Մելանյա Հովակիմյանը այն երջանիկներից է, բախտ է ունեցել շփվել մեծ գրողի հետ. «1966 թվականին մենք, համալսարանի ուսանողներս, ուղեւորվեցինք դեպի Զանգեզուր եւ Արցախ, մեզ հետ էր Պարույր Սեւակը: Երբ Շուշիում այցելեցինք եկեղեցի, Պարույր Սեւակը այդ տեղից մի քար վերցրեց եւ ասաց, որ քարը կվերադարձնի այն ժամանակ, երբ Արցախը անկախ եւ ազատ կլինի»:
- Ամեն անգամ, երբ ես լսում եմ Պարույրի խորիմաստ ու սրամիտ խոսքը, կարդում նրա բանաստեղծությունները, տեսնում նրա կիրթ ու վայելուչ շարժումները, մոռանում եմ նրա հաստ շրթունքները, փլված քիթը և նախանձով մտածում` աստվա˜ծ իմ, ի˜նչ գեղեցիկ մարդ է Պարույր Սևակը... Երանի˜ ես էլ նրա նման լինեի... Մենք բոլորս ծափահարեցինք, մեզ հետ նաև` պրոֆեսորը...
- Այսպես ուրեմն, ի՞նչ է գեղեցիկը... Ո՞վ կարող է կոչվել գեղեցիկ: Ինքնին հասկանալի է, որ դա հռետորական հարց էր, որ ոչ մի պատասխան չէր պահանջում: Բայց հանկարծ մեկը պոռթկաց տեղից. - Պարույր Սևակը... Նույնքան անսպասելի պոռթկաց ծիծաղը: Ծիծաղեցինք բոլորս, մեզ հետ և ինքը` Պարույրը: Բայց լեհուհին, որ ինքնաբերաբար պատասխանել էր հարցին, չէր ուզում նահանջել. - Ո'չ, ո'չ, Վալերի Ֆերդինանդովիչ, թույլ տվեք,- ոտքի կանգնեց մեր լեհ դասընկերուհին: Եվ մոտենալով ամբիոնին` " գեղեցիկի բարոյական և փիլիսոփայական բոլոր չափանիշներով", իր լեհական հաճելի առոգանությամբ ապացուցեց, թե ինչո՞ւ է Պարույր Սևակը գեղեցիկ...
Պրոֆ. Ասմուսը` հարուստ գիտելիքների տեր և հմայիչ մի մարդ, գեղագիտություն էր դասախոսում մեզ: Ընդամենը հիսունհինգ տարեկան էր, բայց իր տարիքից առնվազն տասը տարով մեծ էր երևում: Նա այն մարդկանցից էր, որի դասախոսություններին անխտիր ներկայանում էին բոլոր ուսանողները: Եվ ոչ միայն մեր կուրսի, այլև` մյուս կուրսերի: Դասախոսության թեման գեղեցիկի բարոյական և փիլիսոփայական չափանիշներն էին: Ինչպես միշտ խոսում էր հանգիստ, համոզիչ, ասածները հիմնավորում Չեռնիշեվսկուց, Հեգելից բերված քաղվածքներով: Դասախոսության ընթացքում նա հարց տվեց.
- Ինչո՞ւ չէ հայրիկ ջան, երբեմն ծաղկում են, օրինակ` տանձենին, բայց պտուղ չեն տալիս: Կներեք, իհարկե, այս հասակում դուք կարո՞ղ եք երեխա ունենալ... Հարցը անսպասելի էր, տարեց բանաստեղծը մի պահ կարկամեց. - Չէ', բալա ջան, ուշ է արդեն, էդ գործը թողնում եմ ձեզ... Խելքը գլխին մարդ էր, հասկացավ: Ու խունացած տետրը թևի տակ դնելով` դուրս գնաց: Մենք ծիծաղով ու ծափերով ընդունեցինք այս երկխոսությունը: Այս խորհրդակցությունից հետո մենք երբեմն հանդիպում էինք, խոսում, բայց առանձին մոտիկություն դեռ չկար:
Հիմա դժվարանում եմ հիշել, թե ո՞ւմ գործերն էինք քննարկում, բայց նա պետք է որ տարիքն առած մարդ լիներ, Պարույրը նրան ասաց, որ Դուրյանը, Մեծարենցը քսան տարեկանում մահացել են, Վարուժանը` երեսուն և գլուխգործոցներ են թողել, իսկ դուք հիմա այս երեքի տարիքին եք, ձեզնից այլևս բանաստեղծ դուրս չի գա:
- Իսկ ի՞նչ է, աշնանը ծառերը չե՞ն ծաղկում,- համառեց տարեց մարդը, որ երևում էր, արարատյան գյուղերից էր եկել:
Քառասուն տարվա վաղեմություն ունեցող մի նկարից ինձ են նայում այսօրվա անվանի գրողներից շատերը` այն ժամանակ դեռ երիտասարդ ու ծաղկուն, շատերն էլ փոշոտ ու արնոտած ոտքերով մնացին Ոլիմպոսի տատասկոտ ճանապարհին... Իսկ կենտրոնում բազմել են Ավետիք Իսահակյանը, Դերենիկ Դեմիրճյանը... Աստծո ւ պես վաստակած, աստծու պես բարեհամբույր: Չես հավատում, որ եղել են, չես հավատում, որ չկան...
