Бакара (233-Оятдан.....

266-Оятгача)
ﻭَﺍﻟْﻮَﺍﻟِﺪَﺍﺕُ ﻳُﺮْﺿِﻌْﻦَ ﺃَﻭْﻻَﺩَﻫُﻦَّ
ﺣَﻮْﻟَﻴْﻦِ ﻛَﺎﻣِﻠَﻴْﻦِ ﻟِﻤَﻦْ ﺃَﺭَﺍﺩَ ﺃَﻥ
ﻳُﺘِﻢَّ ﺍﻟﺮَّﺿَﺎﻋَﺔَ ﻭَﻋﻠَﻰ ﺍﻟْﻤَﻮْﻟُﻮﺩِ
ﻟَﻪُ ﺭِﺯْﻗُﻬُﻦَّ ﻭَﻛِﺴْﻮَﺗُﻬُﻦَّ
ﺑِﺎﻟْﻤَﻌْﺮُﻭﻑِ ﻻَ ﺗُﻜَﻠَّﻒُ ﻧَﻔْﺲٌ ﺇِﻻَّ
ﻭُﺳْﻌَﻬَﺎ ﻻَ ﺗُﻀَﺂﺭَّ ﻭَﺍﻟِﺪَﺓٌ ﺑِﻮَﻟَﺪِﻫَﺎ
ﻭَﻻَ ﻣَﻮْﻟُﻮﺩٌ ﻟَّﻪُ ﺑِﻮَﻟَﺪِﻩِ ﻭَﻋَﻠَﻰ
ﺍﻟْﻮَﺍﺭِﺙِ ﻣِﺜْﻞُ ﺫَﻟِﻚَ ﻓَﺈِﻥْ ﺃَﺭَﺍﺩَﺍ
ﻓِﺼَﺎﻻً ﻋَﻦ ﺗَﺮَﺍﺽٍ ﻣِّﻨْﻬُﻤَﺎ
ﻭَﺗَﺸَﺎﻭُﺭٍ ﻓَﻼَ ﺟُﻨَﺎﺡَ ﻋَﻠَﻴْﻬِﻤَﺎ ﻭَﺇِﻥْ
ﺃَﺭَﺩﺗُّﻢْ ﺃَﻥ ﺗَﺴْﺘَﺮْﺿِﻌُﻮﺍْ ﺃَﻭْﻻَﺩَﻛُﻢْ
ﻓَﻼَ ﺟُﻨَﺎﺡَ ﻋَﻠَﻴْﻜُﻢْ ﺇِﺫَﺍ ﺳَﻠَّﻤْﺘُﻢ ﻣَّﺎ
ﺁﺗَﻴْﺘُﻢ ﺑِﺎﻟْﻤَﻌْﺮُﻭﻑِ ﻭَﺍﺗَّﻘُﻮﺍْ ﺍﻟﻠّﻪَ
ﻭَﺍﻋْﻠَﻤُﻮﺍْ ﺃَﻥَّ ﺍﻟﻠّﻪَ ﺑِﻤَﺎ ﺗَﻌْﻤَﻠُﻮﻥَ
ﺑَﺼِﻴﺮٌ
233 . Ким эмизишни батамом
қилишни ирода қилса, оналар
фарзандларни тўлиқ икки йил
эмизадилар. Уларни яхшилаб
едириб, кийинтириш отанинг
зиммасидадир. Ҳеч бир жонга
имкондан ташқари таклиф
бўлмайди. Она ҳам, ота ҳам
боласи сабабидан зарар
тортмасин. Меросхўрга ҳам
худди шундоқ. Агар ўзаро
рози бўлиб, сутдан ажратишни
ирода қилсалар, икковларига
гуноҳ бўлмайди. Агар
фарзандларингизга эмизувчи
талаб қилишни ирода
қилсангиз, берадиганингизни
яхшилик билан аввалдан
топширсангиз, гуноҳ
бўлмайди. Ва Аллоҳга тақво
қилинг ҳамда, билингки,
албатта, Аллоҳ
қилаётганингизни кўриб
турувчидир.
ﻭَﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ ﻳُﺘَﻮَﻓَّﻮْﻥَ ﻣِﻨﻜُﻢْ
ﻭَﻳَﺬَﺭُﻭﻥَ ﺃَﺯْﻭَﺍﺟﺎً ﻳَﺘَﺮَﺑَّﺼْﻦَ
ﺑِﺄَﻧﻔُﺴِﻬِﻦَّ ﺃَﺭْﺑَﻌَﺔَ ﺃَﺷْﻬُﺮٍ ﻭَﻋَﺸْﺮﺍً
ﻓَﺈِﺫَﺍ ﺑَﻠَﻐْﻦَ ﺃَﺟَﻠَﻬُﻦَّ ﻓَﻼَ ﺟُﻨَﺎﺡَ
ﻋَﻠَﻴْﻜُﻢْ ﻓِﻴﻤَﺎ ﻓَﻌَﻠْﻦَ ﻓِﻲ
ﺃَﻧﻔُﺴِﻬِﻦَّ ﺑِﺎﻟْﻤَﻌْﺮُﻭﻑِ ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ ﺑِﻤَﺎ
ﺗَﻌْﻤَﻠُﻮﻥَ ﺧَﺒِﻴﺮٌ
234 . Сизлардан вафот этиб
жуфтларини
қолдирганларнинг аёллари
ўзларича тўрт ой-у ўн кун
кутадилар. Муддатлари
етганда ўзлари ҳақида
яхшилик билан қилган
ишларида сизга гуноҳ йўқ.
Аллоҳ қилаётган амалингиздан
хабардордир. (Жоҳилият
аҳлининг одатига биноан, эри
ўлган хотиннинг устига
эрининг қариндошларидан
бири ридосини ташлаб қўйса,
аёл бечора ўз-ўзидан ўша
одамнинг мулкига айланиб
қолар эди. Хоҳласа ҳалиги
одам ўзи хотин қилар,
хоҳласа, бошқа эрга бериб,
маҳрини олар ёки умуман
сотиб юборар эди. Ислом бу
зулмни аёлнинг елкасидан
кўтариб ташлади. Эри ўлган
аёлнинг иддасини маълум
муддатга чегаралаб қўйди:
«тўрт ой-у ўн кун». Бунинг
ҳикмати кўп. Аввало, бу
муддат ичида раҳмининг
(бачадоннинг) ҳомиладан бўш
ёки бўш эмаслиги билинади.
Иддалари чиққанидан кейин,
аёллар шариат йўли билан
ўзларига совчи кутсалар, айб
эмас. Демак, эри ўлганидан
тўрт ой-у ўн кун битгач,
хотини ясаниб, пардоз қилиб,
эрга тегиши учун совчи кутса,
ўзининг иши, ҳеч кимга гуноҳ
бўлмайди. Уни бу ишдан
тўсишга ҳеч кимнинг ҳаққи
ҳам йўқ. Шариатнинг ҳукми
шу. Ҳаётда бундан бошқа
ҳолларнинг учраб туриши эса,
бидъат ёки хурофотдир.
Хурофотдан сақланиш лозим.
Чунки: «Аллоҳ қилаётган
амалингиздан
хабардордир».Иддада ўтирган
аёлга нисбатан шариат
кўрсатмаларидан бошқа йўл
тутмаслик керак.)
ﻭَﻻَ ﺟُﻨَﺎﺡَ ﻋَﻠَﻴْﻜُﻢْ ﻓِﻴﻤَﺎ ﻋَﺮَّﺿْﺘُﻢ
ﺑِﻪِ ﻣِﻦْ ﺧِﻄْﺒَﺔِ ﺍﻟﻨِّﺴَﺎﺀ ﺃَﻭْ ﺃَﻛْﻨَﻨﺘُﻢْ
ﻓِﻲ ﺃَﻧﻔُﺴِﻜُﻢْ ﻋَﻠِﻢَ ﺍﻟﻠّﻪُ ﺃَﻧَّﻜُﻢْ
ﺳَﺘَﺬْﻛُﺮُﻭﻧَﻬُﻦَّ ﻭَﻟَـﻜِﻦ ﻻَّ
ﺗُﻮَﺍﻋِﺪُﻭﻫُﻦَّ ﺳِﺮّﺍً ﺇِﻻَّ ﺃَﻥ ﺗَﻘُﻮﻟُﻮﺍْ
ﻗَﻮْﻻً ﻣَّﻌْﺮُﻭﻓﺎً ﻭَﻻَ ﺗَﻌْﺰِﻣُﻮﺍْ
ﻋُﻘْﺪَﺓَ ﺍﻟﻨِّﻜَﺎﺡِ ﺣَﺘَّﻰَ ﻳَﺒْﻠُﻎَ
ﺍﻟْﻜِﺘَﺎﺏُ ﺃَﺟَﻠَﻪُ ﻭَﺍﻋْﻠَﻤُﻮﺍْ ﺃَﻥَّ ﺍﻟﻠّﻪَ
ﻳَﻌْﻠَﻢُ ﻣَﺎ ﻓِﻲ ﺃَﻧﻔُﺴِﻜُﻢْ
ﻓَﺎﺣْﺬَﺭُﻭﻩُ ﻭَﺍﻋْﻠَﻤُﻮﺍْ ﺃَﻥَّ ﺍﻟﻠّﻪَ
ﻏَﻔُﻮﺭٌ ﺣَﻠِﻴﻢٌ
235 . У аёлларга ишора ила
совчилик қилишингиз ёки уни
ўз ичингизда тутишингизда
гуноҳ йўқ. Аллоҳ сиз уларни,
албатта, эслашингизни билади.
