Къырым Эли

3. НЕ ЯПМАЛЫ? («Къырымтатар къалкъынма программасы»на даир базы бир къайдлар) 3. Эски хаталарнынъ аджджы мейвалары Макъалемнинъ 2-нджи къысмында XIX асырнынъ экинджи ярысында Кавказ дагъларынынъ ерли къавмы олгъан убыхлар, бир тарафтан рус мемуриетининъ хышымындан сакъынаракъ, экинджи тарафтан исе озь задекянлары ве руханийлерининъ лафына бакъып, бириси къалмай озь юртларыны терк этерек, Османлы топракъларына кочькенлери, гъурбетликте 150 йыл ичинде бутюнлей тюрклешип кеткенлери акъкъында икяе эткен эдим. Тедкъикъачыларнынъ малюматына коре, озь тилини аз-чокъ бильген Тевфикъ Эсенчи адлы сонъки убых адамы 1992 сенеси апрель 7-де 88 яшында Тюркиенинъ Хаджыосман коюнде вефат эткен. Бунынънен убых тили ресмий суретте джанлы тиллер арасындан силинип, олю тиллер джедвелине кирсетильген... Тарихны дикъкъатлыджа саифелеп бакъсакъ, биз, къырымтатарлар да, аман-аман анъып кечкенимиз убыхларнынъ талийлерини текрарлайджакъ эдик. XVIII асырнынъ экинджи ярысында башлагъан ильк къырымтатар кочь ирмачыкълары XIX юз йылында артыкъ юртумызны темелинден сарсыткъан кучьлю сель шеклини алалар. Бу джерьянны сакинлештирмек, токътатмакъ ичюн атамыз Исмаил Гаспринский ве онынъ меслекдешлери пек чокъ гъайрет, кучь-къувет сарф эттилер. Бу ёлнынъ юртумыз ве миллетимизнинъ башына илериде не къадар къыйынлыкълар, атта белялар кетиреджегини сойдашларымызнынъ зеинлерине синъдиртмеге чалыштылар. Эфсаневий ёлбашчымыз Номан Челеби Джиханнынъ энъ якъын сафдашы сайылгъан ве 1917 сенеси Биринджи къырымтатар Къурултайы тарафындан тайинленген Директориянынъ (миллий укюметнинъ) реберлеринден бириси олгъан Джафер Сейдамет (Къырымэр) артыкъ Тюркиеде бир муаджир вазиетинде яшагъан девринде язып къалдыргъан «Базы хатыралар» китабында бойле фикир беян эте: «1783-ден бери къырымлыларын идеалы юртларыны быракъып гитмек олду. Гемисини къуртаран каптандыр сёзю артыкъ: «Башыны къуртаран йигиттир», - шеклини алмышты. Гемийи дюшюнмек затен чокътандыр унутулмушту. Ханлыгъын йыкъылмасындан, эсирлик фаджиасындан сонъра да хаким фикир, хеп ферди эндише иди… Бу эндише де долайысыйле диний къанаатин махсулю иди: «Кюффяр элинде къалмамакъ, Халифенинъ гольгесинде сыгъынмакъ… Ислям диярына гёч этмек…»1. Ве не языкъ ки, кочьтилер, кеттилер… Къырым ханлыгъы ильхакъ олунгъанынынъ арфесинден башлап, 1921 сенеси Къырым АССР къурулгъанына къадар девам эткен бир девир ичинде ярымададаки эалининъ этник теркиби насыл денъишип кельгенине бир назар ташланъыз, сайгъылы окъуйыджыларымыз. Ашагъыда кетирильген джедвельдеки биринджи ракъам ярымадамызнынъ умумий эалиси (бинъ адам эсабына), къавуслар ичинде исе – къырымтатарларнынъ шу эалиге нисбетен файызы косьтериле: 1760–1770-нджи сенелер – 454,0 бинъ адам (% 92,6); 1795 с. – 156,4 (% 87,6); 1816 с. – 212,6 (% 85,9); 1835 с. – 279,4 (% 83,5); 1850 с. – 343,5 (% 77,8); 1858 с. – 331,3 (% 73); 1864 с. – 198,7 (% 50,3); 1897 с. – 546,7 (35,6 %); 1917 с. – 749,8 (% 28,7); 1920 с. – 718,9 (% 26,0)2. 1921-1922 йыллары ярымадада юзь берген дешетли ачлыкъ, 1944-те къырымтатар халкъы топтан сюрюльмеси ве 45 йылдан сонъ кери къайтувнынъ зорлукълар нетиджесинде бугуньде-бугунь Къырымдаки (Акъяр шеэринен бирге) пайымыз олды-оладжагъы 10 % этрафында олса керек. Демек ки, о заманки иджретлернинъ аджджы мейваларыны биз, о заманда озь юртумызда тирелип къалгъанларнынъ бугуньки несиллери биле, аля даа татмакътамыз… (Ресимде: С.Н. Самокиш. Къырымтатарларынынъ иджрети, 1935. Р. Вааповнынъ реставрациясы) Айдер ЭМИРОВ ИЗААТ 1Seydahmet Cafer, Kırımer. Bazı Hatıralar : EMEL Turk Kulturunu Arastırma ve Tanıtma Vakfı. - Istanbul : ETAM A.S. Matbaa Tesisleri, 1993., С. 25 2https://ru.wikipedia.org/wiki/Население_Крыма ЛУГЪАТЧЕ гёч этмек – кочьмек, кочип кетмек; ильхакъ – присоединение; аннексия; ирмачыкъ – ручей; каптан – капитан, рехбер; кюффяр – явурлар; къалкъынма — возрождение; ферди – шахсий, айры (индивидуальный); халифе – халиф; эндише — раатсызлыкъ, таса. (Башы эвельки саифелерде. Девамы бар)