КУГАРНЯ газет

Илья Беловын сӱретше лиеш! «ФормАРТ» урем сымыктыш фестивальыште Марий Эл гыч художник Илья Белов финалист-влак радамыш логалын. Тудын «Встреча во сне» проектшым сайлан шотленыт. 2025 ийыште фестивальын конкурсышкыжо 326 йодмаш пурен. Тыгайже Юл кундем федеральный округышто 2020 ий годсек ПФО-што РФ Президентын полпредше Игорь Комаровын инициативыж почеш эртаралтеш. Тений конкурсын темыже – Ачамландым аралыме идалык. Тиде проект почеш пашам июнь-июльышто шуктыман. Усталык пашам фестивальын сайтыштыже эскерен кертыда: formartpfo.ru. Сеҥыше-влакым лӱмыштым Кировышто лийшаш церемонийыште увертарат. Проект почеш эн сай пашам ыштыше художник-влаклан шке усталык инициативым вияҥдаш 100 гыч 200 тӱжем марте теҥгеаш грантым пуат.

Марий Эл ойыртемалтын! «Путешествуй!» тӱнямбал туристический форумын дирекцийже Марий Элын стендшым кӱкшын аклен. Тудым «За творческий вклад в фестивальную программу» номинацийыште 2-шо вер дене палемден. Тыге Марий кундемын тӱвыраже, йӱлаже, унам ончен моштымыжо аклалтын. Пырля веле шочмо мландынам уна-шамычлан эшеат сӧралым ыштена! Стенд воктеке марий вургеман еҥ-влак моторын койыныт, куштеныт, муреныт, тӱрлӧ мастер-классым эртареныт. Тидлан Москошто илыше марий-шамычат полшеныт.

Медведево район Пурсанур села Йошкар-Ола деч лу меҥге тораште верланен. Тудо корем гыч йоген лекше Пуржа эҥер воктене негызлалтын. Таче ты села кугу кумдыкым айла. Тыште лу наре уремыште еҥ-влак илат. Пурсанурышто меат уна лийна.