Лекин улар билан хуфёна
ваъдалашманг. Магар яхши гап
гапирсангиз, майли. Идда ўз
муддатига етмагунча, никоҳ
боғлашни қасд қилманг. Ва
билингки, албатта, Аллоҳ
ичингиздагини билади. Бас,
Ундан огоҳ бўлинг. Ва
билингки, албатта, Аллоҳ
мағфиратли ва ҳалимдир.
ﻻَّ ﺟُﻨَﺎﺡَ ﻋَﻠَﻴْﻜُﻢْ ﺇِﻥ ﻃَﻠَّﻘْﺘُﻢُ
ﺍﻟﻨِّﺴَﺎﺀ ﻣَﺎ ﻟَﻢْ ﺗَﻤَﺴُّﻮﻫُﻦُّ ﺃَﻭْ
ﺗَﻔْﺮِﺿُﻮﺍْ ﻟَﻬُﻦَّ ﻓَﺮِﻳﻀَﺔً
ﻭَﻣَﺘِّﻌُﻮﻫُﻦَّ ﻋَﻠَﻰ ﺍﻟْﻤُﻮﺳِﻊِ
ﻗَﺪَﺭُﻩُ ﻭَﻋَﻠَﻰ ﺍﻟْﻤُﻘْﺘِﺮِ ﻗَﺪْﺭُﻩُ
ﻣَﺘَﺎﻋﺎً ﺑِﺎﻟْﻤَﻌْﺮُﻭﻑِ ﺣَﻘّﺎً ﻋَﻠَﻰ
ﺍﻟْﻤُﺤْﺴِﻨِﻴﻦَ
236 . Агар хотинларга қўл
теккизмай туриб ёки уларнинг
маҳрни аниқламай туриб
талоқ қилсангиз, сизга гуноҳ
бўлмайди. Уларни бой борича,
йўқ ҳолича яхшилик ила
фойда билан фойдалантиринг.
Бу яхшилик қилувчилар
бурчидир. (Бу оятда никоҳдан
кейин маҳрни аниқламаган
ҳолатда духулдан олдин
талоқ қилганда нима бўлиши
ҳақида сўз кетмоқда.)
ﻭَﺇِﻥ ﻃَﻠَّﻘْﺘُﻤُﻮﻫُﻦَّ ﻣِﻦ ﻗَﺒْﻞِ ﺃَﻥ
ﺗَﻤَﺴُّﻮﻫُﻦَّ ﻭَﻗَﺪْ ﻓَﺮَﺿْﺘُﻢْ ﻟَﻬُﻦَّ
ﻓَﺮِﻳﻀَﺔً ﻓَﻨِﺼْﻒُ ﻣَﺎ ﻓَﺮَﺿْﺘُﻢْ ﺇَﻻَّ
ﺃَﻥ ﻳَﻌْﻔُﻮﻥَ ﺃَﻭْ ﻳَﻌْﻔُﻮَ ﺍﻟَّﺬِﻱ
ﺑِﻴَﺪِﻩِ ﻋُﻘْﺪَﺓُ ﺍﻟﻨِّﻜَﺎﺡِ ﻭَﺃَﻥ ﺗَﻌْﻔُﻮﺍْ
ﺃَﻗْﺮَﺏُ ﻟِﻠﺘَّﻘْﻮَﻯ ﻭَﻻَ ﺗَﻨﺴَﻮُﺍْ
ﺍﻟْﻔَﻀْﻞَ ﺑَﻴْﻨَﻜُﻢْ ﺇِﻥَّ ﺍﻟﻠّﻪَ ﺑِﻤَﺎ
ﺗَﻌْﻤَﻠُﻮﻥَ ﺑَﺼِﻴﺮٌ
237 . Агар уларга қўл тегизмай
талоқ қилсангиз ва маҳрни
аниқлаб қўйган бўлсангиз,
аниқланганнинг ярмини
берасиз, магар аёл ёки никоҳ
тугуни қўлида бўлган киши
афв қилса, бермайсиз. Ва афв
қилишингиз тақвога яқиндир.
