Ни хикмәт, барысы да әлеге фикер белән килешә. Һәм бу кеше бәрәкәт янына барып “Безгә бердәмлек кирәк” дигәч, бәрәкәт: – Мине кызык иттегез, чөнки бердәмлек – икенче исемем. Бердәмлек булган җирдә миннән башка булмый. Димәк, миңа киредән сезгә кайтырга туры килә, – ди һәм бу кеше белән китә. Бердәмлектә – көч, бердәмлектә – байлык, матурлык, бәрәкәт, бәхет.