Шочмо-кушмо верыште чылажат сайрак 🏡 Морко районын ик эн мотор ялже – Йыр, рушлаже Адымаш. Ончыч тудо Кинер ял шотан илемыш пурен, кызыт – Морко ола шотан илемыш. Посёлко деч тудо 18 меҥге тораште верланен. Кум ялым – ик ялыш Йырын историйже кунам тӱҥалеш – раш пале огыл. Но книгалаште тудын нерген XVIII курымышто икымше гана возымо. Тунам Руш Адымаш да Марий Адымаш ял-влак лийыныт. Лӱм гыч умылаш лиеш: ик ялыште руш-влак иленыт, весыште – марий-влак. 1895 ийыште кок яллан ложашым йоҥышташ вӱдвакшым чоҥымо. 1930 ийыште Адымаш тӱҥалтыш школышто йоча-влакым марла туныкташ тӱҥалыныт. Совет жапыште кундемыште «Адымаш» да «Знамя» колхоз-влак шочыныт. 1960-шо ий тӱҥалтыште «Знамя» ялозанлык артельым ыштыме. 1973 ийыште кок ялым иктыш ушымо. А 1980 ийыште воктенысе Токсар ялат Адымашыш пурталтын. Но кызытат, кундемыш толын, тусо еҥ-влак деч кушеч улыда йодыда гын, икте Йыр манын вашешта, а весе – Токсар. Токсаркино, Русская да Скворцов урем-влак Йыр ялын историйжым аралат. Руш Адымаш ял Русская уремыш савырнен. А молан Марий Адымаш ял Скворцов урем – йодыш лектын кертеш. Константин Алексеевич Скворцов – Марий Адымаш ялын шочшыжо. Тудо Марий кундемыште палыме кугыжаныш деятель, Марий АССР-ын Кӱшыл Каҥашын IV созывшын председательже, Марий обкомын кокымшо секретарьже лийын. Тылеч посна К.Скворцовын марий сылнымутым пойдарымаште надырже кугу. Шырчык Кости псевдоним дене прозым возен. А молан Адымашым марла Йыр манаш тӱҥалыныт йодмемлан ялыште илыше-влак кокла гыч иктат вашмутым ыш пу. Шӱргыял тӱҥ школышто ятыр ий географий ден обществознанийым туныктышо, Йырыште илыше Вячеслав Александрович Николаев ойла: – Тидын шотышто шымлыме пашамат эртаренам. Но нимогай легенде ден преданийым муын омыл. Иктым палем: шӱдӧ ий ончыч верысе калык ялым Ӱлыл Иры да Кӱшыл Иры манын. Можыч, Йыр йыргешке мут гыч лектын? Кум ял ушнымылан кӧра ик тичмаш йыргешке ял лийын. Ял изи, но шерге Йырыште чылаже 12 илыме сурт уло. Утларакшым кугурак ийготан-влак илат. Кажне пӧртыш вӱд пура. Газ уке, суртым коҥгаш олтен ырыктат. Еҥ-влак сурт-печыштым арун кучат. Кугу у пӧртымат чоҥат. Токсаркино уремыште Михайловмыт еш дене палыме лийым. Татьяна ден Айвар Михайловмыт 24 ий пырля ваш умылен, йӧратен илат. Кум икшывышт уло. Изирак Матвей эргышт визымше классыш вончен. Сашок пашам ышта, Кристина ӱдырышт тений Йошкар-Оласе медколледжым тунем пытара. Суртоза Йӱдвел кундемыш Нижневартовск олаш пашаш коштеш. Тудо КИП (контрольно-измерительный прибор) инженер. Айвар Анатольевич каласкала: – Шочмо ялыште тымык, ласка. Садланак нигуш каяш шонымаш лийын огыл. Морко посёлкышто 23 ий пашам ыштенам. Эн ончыч районысо электросвязьыште, вара «Газпром» организацийын Морко районысо подразделенийыштыже 17 ий тыршенам. Пырля пашам ыштыше йолташ-влак молан посёлкышто пӧртым от чоҥо манын йодыт ыле. А мый паша гыч иканаште мӧҥгыштӧ лияш мо оҥайже манын вашештенам. Ончыч ялыш корно шӱкшӱ лийын, южгунамже ялыш 40 минут наре кудалман ыле. Корно тӱр дене Марий Кужер, Майский Хутор (кызыт тиде ял уке) гоч каенна. Оҥайыс. Михайловмыт еш пашалан кожмак. Оралтыштым эре уэмден шогат, кызытсе саманлан келшышым ыштат. Суртоза мландым трактор дене шке куралеш, тырмала. Шудым ямдылаш чыла агрегатше уло. Шкеак тӧрлатен шога. Вольыкым ялыште нунак веле ончат. – Ушкал, презе улыт. Нуным пакча шеҥгекына вӱраҥлена. Сӧснаигым налынна. Изиш жап эртымеке, комбым налына. Пакчаштына шуко тӱрлӧ саскам, пеледышым куштем, – манеш Татьяна Владимировна. Йӱдшӧ-кечыже – пашаште Йырыште Кугу Отечественный сарыште лийше-влаклан памятник-обелиск уло. Сарыште Йырыште илыше 77 еҥ кредалын. 17 салтак увер деч посна йомын, 33 пӧръеҥ колен да 27 еҥ мӧҥгӧ пӧртылын. Кызыт ик ветеранат илыше кодын огыл. Но сарын йочаже Лидия Трофимовна Степанова ончычсо ял илышым сайын шарна. Тудлан кызыт – 84 ий. Кова эрге- шешкыж дене пырля ила. Лидия Трофимовнан кум уныкаже да куд кугезе уныкаже улыт. – Ожно колхоз пеш кугу лийын. Шудым кид дене солымо. Шурным шуко ӱдымӧ. Идымыште йӱдшӧ-кечыже пашам ыштенна. Пасу пашаш коштынам, дояркат лийынам, сӧснамат онченам, – манеш Л.Степанова. Лидия Трофимовнан ийготшо кугу гынат, яра шинчаш ок йӧрате. Пакчаште шӱкым кӱреш, сурт сомылкам ышта. Мотор Йыр воктене чодыра кушкеш. Тушко калык поҥгым погаш коштеш. Еҥ-влак утларакшым Морко посёлкышто, Кораксола ялыште, тора верыште пашам ыштат. Анастасия Михайлова. Авторын фотожо-влак.