Իր բացման խոսքում Հրաչյա Քոչարը մեզ ողջունեց Հովհ. Թումանյանի բառերով. - Բարով եք գալիս, ո՜վ նորեր, ո՜վ լավեր... Պարույրը նույնպես երտասարդ էր, բայց սեմինար էր ղեկավարում: Ես Պարույրի սեմինարում էի:
Առաջին անգամ հանդիպեցինք 1948 թ-ին, երտասարդ ու սկսնակ գորղների հանրապետական առաջին խորհրդակցությունում: Տարբեր շրջաններից էինք եկել: Ոմանք առաջին թոթովանքներն էին տպում, ոմանք էլ` առաջին գրքերը:
Պարույրին հանձարարվեց ռեֆերատ գրել "Գորկին և ժողովրդական բանահյուսությունը" թեմայով: Մի շաբաթ ժամանակ տրամադրվեց: Շատ քիչ էր: բայց մի շաբաթում նա տակնուվրա արեց Գորկու ամբողջ ստեղծագործությունը և մի այնպիսի ռեֆերատ պատրաստեց, որ և' դասախոսը, և' ուսանողները այն գնահատեցին որպես թեկնածուական դիսերտացիա: Պետք է ավելացնեմ նաև, որ այդ շաբավա ընթացքում նա ոչ մի դասաղոսություն բաց չթողեց: Հասկանալի է, որ Գորկուն մարսել էր դեռ համալսարանական տարիներին, Երևանում: Իսկ ընդհանրապես նա աշխատում էր գիշերները: Գիրքը ընթերցելը նրա համար "պարապ վախտի խաղալիք" չէր, այլ լուրջ զբաղմունք, ավելի ճիշտ` մոլուցք: Բայց ամեն գիրք չէր կարդում: Նա իր ժամանակի գինը լավ գիտեր:"
"Ուզած ժամանակ անջատվում եմ,- ասում էր նա,- հարսանքատանն էլ կարող եմ բանաստեղծություն գրել": Երաժշտական, թատերական, գրական և արվեստի ամենաբազմազան հարցերի մասին իր խոր ու հիմնավոր գիտելիքներով զարմացնում էր բոլորին, առանց դրա հավակնությունն ունենալու: Չմոռանանք, որ Երևանում նրան դասախոսել էին Հրաչյա Աճառյանը, Մանուկ Աբեղյանը, Արսեն Տերտերյանը, Գրիգոր Ղափանցյանը... Այդ անուններն արդեն ամեն ինչ ասում են: Ավարտել էր ասպիրանտուրան:
Տրետյակովյան պատկերասրահը նրա համար նույքան գրական էր, որքան և Գորկու տուն-թանգարանը: Կարդում էր մետրոյում, էլեկտրագնացքում, ավտոբուսի կանգառում, ամենուր: Հարյուրավոր մարդկանց մեղվաբզզոցի մեջ: Հեմինգուեյ, Սարտր, Ֆոլկներ, Սթայնբեկ, Սելինջեր... Ըստ որում, ինչպես ինքն էր ասում, նա չէր "ոստոստում" հեղինակից հեղինակ, մեկի հետ "հաշիվը փակում էր", կամ գոնե հիմնական ստեղծագործությունները կարդում, հետո միայն անցնում մյուսին: Հեշտությամբ կտրվում էր շրջապատից:
- Ա'յ հենց այստեղ, մեր կողքին Պուշկին անվան թատրոնն է, մի քիչ ավելի ձախ` Գերցենի փողոցում Մայակովսկու անվան դրամատիկական թատրոնը: Մոսկվայում քանի/ թատրոն կա` գիտե՞ս... Իսկ համերգասրահնե՞րը, գրադարաննե՞րը, թանգարաններն ու ցուցահանդեսնե՞րը, գրական երեկոնե՞րը... Ո՞ր մեկն ասես: Դրանցից ամեն մեկը մի ինստիտուտ է: Դրանցից բացի, կա ռուս ժողովուրդ և ռուսաց լեզու, որը պետք է մարդավարի սովորել: Այդ բոլորը միասին կոչվում է Մոսկվա: Պետք է Մոսկվա'ն սովորենք, ջա'նս, թե չէ միայն Գերցենի տունը նեղ է... Հիմա հասկացա՞ր, թե ինչու եմ եկել: Եվ Պարույրը ագահորեն կլանում էր Մոսկվան: Հենց առաջին իսկ տարում նա հասցրեց դիտել Մեծ թատրոնի ու Փոքր թատրոնի ամբողջ խաղացանկը: Նրան հաճախ կարելի էր տեսնել Միությունների տան սյունազարդ դահլիճում, Չայկովսկու տան համերգասրահում, Գրողների կենտրոնական տանը... Նրա համար գրական և ոչ գրական հարցեր չկային:
- Ախր դու Երևանում ավարտել ես համալսարանը, ասպիրանտուրան,- ի՞նչ ես սովորելու այստեղ,- հարցրի ես: Պարույրն զբաղված էր թխկենու տերևը զննելով: Թվաց` նա իմ հարցը չլսեց, հետո ցույց տալով տերևը, ասաց. - Տե'ս, է˜, ի˜նչ շատ երակներ ունի, բայց մեր խաղողի տերևին չի հասնի... ինչ շուտ էլ դեղնել է... Նա սրտաձև է, իսկ սա... Եվ ափի մեջ ճմրթեց ու նետեց:
Ընդամենը մի քանի օրվա ուսանողներ էինք: Դասախոսություններից հետո նստած էինք "Գերցենի նստարանին", իսկ վերևից օրորվելով մեզ վրա կաթկաթում էին դեղնած տերևները: Աշունը այս ձևով էինք զգում` դեղնած տերևներ և քամի... Արևն էլ կարծես հիվանդ լիներ... դեղնախտով: - Իսկ մեզ մոտ հիմա ի˜նչ են անում,- երազկոտ ասաց Պարույրը,- խաղողի ճխտուն ճթերը տռուզ-տռուզ կախվել են: Մի կողմից ջահել աղջիկները լցնում են զամբյուղներն ու կողովները, մյուս կողմից ավտոները կրում են ու կրում: Այնտեղ տանձ ու խնձոր է կաթում ծառերից, այստեղէ թխկենու տերև... Ֆիզիկապես տեղափոխվել էինք, բայց հոգով-մտքով մեր հողից չէինք կտրվել: Կտրվելը երբեք չկտրվեցինք, ավելի ճիշտ` չէինք ընտելացել մեր նոր վիճակին: Նոր էինք եկել, բայց արդեն կարոտում էինք:
" Մեր ինաստիտուտը տեղավորված էր Գերցենի տանը` Տվերսկոյ բուլվարի կողքին: Մի առանձին հաճույք էր ստանում այն բանից, որ այս նույն միջանցքով երբևէ քայլել է Գերցենը: Գուցեև այդ նույն սենյակում, որտեղ այժմ մեր լսարանն է, գրել է "Ո՞վ է մեղավորը", "Գող կաչաղակը"... Երբեմն նստում էինք ինստիտուտի բակում սոսափող թխկիների տակ դրված նստարաններին և երևակայում, որ նրանց վրա մի օր Գերցենն է նստել, չնայած երկուսս էլ գիտեինք, որ այդ փայտյա խարխուլ նստարանները նույնիսկ հեղափոխությունը չեն տեսել:
"Պարույր Սևակի ստեղծագործական կյանքում կարևոր տեղ է գրավում Մոսկովյան շրջանը: հենց այդ տարիներին են վերաբերում Վարդգես Բաբյանի հուշերը, որոնցից հառնում են մեծ բանաստեղծի կենդանի պատկերը: Հուշերը գրված են մոտիկ ընկերոջ սիրով ու ջերմությամբ:" 1988 թ., "Պարույր Սևակի հետ"
... Հասմիկը ոչ մի կերպ չէր ուզում հաշտվել դաժան իրողության հետ: Իզուր անցան բոլոր հորդորները, խնդրանքները, միջամտությունները... Սիրո մեջ դրանք գործածությունից դուրս եկած զենքեր են, ո'չ այնքան մարտունակ, մանավանդ ժամանակակից սիո մեջ: Բայց Հասմիկը իր զինանոցում մի ուրիշ զենք էլ ուներ, որը թեև անարժան զենք էր և նրան չպաշտպանեց, բայց զգալի վնասներ պատճառեց դիմացինին: Դա բողոքն էր: նա իր բողոքի դիմումներով հեղեղեց ամենուրեք: Եվ որքան շատ բողոքեց, այնքան շատ կորցրեց Պարույրին... Հասմիկի այս փոթորկուն սիրուց մնաց մի աղջիկ` Անահիտ անունով, որը կարծես Պարույրի քթից էր թռել...