Орангиздаги фазилатни
унутманг. Албатта, Аллоҳ
қилаётган амалларингизни
кўриб турувчи зотдир.
ﺣَﺎﻓِﻈُﻮﺍْ ﻋَﻠَﻰ ﺍﻟﺼَّﻠَﻮَﺍﺕِ
ﻭﺍﻟﺼَّﻼَﺓِ ﺍﻟْﻮُﺳْﻄَﻰ ﻭَﻗُﻮﻣُﻮﺍْ
ﻟِﻠّﻪِ ﻗَﺎﻧِﺘِﻴﻦَ
238 . Намозларни ва ўрта
намозни муҳофаза этинг. Ва
Аллоҳ учун хушуъ ила қоим
бўлинг. (Намозни муҳофаза
этиш–уларни ўз вақтида,
яхшилаб, камчиликсиз ўқиш
маъноларини билдиради.
«Ўрта намоз» ҳақида
уламолар турли фикрларни
айтганлар. Лекин далилларни
солиштириб кўрган уламолар
«ўрта намоз»дан мурод–аср
намози, деганлар. Имом
Муслим қилган ривоятда
Пайғамбаримиз алайҳиссалом
Аҳзоб урушида: «Бизни ўрта
намоз, аср намозидан машғул
қилдилар. Аллоҳ уларнинг
қалбларини ҳам, уйларини
ҳам оловга тўлдирсин»,
деганлар.)
ﻓَﺈﻥْ ﺧِﻔْﺘُﻢْ ﻓَﺮِﺟَﺎﻻً ﺃَﻭْ ﺭُﻛْﺒَﺎﻧﺎً
ﻓَﺈِﺫَﺍ ﺃَﻣِﻨﺘُﻢْ ﻓَﺎﺫْﻛُﺮُﻭﺍْ ﺍﻟﻠّﻪَ ﻛَﻤَﺎ
ﻋَﻠَّﻤَﻜُﻢ ﻣَّﺎ ﻟَﻢْ ﺗَﻜُﻮﻧُﻮﺍْ
ﺗَﻌْﻠَﻤُﻮﻥَ
239 . Агар хавфда қолсангиз,
юрган ва минган ҳолингизда,
хотиржам бўлганингизда,
билмаган нарсангизни қандоқ
ўргатган бўлса, Аллоҳни
шундоқ зикр қилинг. (Одамлар
кўп нарсаларни билмайдилар,
Аллоҳ ўргатмаса ҳеч нарсани
билмас эдилар. Шунингдек,
Аллоҳ ўргатмаса, намоз
ўқишни ҳам билмасдилар.
Хотиржам бўлганларида,
Аллоҳ қандай ўргатган бўлса,
шундоқ қилиб намоз
ўқисинлар.)
ﻭَﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ ﻳُﺘَﻮَﻓَّﻮْﻥَ ﻣِﻨﻜُﻢْ
ﻭَﻳَﺬَﺭُﻭﻥَ ﺃَﺯْﻭَﺍﺟﺎً ﻭَﺻِﻴَّﺔً
ﻟِّﺄَﺯْﻭَﺍﺟِﻬِﻢ ﻣَّﺘَﺎﻋﺎً ﺇِﻟَﻰ ﺍﻟْﺤَﻮْﻝِ
ﻏَﻴْﺮَ ﺇِﺧْﺮَﺍﺝٍ ﻓَﺈِﻥْ ﺧَﺮَﺟْﻦَ ﻓَﻼَ
ﺟُﻨَﺎﺡَ ﻋَﻠَﻴْﻜُﻢْ ﻓِﻲ ﻣَﺎ ﻓَﻌَﻠْﻦَ ﻓِﻲَ
ﺃَﻧﻔُﺴِﻬِﻦَّ ﻣِﻦ ﻣَّﻌْﺮُﻭﻑٍ ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ
ﻋَﺰِﻳﺰٌ ﺣَﻜِﻴﻢٌ
240 . Сизлардан вафот этганда
жуфтларини қолдираётганлар,
хотинлари чиқмасдан бир
йилгача фойдаланишини
васият қилсинлар. Агар улар
чиқсалар, ўз хусусларида
яхшилик билан қилган
ишларида сизга гуноҳ йўқ.