Вашлийза, Кырык сирын уста эргыже 🎼 Марий эстрадыште Александр Веткинын лӱмжӧ палыме. Тудын чыла пашаже-влак кокла гыч «Пелештет йӹрет» мурыжым самырык-влак поснак чот йӧратен колыштыт. А шукерте огыл мурызо Надежда Степанова дене дуэт шочын. «Вучем» мурыштым марий калык кӱкшын аклен. Александр изинек музыклан, марий семлан шӱман кушкын. А кузе вес семынже?! Вет тудо палыме семмастар, кӱслезе, Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже Юлия Алексеевнан эргыже. – Мӧҥгыштӧ фортепиано, кӱсле лийыныт. Авайын кӱслем шоктымыжым поснак шулен колыштынам. Тудо Микрӓк тӱвыра пӧрт пеленысе кӱслезе-влак калык ансамбльым вуйлатен. Тылеч посна хорым поген ыле. Ансамбльже шуко тӱрлӧ фестивальыште участвоватлен, кӱслен вийжым ончыктен. Авам чон йӱлен пашам ыштен. Марий калыкын тӱвыражым пойдарымаште надырже кугу. Тудо эшежым йоча-шамычлан «Кӓрш» книган авторжо. Ӱмыржӧ гына кӱчык лийын. 52 ияш колен колтыш. Ила гын, 71 ийым тема ыле, – каласкала А.Веткин. Александр кӱсле семеш кушкын. Тиде семӱзгарым колышташ кызытат йӧрата. Но шкенжын тудым шокташ тунемаш ала-молан кумылжо лийын огыл. – Гитарым шоктен моштем. Мураш йӧратем. Марий эстрадын сценыштыже мыняр ий улмем раш ойлен ом керт. Микрӓк кыдалаш школышто 10-шо классыште тунемме годым тӱрлӧ конкурсышто, концертыште сольно мурым муренам. «Аяр» группын участникше, самодеятельный поэт-композитор Владимир Юшкинын мурыжо-влакым йоҥгалтаренам. Усталык корнем лач тунам тӱҥалын, шонем, – палдарыш мурызо. Кумыл улмо годым мура А.Веткинын репертуарыштыже утларак весела кумылан муро-влак улыт. Тудо курыкмарлат, олыкмарлат, рушлат мура. Светлана Яндукова дене дуэтыште мурымо «Нимом ит шоналте» мурыжо Марий Эл радиошто ончыч чӱчкыдынак йоҥген. – Утларакшым шочмо курыкмарий йылме дене мурем да мураш тыршем. Марий муро-влак шуко улыт. А курыкмарла муро-шамыч содыки шагалрак йоҥгат. У муро-влакымат возаш толашем, но тӱҥ пашам – Марий Эл радиошто. Тушто ынде визымше ий сем редакторлан тыршем. Иканаште икмыняр пашам шукташ неле. Мурызо улат гын, концертышкат чӱчкыдын лекман. Адакшым тидлан кумылат, жапат кӱлыт. Но тений кок мурым лукташ шонымаште уло. Ик мурыжлан аранжировкат ямде, йӱкым веле пыштыман. Чыла шке жапыштыже лиеш, – каласкала Александр. Йӧратыме пелаш да ача А.Веткинын пелашыже – Марий самырык театрын актрисыже Наталья Михайлова. Александр тудым чот акла, да тӱҥ эҥертышем манын ойла. Пӧръеҥ каласкала: – 19 ий ончыч Натальям марлан налынам. А такшым 2001 ий годсек пырля улына. Тӱвыра да сымыктыш колледжыште тунемме годым палыме лийынна. Тудо театр пӧлкаште тунемын, мый – эстраде пӧлкаште. Кум икшывына уло. Кугуракше Кирилл Йошкар-Оласе медицине колледжыште кумшо курсышто тунемеш. 11 ияш Лиза да вич ияш Марк кушкыт. Ешыште рушла кутырена. Но икшывына-влак марла умылат. Сай пелаш да ача лияш толашем. Ватын, икшыве-влакын кумылыштым нӧлташ, йодмыштым шукташ тыршем. Ешыштына вашкыл пеҥгыде. Йоча-влак нелылыкышт нерген каласкалаш огыт ӧр. Нуно палат, ачайышт ок вурсо, каҥаш дене полшаш эре ямде. Коклаштына ӱшан уло. Сандене ойгымат, куанымат пырля пайлена. Уста мурызо, а эн тӱҥжӧ сай пелаш да шуко шочшан ача, ончыкылык нерген ойлаш ок йӧрате. Ончылгоч ойлымо ок шукталт манеш. Ӱшанена, палемдыме шонымашкыже шуэш. Да колыштшо-влакым эше шуко у муро дене куандара. Еш альбом гыч налме фото.