Գուցե այդ պահը բոլորի խտացնումն էր, բոլորը միասին վերցրած, առանց մնացորդի: Չգիտե'մ: Ես շատ անհարմար վիճակում էի, որքան էլ աշխատում էի հանգստացնել, ոչինչ չէր ստացվում: Փորձեցի նրան դուրս բերել, թարմ օդը կօգներ, դուր չեկավ: Համբուրում էր ու լաց լինում... Նրա արցունքները թրջում էին դեմքս, ձեռքերս... Օ˜, ի˜նչ ծանր են կնոջ արցունքները և ի˜նչ սրտաշարժ... Ես ներս գցեցի ինձ և օգնություն հայցող հայացքով նայեցի Պարույրին: Նա դուրս եկավ: Նելլին ինձ ոչինչ չհարցրեց: Ես էլ ոչինչ չասացի: Ըստ երևույթին, առանց բառերի էլ նա հասկանում էր ամեն ինչ: Չէ՞ որ նրանք մոտիկ ընկերուհիներ էին: Իսկ ռադիոն մի ուրախ պարեղանակ էր հաղորդում... Տոնական համերգի հնչյունները խլացնում էին միջանցքում տեղի ունեցող բուռն բացատրությունները: Մեր խորհրդավոր լռությունը սենյակում ճչում էր, գոռում... Պարույրին հաջողվեց Հասմիկին դուրս բերել: Ինչքա՞ն անցավ այսպես... Իսկ երբ ներս եկան, Հասմիկի աչքերը կարմրած էին... Նելլին վրաց աստվածուհու իր հաղթական կեցվածքով շարունակում էր լռել:
...Ещё
Գուցե այդ պահը բոլորի խտացնումն էր, բոլորը միասին վերցրած, առանց մնացորդի: Չգիտե'մ: Ես շատ անհարմար վիճակում էի, որքան էլ աշխատում էի հանգստացնել, ոչինչ չէր ստացվում: Փորձեցի նրան դուրս բերել, թարմ օդը կօգներ, դուր չեկավ: Համբուրում էր ու լաց լինում... Նրա արցունքները թրջում էին դեմքս, ձեռքերս... Օ˜, ի˜նչ ծանր են կնոջ արցունքները և ի˜նչ սրտաշարժ... Ես ներս գցեցի ինձ և օգնություն հայցող հայացքով նայեցի Պարույրին: Նա դուրս եկավ: Նելլին ինձ ոչինչ չհարցրեց: Ես էլ ոչինչ չասացի: Ըստ երևույթին, առանց բառերի էլ նա հասկանում էր ամեն ինչ: Չէ՞ որ նրանք մոտիկ ընկերուհիներ էին: Իսկ ռադիոն մի ուրախ պարեղանակ էր հաղորդում... Տոնական համերգի հնչյունները խլացնում էին միջանցքում տեղի ունեցող բուռն բացատրությունները: Մեր խորհրդավոր լռությունը սենյակում ճչում էր, գոռում... Պարույրին հաջողվեց Հասմիկին դուրս բերել: Ինչքա՞ն անցավ այսպես... Իսկ երբ ներս եկան, Հասմիկի աչքերը կարմրած էին... Նելլին վրաց աստվածուհու իր հաղթական կեցվածքով շարունակում էր լռել:
- Ի՞նչ պատահեց, Հասմիկ,- միամտորեն հարցրի ես, չնայած արդեն ինչ-որ բան կռահում էի: Նա մի պահ նայեց ինձ, կարծես առաջին անգամ էր տեսնում, հետո փաթաթվեց բաղեղի նման, ավելի ճիշտ` օձի պես... Սեղմվում էր ինձ, համբուրում: Հետո երկու ձեռքերը անուրի պես օղակեցին վիզս: Անհուսալի սիրահարված, սիրո անհասանելի քաղցրությունը ճաշակած, բայց դեռ չհագեցած, վաղաժամ լքված կնոջ վի՞շտն էր դրված նրա արցունքների ու համբույրների մեջ, իր սիրած էակից նրա ընկերոջ միջոցով վրեժ լուծելու ցանկությո՞ւնը, վիրավորված ինքնասիրությո՞ւնը և անզորության գիտակցությո՞ւնը, թե՞ դա բողոք էր ճակատագրի դեմ, որ այնպես շռայլորեն պարգևել էր ամենամեծ երջանկությունը և իսկույն էլ անողորմաբար հետ խլել: Գուցե նա օգնություն էր փնտրում իմ մեջ կամ պարզապես ուզում էր ազատվել ինքն իրենից...
Իսկ ժամանակի սլաքները անողոքաբար առաջ էին գնում: Կրեմլի կուրանտների զարկերը խառնվեցին ռադիոյի հաղորդավարի ամանորյա շնորհավորանքներին: Բոլորս բաժակներ և շնորհավորեցինք միմյանց Նոր տարին: Խմեցինք և համբուրվեցինք: Չգիտեմ` Պարույրի շրթունքները ինչպես, բայց Հասմիկի ո'չ պակաս թանձր շրթունքները, երևի, միանգամից հրավառվեցին այդ համբույրից... Համբույրի'ց և ո'չ թե օղուց... Այդ շրթունքները հիշեցին ոչ հեռու անցյալը, դողացին ու սեղմնվեցին իրար... Նա առանց մի բառ ասելու` արագ դուրս թռավ միջանցք, որը նաև խոհանոցի տեղ էր ծառայում: Երեքով նայեցինք իրար: Պարույրին ինձ գլխով արեց, ես դուրս եկա: Հասմիկը ամպած էր, բայց ո'չ, դա այն բառը չէր, շիկացած էր, կայծակների խուրձը` աչքերի մեջ, հայացքի մեջ, ձեռքերին... Կանգնած էր փոքրիկ միջանցքում` պատրաստ կռվելու, շառաչելու, ամեն ինչ ոչնչացնելու...