Аллоҳ азиз ва ҳаким зотдир.
ﻭَﻟِﻠْﻤُﻄَﻠَّﻘَﺎﺕِ ﻣَﺘَﺎﻉٌ ﺑِﺎﻟْﻤَﻌْﺮُﻭﻑِ
ﺣَﻘّﺎً ﻋَﻠَﻰ ﺍﻟْﻤُﺘَّﻘِﻴﻦَ
241 . Талоқ қилинган аёлларга
мақбул тарзда фойда бериш
тақводорлар бурчидир.
ﻛَﺬَﻟِﻚَ ﻳُﺒَﻴِّﻦُ ﺍﻟﻠّﻪُ ﻟَﻜُﻢْ ﺁﻳَﺎﺗِﻪِ
ﻟَﻌَﻠَّﻜُﻢْ ﺗَﻌْﻘِﻠُﻮﻥَ
242 . Аллоҳ шундай қилиб
сизларга Ўз оятларини баён
этади. Шоядки ақл
ишлатсангиз.
ﺃَﻟَﻢْ ﺗَﺮَ ﺇِﻟَﻰ ﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ ﺧَﺮَﺟُﻮﺍْ ﻣِﻦ
ﺩِﻳَﺎﺭِﻫِﻢْ ﻭَﻫُﻢْ ﺃُﻟُﻮﻑٌ ﺣَﺬَﺭَ
ﺍﻟْﻤَﻮْﺕِ ﻓَﻘَﺎﻝَ ﻟَﻬُﻢُ ﺍﻟﻠّﻪُ ﻣُﻮﺗُﻮﺍْ
ﺛُﻢَّ ﺃَﺣْﻴَﺎﻫُﻢْ ﺇِﻥَّ ﺍﻟﻠّﻪَ ﻟَﺬُﻭ ﻓَﻀْﻞٍ
ﻋَﻠَﻰ ﺍﻟﻨَّﺎﺱِ ﻭَﻟَـﻜِﻦَّ ﺃَﻛْﺜَﺮَ
ﺍﻟﻨَّﺎﺱِ ﻻَ ﻳَﺸْﻜُﺮُﻭﻥَ
243 . Диёрларидан ўлимдан
қочиб чиққан мингларча
кишиларнинг (хабарини)
билмадингми?! Бас, Аллоҳ
уларга, ўлинг, деди. Сўнгра
уларни тирилтирди. Албатта,
Аллоҳ одамларга фазл
қилувчидир. Лекин кўп
одамлар шукр қилмаслар.
(Демак, бир вақтлар катта бир
қавм ўлимдан қочиб,
диёрларини ташлаб чиққан
эканлар. Ўлимдан
қочишларининг сабаби
турлича бўлиши мумкин.
Балки вабо тарқалган бўлса,
шундан қочишгандир. Ёки
душман билан жанг қилиш
керак бўлса, урушда ўлиб
кетмайлик, деб қочишгандир.
Мақсадларининг тескариси
бўлди. «Ўлинг» деган бир оғиз
сўз билан ўлиб қолишди.
Демак, Аллоҳнинг қазои
қадаридан қочиб бўлмас экан.
Аллоҳдан ўзга қайтиб
борадиган жой йўқ экан.
Аллоҳнинг Ўзи хоҳлаган
вақтида ўлдирар экан.)
ﻭَﻗَﺎﺗِﻠُﻮﺍْ ﻓِﻲ ﺳَﺒِﻴﻞِ ﺍﻟﻠّﻪِ
ﻭَﺍﻋْﻠَﻤُﻮﺍْ ﺃَﻥَّ ﺍﻟﻠّﻪَ ﺳَﻤِﻴﻊٌ ﻋَﻠِﻴﻢٌ
244 . Аллоҳнинг йўлида жанг
қилинг. Ва билингки, албатта,
Аллоҳ эшитувчи ва билувчи
зотдир.