8 выпускник экзаменым эн сайын кучен 📝 Тиде арнян Марий Элысе 11-ше классын тунемшыже-влак икымше экзамен-влакын результатыштым пален налыныт. Руэм посёлкысо шуко профилян лицей-интернатын, Морко район Кокласола лицейын, Юрино посёлкысо С.А.Лосев лӱмеш школын да Йошкар-Оласе 17-ше №-ан школын 6 выпускникышт химий дене да Параньга посёлкысо Б.Р.Ахматьянов лӱмеш школын кок выпускникше историй дене экзаменым 100 баллан сдатленыт. 📸 Марий Элын образований да науко министерствыжын ВК-се лаштыкше гыч налме фото.

Моско оласе «Россия» национальный рӱдерыште «Земский почтальон» конкурсышто сеҥышым палемденыт. Тушко элнан тӱрлӧ кундемже гыч 86 почтальон ушнен. Марий Элын чапшым ты конкурсышто Ольга Швецова арален. Почтальонкын пашам ыштыме стажше 10 ийыш погына. Почто кылым вияҥдымашке надырым пыштымыжлан да пашам сайын ыштымыжлан тудым почётан грамот дене палемденыт. Ольга конкурсышто 13-шо верым сулен. Тудо Кужэҥер районысо Тумьюмучаш селасе почтым вуйлата.