Комментарии 118
Մելանյա Հովակիմյանը այն երջանիկներից է, բախտ է ունեցել շփվել մեծ գրողի հետ. «1966 թվականին մենք, համալսարանի ուսանողներս, ուղեւորվեցինք դեպի Զանգեզուր եւ Արցախ, մեզ հետ էր Պարույր Սեւակը: Երբ Շուշիում այցելեցինք եկեղեցի, Պարույր Սեւակը այդ տեղից մի քար վերցրեց եւ ասաց, որ քարը կվերադարձնի այն ժամանակ, երբ Արցախը անկախ եւ ազատ կլինի»:
- Ամեն անգամ, երբ ես լսում եմ Պարույրի խորիմաստ ու սրամիտ խոսքը, կարդում նրա բանաստեղծությունները, տեսնում նրա կիրթ ու վայելուչ շարժումները, մոռանում եմ նրա հաստ շրթունքները, փլված քիթը և նախանձով մտածում` աստվա˜ծ իմ, ի˜նչ գեղեցիկ մարդ է Պարույր Սևակը... Երանի˜ ես էլ նրա նման լինեի...
Մենք բոլորս ծափահարեցինք, մեզ հետ նաև` պրոֆեսորը...
Վարդգես Բաբայան
"Պարույր Սևակի հետ", 1988 թ
- Այսպես ուրեմն, ի՞նչ է գեղեցիկը... Ո՞վ կարող է կոչվել գեղեցիկ:
Ինքնին հասկանալի է, որ դա հռետորական հարց էր, որ ոչ մի պատասխան չէր պահանջում: Բայց հանկարծ մեկը պոռթկաց տեղից.
- Պարույր Սևակը...
Նույնքան անսպասելի պոռթկաց ծիծաղը: Ծիծաղեցինք բոլորս, մեզ հետ և ինքը` Պարույրը: Բայց լեհուհին, որ ինքնաբերաբար պատասխանել էր հարցին, չէր ուզում նահանջել.
- Ո'չ, ո'չ, Վալերի Ֆերդինանդովիչ, թույլ տվեք,- ոտքի կանգնեց մեր լեհ դասընկերուհին: Եվ մոտենալով ամբիոնին` " գեղեցիկի բարոյական և փիլիսոփայական բոլոր չափանիշներով", իր լեհական հաճելի առոգանությամբ ապացուցեց, թե ինչո՞ւ է Պարույր Սևակը գեղեցիկ...
Պրոֆ. Ասմուսը` հարուստ գիտելիքների տեր և հմայիչ մի մարդ, գեղագիտություն էր դասախոսում մեզ: Ընդամենը հիսունհինգ տարեկան էր, բայց իր տարիքից առնվազն տասը տարով մեծ էր երևում: Նա այն մարդկանցից էր, որի դասախոսություններին անխտիր ներկայանում էին բոլոր ուսանողները: Եվ ոչ միայն մեր կուրսի, այլև` մյուս կուրսերի: Դասախոսության թեման գեղեցիկի բարոյական և փիլիսոփայական չափանիշներն էին: Ինչպես միշտ խոսում էր հանգիստ, համոզիչ, ասածները հիմնավորում Չեռնիշեվսկուց, Հեգելից բերված քաղվածքներով: Դասախոսության ընթացքում նա հարց տվեց.
- Ինչո՞ւ չէ հայրիկ ջան, երբեմն ծաղկում են, օրինակ` տանձենին, բայց պտուղ չեն տալիս: Կներեք, իհարկե, այս հասակում դուք կարո՞ղ եք երեխա ունենալ...
Հարցը անսպասելի էր, տարեց բանաստեղծը մի պահ կարկամեց.
- Չէ', բալա ջան, ուշ է արդեն, էդ գործը թողնում եմ ձեզ...
Խելքը գլխին մարդ էր, հասկացավ: Ու խունացած տետրը թևի տակ դնելով` դուրս գնաց: Մենք ծիծաղով ու ծափերով ընդունեցինք այս երկխոսությունը:
Այս խորհրդակցությունից հետո մենք երբեմն հանդիպում էինք, խոսում, բայց առանձին մոտիկություն դեռ չկար:
Հիմա դժվարանում եմ հիշել, թե ո՞ւմ գործերն էինք քննարկում, բայց նա պետք է որ տարիքն առած մարդ լիներ, Պարույրը նրան ասաց, որ Դուրյանը, Մեծարենցը քսան տարեկանում մահացել են, Վարուժանը` երեսուն և գլուխգործոցներ են թողել, իսկ դուք հիմա այս երեքի տարիքին եք, ձեզնից այլևս բանաստեղծ դուրս չի գա:
- Իսկ ի՞նչ է, աշնանը ծառերը չե՞ն ծաղկում,- համառեց տարեց մարդը, որ երևում էր, արարատյան գյուղերից էր եկել:Քառասուն տարվա վաղեմություն ունեցող մի նկարից ինձ են նայում այսօրվա անվանի գրողներից շատերը` այն ժամանակ դեռ երիտասարդ ու ծաղկուն, շատերն էլ փոշոտ ու արնոտած ոտքերով մնացին Ոլիմպոսի տատասկոտ ճանապարհին... Իսկ կենտրոնում բազմել են Ավետիք Իսահակյանը, Դերենիկ Դեմիրճյանը... Աստծո ւ պես վաստակած, աստծու պես բարեհամբույր: Չես հավատում, որ եղել են, չես հավատում, որ չկան...