ﻣَّﻦ ﺫَﺍ ﺍﻟَّﺬِﻱ ﻳُﻘْﺮِﺽُ ﺍﻟﻠّﻪَ ﻗَﺮْﺿﺎً
ﺣَﺴَﻨﺎً ﻓَﻴُﻀَﺎﻋِﻔَﻪُ ﻟَﻪُ ﺃَﺿْﻌَﺎﻓﺎً
ﻛَﺜِﻴﺮَﺓً ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ ﻳَﻘْﺒِﺾُ ﻭَﻳَﺒْﺴُﻂُ
ﻭَﺇِﻟَﻴْﻪِ ﺗُﺮْﺟَﻌُﻮﻥَ
245 . Аллоҳга яхши қарз
берадиган ким бор?! Бас, токи
У зот унга берганини кўп
марта кўпайтириб берса. Ва
ҳолбуки, Аллоҳ (ризқни) тор
қилур ва кенг қилур. Ва
Унгагина қайтарилурсиз.
ﺃَﻟَﻢْ ﺗَﺮَ ﺇِﻟَﻰ ﺍﻟْﻤَﻺِ ﻣِﻦ ﺑَﻨِﻲ
ﺇِﺳْﺮَﺍﺋِﻴﻞَ ﻣِﻦ ﺑَﻌْﺪِ ﻣُﻮﺳَﻰ ﺇِﺫْ
ﻗَﺎﻟُﻮﺍْ ﻟِﻨَﺒِﻲٍّ ﻟَّﻬُﻢُ ﺍﺑْﻌَﺚْ ﻟَﻨَﺎ ﻣَﻠِﻜﺎً
ﻧُّﻘَﺎﺗِﻞْ ﻓِﻲ ﺳَﺒِﻴﻞِ ﺍﻟﻠّﻪِ ﻗَﺎﻝَ ﻫَﻞْ
ﻋَﺴَﻴْﺘُﻢْ ﺇِﻥ ﻛُﺘِﺐَ ﻋَﻠَﻴْﻜُﻢُ
ﺍﻟْﻘِﺘَﺎﻝُ ﺃَﻻَّ ﺗُﻘَﺎﺗِﻠُﻮﺍْ ﻗَﺎﻟُﻮﺍْ ﻭَﻣَﺎ ﻟَﻨَﺎ
ﺃَﻻَّ ﻧُﻘَﺎﺗِﻞَ ﻓِﻲ ﺳَﺒِﻴﻞِ ﺍﻟﻠّﻪِ ﻭَﻗَﺪْ
ﺃُﺧْﺮِﺟْﻨَﺎ ﻣِﻦ ﺩِﻳَﺎﺭِﻧَﺎ ﻭَﺃَﺑْﻨَﺂﺋِﻨَﺎ
ﻓَﻠَﻤَّﺎ ﻛُﺘِﺐَ ﻋَﻠَﻴْﻬِﻢُ ﺍﻟْﻘِﺘَﺎﻝُ ﺗَﻮَﻟَّﻮْﺍْ
ﺇِﻻَّ ﻗَﻠِﻴﻼً ﻣِّﻨْﻬُﻢْ ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ ﻋَﻠِﻴﻢٌ
ﺑِﺎﻟﻈَّﺎﻟِﻤِﻴﻦَ
246 . Мусодан кейинги Бани
Исроилдан бўлган аъёнларни
билмадингми?! Вақтики ўз
Набийларига: «Бизга бир
подшоҳ тайин қилгин,
Аллоҳнинг йўлида уруш
қилайлик», дедилар. У: «Агар
сизларга уруш фарз қилинса,
урушмасаларингиз-чи?!» деди.
Улар: «Бизга нима бўлибдики,
диёримиздан ва
фарзандларимиздан жудо
қилинсак ҳам, Аллоҳнинг
йўлида урушмасак», дедилар.
Уруш фарз қилинганда эса,
озгиналаридан бошқалари юз
ўгириб кетдилар. Ва Аллоҳ
зулм қилувчиларни
билувчидир. (Мусо
алайҳиссалом вафот этиб
кетганларидан кейин Бани
Исроилнинг аъёнлари,
катталари, ишбошиларидан
бир гуруҳи ўз набийлари
олдига келиб: «Бизга бир
подшоҳ–бошлиқ тайин қилиб
бер, унинг раҳбарлигида
Аллоҳнинг йўлида
урушмоқчимиз», дейишди.