9-15 июнь – Зависимость деч утлымо арня Ӱдырамаш-влак чӱчкыдынрак да чӱчкыдынрак аракан да наркотикын оптышышкышт логалаш тӱҥалыныт. Амалже тӱрлӧ лийын кертеш. Тидын нерген Марий Элысе Тазалык аралтыш министерствын тӱҥ внештатный психиатр-наркологшо Светлана Путилова умылтара. Мо тарата? Шукыж годым ӱдырамаш марийже дене ешым але таҥже дене йӧратымаш кылым арален кодаш шке кумылын нунын пелен аракам подылеш, наркотик дене таҥлалтеш. Южгунамже илышыште лийше уда вашталтыш: лишыл еҥын колымыжо, паша деч посна кодмаш – тыгай корныш шӱкалыт. Шкет улмо, «пустаҥше пыжашын» синдромжо арака да наркотик дене чоным лыпландараш таратат. Самырык-влакын шукыж годым тӱҥ амал – шкалан ӱшаныдымаш, чын илыш деч «шылмаш», кугемме деч лӱдмаш. Чылажат тамлен гына ончымо, изиш шинчылтме, у шижмашым кычалме гыч тӱҥалеш. Варажым тыгайже чӱчкыдынрак лиеш. Тыгодым ӱдырамаш ӱшана: кеч-могай татыште арака але наркотик деч шӧрлен кертеш. Но тиде пеш шучко шоя ӱшан. Эмлалташ неле Пӧръеҥ-влак дене таҥас-тарымаште, ӱдырамашын алкоголизм ден наркоманий пеш чот писын вияҥыт да нелынрак эртат. Психоактивный вещества-влак дене пайдаланымылан кӧра сылне, тыматле, поро ӱдырамаш вожылдымо, яжар койышан лиеш. Тӱжвал сынжат пеш писын вашталтеш. Уда койыш деч утлымекат, «эртыше илышын» кышаже кодеш. Мӱшкыран улмо годым психоактивный вещества-влак дене пайдаланыман огыл. Туге гынат шуко ӱдырамаш тидым шотыш огеш нал. А вет тыге ончыкылык йочан тазалыкшылан, уш-акылжылан, физически сайын вияҥмыжлан кугу эҥгек ышталтеш, тудо наркотик зависимостян шочын кертеш. Намыс Пеш кугу ойго, кунам ешыште алкоголизм але наркоманий дене пӧръеҥ орлана, но эше шучкырак, кунам ӱдырамаш йӱэш да наркотикым тамлен ила. Ӱдырамашын йӱмыжым калыкыште огыт чыте, алкоголик-ава, наркоманке-ава тудлан шканже веле огыл, ешыже, йочаже-влакланат кугу намыс тамга. Туддеч вожылыт, туддеч кораҥаш тыршат. Тиде ойыртем пӧръеҥ наркологий отделенийыш шуко еҥ (ава, вате, таҥ) да ӱдырамаш наркологий отделенийыш ик-кок еҥ толмо гыч сайын коеш. Француз драматург да публицист Бомарше деч сайынрак иктат ок каласе: «Пӱртӱс ӱдырамашлан каласен: кертат гын, сылне лий, шонет гын, ушан лий, но тыманмеш шотан лийшаш улат». Марий Эл Республикысе Тазалык аралтыш министерствын материалже почеш ямдылыме.

Утарыше-шамыч той медальым налыныт Аварийно-утарыше службын да Россий МЧС-ын профессионал командыже-влак коклаште «Человеческий фактор» Всероссийский таҥасымашын финалже лийын. Тудо индешымше гана эртаралтын. Икымше верым Хабаровск крайысе Ракитное селасе команде налын. Кокымшо – Мурманскысе «Макасц» команде, кумшо вер дене Марий Элысе аварийно-утарыше службын командыже палемдалтын.

10-15 июньышто Моско ВДНХ-ште «Путешествуй!» тӱнямбал туристический форум эртаралтеш. Тушко Марий Элын делегацийжат ушнен. Икымше каналын уверыштыжат теҥгече нине марий артист-влак койылалтышт. Участник-влак тушто элнан да Марий кундемнан мотор вершӧрлаже, поянлыкше нерген пален налын кертыт. Тӱрлӧ мастер-класс, фестиваль, тӱвыра программе-шамыч лийыт. Тыгак туроператор-влак пайдале темлымаш ден акцийлам темлат, туризмын тӱрлӧ видше дене консультацийым пуат. Теве Звенигово гыч кидмастар-влак мастер-класс-влакым эртарат. Икымше кечынак «Путешествуй!» тӱнямбал туристический форум годым Марий Элым Вуйлатыше Юрий Зайцев «ТТ-Трэвел» ООО-н гендиректоржо Владимир Рубцов дене пашам пырля шуктымо ойпидышым подписатлен. Ты компаний FUN&SUN бренд дене тӱрлӧ услугым ышта. Тидыже кундемыштына туризмым вияҥдаш утыр полшышаш. Теве пытартыш кум ийыште Марий Элыш 30 процентлан шукырак турист толын, тений вич тылзыште – 360 тӱжем утла еҥ.