Իր բացման խոսքում Հրաչյա Քոչարը մեզ ողջունեց Հովհ. Թումանյանի բառերով.- Բարով եք գալիս, ո՜վ նորեր, ո՜վ լավեր...
Պարույրը նույնպես երտասարդ էր, բայց սեմինար էր ղեկավարում: Ես Պարույրի սեմինարում էի:
Առաջին անգամ հանդիպեցինք 1948 թ-ին, երտասարդ ու սկսնակ գորղների հանրապետական առաջին խորհրդակցությունում: Տարբեր շրջաններից էինք եկել: Ոմանք առաջին թոթովանքներն էին տպում, ոմանք էլ` առաջին գրքերը:
Պարույրին հանձարարվեց ռեֆերատ գրել "Գորկին և ժողովրդական բանահյուսությունը" թեմայով: Մի շաբաթ ժամանակ տրամադրվեց: Շատ քիչ էր: բայց մի շաբաթում նա տակնուվրա արեց Գորկու ամբողջ ստեղծագործությունը և մի այնպիսի ռեֆերատ պատրաստեց, որ և' դասախոսը, և' ուսանողները այն գնահատեցին որպես թեկնածուական դիսերտացիա: Պետք է ավելացնեմ նաև, որ այդ շաբավա ընթացքում նա ոչ մի դասաղոսություն բաց չթողեց: Հասկանալի է, որ Գորկուն մարսել էր դեռ համալսարանական տարիներին, Երևանում: Իսկ ընդհանրապես նա աշխատում էր գիշերները:
Գիրքը ընթերցելը նրա համար "պարապ վախտի խաղալիք" չէր, այլ լուրջ զբաղմունք, ավելի ճիշտ` մոլուցք: Բայց ամեն գիրք չէր կարդում: Նա իր ժամանակի գինը լավ գիտեր:"
"Ուզած ժամանակ անջատվում եմ,- ասում էր նա,- հարսանքատանն էլ կարող եմ բանաստեղծություն գրել": Երաժշտական, թատերական, գրական և արվեստի ամենաբազմազան հարցերի մասին իր խոր ու հիմնավոր գիտելիքներով զարմացնում էր բոլորին, առանց դրա հավակնությունն ունենալու: Չմոռանանք, որ Երևանում նրան դասախոսել էին Հրաչյա Աճառյանը, Մանուկ Աբեղյանը, Արսեն Տերտերյանը, Գրիգոր Ղափանցյանը... Այդ անուններն արդեն ամեն ինչ ասում են: Ավարտել էր ասպիրանտուրան:
Տրետյակովյան պատկերասրահը նրա համար նույքան գրական էր, որքան և Գորկու տուն-թանգարանը: Կարդում էր մետրոյում, էլեկտրագնացքում, ավտոբուսի կանգառում, ամենուր: Հարյուրավոր մարդկանց մեղվաբզզոցի մեջ: Հեմինգուեյ, Սարտր, Ֆոլկներ, Սթայնբեկ, Սելինջեր... Ըստ որում, ինչպես ինքն էր ասում, նա չէր "ոստոստում" հեղինակից հեղինակ, մեկի հետ "հաշիվը փակում էր", կամ գոնե հիմնական ստեղծագործությունները կարդում, հետո միայն անցնում մյուսին: Հեշտությամբ կտրվում էր շրջապատից:
- Ա'յ հենց այստեղ, մեր կողքին Պուշկին անվան թատրոնն է, մի քիչ ավելի ձախ` Գերցենի փողոցում Մայակովսկու անվան դրամատիկական թատրոնը: Մոսկվայում քանի/ թատրոն կա` գիտե՞ս... Իսկ համերգասրահնե՞րը, գրադարաննե՞րը, թանգարաններն ու ցուցահանդեսնե՞րը, գրական երեկոնե՞րը... Ո՞ր մեկն ասես: Դրանցից ամեն մեկը մի ինստիտուտ է: Դրանցից բացի, կա ռուս ժողովուրդ և ռուսաց լեզու, որը պետք է մարդավարի սովորել: Այդ բոլորը միասին կոչվում է Մոսկվա: Պետք է Մոսկվա'ն սովորենք, ջա'նս, թե չէ միայն Գերցենի տունը նեղ է... Հիմա հասկացա՞ր, թե ինչու եմ եկել:
Եվ Պարույրը ագահորեն կլանում էր Մոսկվան: Հենց առաջին իսկ տարում նա հասցրեց դիտել Մեծ թատրոնի ու Փոքր թատրոնի ամբողջ խաղացանկը: Նրան հաճախ կարելի էր տեսնել Միությունների տան սյունազարդ դահլիճում, Չայկովսկու տան համերգասրահում, Գրողների կենտրոնական տանը... Նրա համար գրական և ոչ գրական հարցեր չկային:
- Ախր դու Երևանում ավարտել ես համալսարանը, ասպիրանտուրան,- ի՞նչ ես սովորելու այստեղ,- հարցրի ես:
Պարույրն զբաղված էր թխկենու տերևը զննելով: Թվաց` նա իմ հարցը չլսեց, հետո ցույց տալով տերևը, ասաց.
- Տե'ս, է˜, ի˜նչ շատ երակներ ունի, բայց մեր խաղողի տերևին չի հասնի... ինչ շուտ էլ դեղնել է... Նա սրտաձև է, իսկ սա...
Եվ ափի մեջ ճմրթեց ու նետեց:
Ընդամենը մի քանի օրվա ուսանողներ էինք: Դասախոսություններից հետո նստած էինք "Գերցենի նստարանին", իսկ վերևից օրորվելով մեզ վրա կաթկաթում էին դեղնած տերևները: Աշունը այս ձևով էինք զգում` դեղնած տերևներ և քամի... Արևն էլ կարծես հիվանդ լիներ... դեղնախտով:
- Իսկ մեզ մոտ հիմա ի˜նչ են անում,- երազկոտ ասաց Պարույրը,- խաղողի ճխտուն ճթերը տռուզ-տռուզ կախվել են: Մի կողմից ջահել աղջիկները լցնում են զամբյուղներն ու կողովները, մյուս կողմից ավտոները կրում են ու կրում: Այնտեղ տանձ ու խնձոր է կաթում ծառերից, այստեղէ թխկենու տերև...
Ֆիզիկապես տեղափոխվել էինք, բայց հոգով-մտքով մեր հողից չէինք կտրվել: Կտրվելը երբեք չկտրվեցինք, ավելի ճիշտ` չէինք ընտելացել մեր նոր վիճակին: Նոր էինք եկել, բայց արդեն կարոտում էինք:
" Մեր ինաստիտուտը տեղավորված էր Գերցենի տանը` Տվերսկոյ բուլվարի կողքին: Մի առանձին հաճույք էր ստանում այն բանից, որ այս նույն միջանցքով երբևէ քայլել է Գերցենը: Գուցեև այդ նույն սենյակում, որտեղ այժմ մեր լսարանն է, գրել է "Ո՞վ է մեղավորը", "Գող կաչաղակը"...
Երբեմն նստում էինք ինստիտուտի բակում սոսափող թխկիների տակ դրված նստարաններին և երևակայում, որ նրանց վրա մի օր Գերցենն է նստել, չնայած երկուսս էլ գիտեինք, որ այդ փայտյա խարխուլ նստարանները նույնիսկ հեղափոխությունը չեն տեսել:
"Պարույր Սևակի ստեղծագործական կյանքում կարևոր տեղ է գրավում Մոսկովյան շրջանը: հենց այդ տարիներին են վերաբերում Վարդգես Բաբյանի հուշերը, որոնցից հառնում են մեծ բանաստեղծի կենդանի պատկերը: Հուշերը գրված են մոտիկ ընկերոջ սիրով ու ջերմությամբ:" 1988 թ., "Պարույր Սևակի հետ"
... Հասմիկը ոչ մի կերպ չէր ուզում հաշտվել դաժան իրողության հետ: Իզուր անցան բոլոր հորդորները, խնդրանքները, միջամտությունները... Սիրո մեջ դրանք գործածությունից դուրս եկած զենքեր են, ո'չ այնքան մարտունակ, մանավանդ ժամանակակից սիո մեջ: Բայց Հասմիկը իր զինանոցում մի ուրիշ զենք էլ ուներ, որը թեև անարժան զենք էր և նրան չպաշտպանեց, բայց զգալի վնասներ պատճառեց դիմացինին: Դա բողոքն էր: նա իր բողոքի դիմումներով հեղեղեց ամենուրեք: Եվ որքան շատ բողոքեց, այնքան շատ կորցրեց Պարույրին...
Հասմիկի այս փոթորկուն սիրուց մնաց մի աղջիկ` Անահիտ անունով, որը կարծես Պարույրի քթից էր թռել...
Գուցե այդ պահը բոլորի խտացնումն էր, բոլորը միասին վերցրած, առանց մնացորդի: Չգիտե'մ:
...ЕщёԵս շատ անհարմար վիճակում էի, որքան էլ աշխատում էի հանգստացնել, ոչինչ չէր ստացվում: Փորձեցի նրան դուրս բերել, թարմ օդը կօգներ, դուր չեկավ: Համբուրում էր ու լաց լինում... Նրա արցունքները թրջում էին դեմքս, ձեռքերս... Օ˜, ի˜նչ ծանր են կնոջ արցունքները և ի˜նչ սրտաշարժ...
Ես ներս գցեցի ինձ և օգնություն հայցող հայացքով նայեցի Պարույրին: Նա դուրս եկավ: Նելլին ինձ ոչինչ չհարցրեց: Ես էլ ոչինչ չասացի: Ըստ երևույթին, առանց բառերի էլ նա հասկանում էր ամեն ինչ: Չէ՞ որ նրանք մոտիկ ընկերուհիներ էին: Իսկ ռադիոն մի ուրախ պարեղանակ էր հաղորդում... Տոնական համերգի հնչյունները խլացնում էին միջանցքում տեղի ունեցող բուռն բացատրությունները: Մեր խորհրդավոր լռությունը սենյակում ճչում էր, գոռում... Պարույրին հաջողվեց Հասմիկին դուրս բերել: Ինչքա՞ն անցավ այսպես... Իսկ երբ ներս եկան, Հասմիկի աչքերը կարմրած էին... Նելլին վրաց աստվածուհու իր հաղթական կեցվածքով շարունակում էր լռել:
Գուցե այդ պահը բոլորի խտացնումն էր, բոլորը միասին վերցրած, առանց մնացորդի: Չգիտե'մ:
Ես շատ անհարմար վիճակում էի, որքան էլ աշխատում էի հանգստացնել, ոչինչ չէր ստացվում: Փորձեցի նրան դուրս բերել, թարմ օդը կօգներ, դուր չեկավ: Համբուրում էր ու լաց լինում... Նրա արցունքները թրջում էին դեմքս, ձեռքերս... Օ˜, ի˜նչ ծանր են կնոջ արցունքները և ի˜նչ սրտաշարժ...
Ես ներս գցեցի ինձ և օգնություն հայցող հայացքով նայեցի Պարույրին: Նա դուրս եկավ: Նելլին ինձ ոչինչ չհարցրեց: Ես էլ ոչինչ չասացի: Ըստ երևույթին, առանց բառերի էլ նա հասկանում էր ամեն ինչ: Չէ՞ որ նրանք մոտիկ ընկերուհիներ էին: Իսկ ռադիոն մի ուրախ պարեղանակ էր հաղորդում... Տոնական համերգի հնչյունները խլացնում էին միջանցքում տեղի ունեցող բուռն բացատրությունները: Մեր խորհրդավոր լռությունը սենյակում ճչում էր, գոռում... Պարույրին հաջողվեց Հասմիկին դուրս բերել: Ինչքա՞ն անցավ այսպես... Իսկ երբ ներս եկան, Հասմիկի աչքերը կարմրած էին... Նելլին վրաց աստվածուհու իր հաղթական կեցվածքով շարունակում էր լռել:
- Ի՞նչ պատահեց, Հասմիկ,- միամտորեն հարցրի ես, չնայած արդեն ինչ-որ բան կռահում էի: Նա մի պահ նայեց ինձ, կարծես առաջին անգամ էր տեսնում, հետո փաթաթվեց բաղեղի նման, ավելի ճիշտ` օձի պես... Սեղմվում էր ինձ, համբուրում: Հետո երկու ձեռքերը անուրի պես օղակեցին վիզս:
Անհուսալի սիրահարված, սիրո անհասանելի քաղցրությունը ճաշակած, բայց դեռ չհագեցած, վաղաժամ լքված կնոջ վի՞շտն էր դրված նրա արցունքների ու համբույրների մեջ, իր սիրած էակից նրա ընկերոջ միջոցով վրեժ լուծելու ցանկությո՞ւնը, վիրավորված ինքնասիրությո՞ւնը և անզորության գիտակցությո՞ւնը, թե՞ դա բողոք էր ճակատագրի դեմ, որ այնպես շռայլորեն պարգևել էր ամենամեծ երջանկությունը և իսկույն էլ անողորմաբար հետ խլել: Գուցե նա օգնություն էր փնտրում իմ մեջ կամ պարզապես ուզում էր ազատվել ինքն իրենից...
Իսկ ժամանակի սլաքները անողոքաբար առաջ էին գնում: Կրեմլի կուրանտների զարկերը խառնվեցին ռադիոյի հաղորդավարի ամանորյա շնորհավորանքներին: Բոլորս բաժակներ և շնորհավորեցինք միմյանց Նոր տարին: Խմեցինք և համբուրվեցինք: Չգիտեմ` Պարույրի շրթունքները ինչպես, բայց Հասմիկի ո'չ պակաս թանձր շրթունքները, երևի, միանգամից հրավառվեցին այդ համբույրից... Համբույրի'ց և ո'չ թե օղուց... Այդ շրթունքները հիշեցին ոչ հեռու անցյալը, դողացին ու սեղմնվեցին իրար... Նա առանց մի բառ ասելու` արագ դուրս թռավ միջանցք, որը նաև խոհանոցի տեղ էր ծառայում: Երեքով նայեցինք իրար: Պարույրին ինձ գլխով արեց, ես դուրս եկա: Հասմիկը ամպած էր, բայց ո'չ, դա այն բառը չէր, շիկացած էր, կայծակների խուրձը` աչքերի մեջ, հայացքի մեջ, ձեռքերին... Կանգնած էր փոքրիկ միջանցքում` պատրաստ կռվելու, շառաչելու, ամեն ինչ ոչնչացնելու...