Улар «Аллоҳнинг йўлида
уруш»қилмоқчилар. Лекин
қуруқ хавас билан иш
битмаслигини англаб
етмайдилар. Ҳозир кенгликда
туриб, бир-бирингизга
қизиқиб, бизга подшҳ тайин
қилгин, Аллоҳнинг йўлида
уруш қилайлик, демоқдалар.
Ҳақиқатан шу иш йўлга
қўйилса, уруш фарзга
айланади ва унда орқага
қайтишнинг иложи қолмайди.
Ортга қайтган гуноҳкор
бўлади.)
ﻭَﻗَﺎﻝَ ﻟَﻬُﻢْ ﻧَﺒِﻴُّﻬُﻢْ ﺇِﻥَّ ﺍﻟﻠّﻪَ ﻗَﺪْ
ﺑَﻌَﺚَ ﻟَﻜُﻢْ ﻃَﺎﻟُﻮﺕَ ﻣَﻠِﻜﺎً ﻗَﺎﻟُﻮَﺍْ
ﺃَﻧَّﻰ ﻳَﻜُﻮﻥُ ﻟَﻪُ ﺍﻟْﻤُﻠْﻚُ ﻋَﻠَﻴْﻨَﺎ
ﻭَﻧَﺤْﻦُ ﺃَﺣَﻖُّ ﺑِﺎﻟْﻤُﻠْﻚِ ﻣِﻨْﻪُ ﻭَﻟَﻢْ
ﻳُﺆْﺕَ ﺳَﻌَﺔً ﻣِّﻦَ ﺍﻟْﻤَﺎﻝِ ﻗَﺎﻝَ ﺇِﻥَّ
ﺍﻟﻠّﻪَ ﺍﺻْﻄَﻔَﺎﻩُ ﻋَﻠَﻴْﻜُﻢْ ﻭَﺯَﺍﺩَﻩُ
ﺑَﺴْﻄَﺔً ﻓِﻲ ﺍﻟْﻌِﻠْﻢِ ﻭَﺍﻟْﺠِﺴْﻢِ
ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ ﻳُﺆْﺗِﻲ ﻣُﻠْﻜَﻪُ ﻣَﻦ ﻳَﺸَﺎﺀُ
ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ ﻭَﺍﺳِﻊٌ ﻋَﻠِﻴﻢٌ
247 . Набийлари уларга:
«Албатта, Аллоҳ Толутни сизга
подшоҳ қилиб тайинлади»,
деди. Улар: «У бизга қаёқдан
подшоҳ бўлсин. Ундан кўра
подшоҳликка биз
ҳақлироқмиз. Қолаверса, унга
кўпроқ мол ҳам берилмаган»
дедилар. У: «Албатта, уни
Аллоҳнинг Ўзи сизларга
танлади ва илмда, жисмда
кенглигини зиёда қилди. Аллоҳ
подшоҳлигини кимга хоҳласа,
ўшанга беради. Ва Аллоҳ кенг
қамровли ва билувчидир»,
деди. (Бани Исроилнинг
талабига биноан,Толут уларга
подшоҳ этиб тайинланганида,
улар уни ризолик ила қабул
қилишнинг ўрнига, Аллоҳнинг
амрига исён қилишди. Аллоҳ
тайин қилган Толутнинг
подшоҳ бўлишини инкор
этишди. Унинг подшоҳликка
тайинланишини хато деб
эълон қилишди.)
ﻭَﻗَﺎﻝَ ﻟَﻬُﻢْ ﻧِﺒِﻴُّﻬُﻢْ ﺇِﻥَّ ﺁﻳَﺔَ ﻣُﻠْﻜِﻪِ
ﺃَﻥ ﻳَﺄْﺗِﻴَﻜُﻢُ ﺍﻟﺘَّﺎﺑُﻮﺕُ ﻓِﻴﻪِ ﺳَﻜِﻴﻨَﺔٌ
ﻣِّﻦ ﺭَّﺑِّﻜُﻢْ ﻭَﺑَﻘِﻴَّﺔٌ ﻣِّﻤَّﺎ ﺗَﺮَﻙَ ﺁﻝُ
ﻣُﻮﺳَﻰ ﻭَﺁﻝُ ﻫَﺎﺭُﻭﻥَ ﺗَﺤْﻤِﻠُﻪُ
ﺍﻟْﻤَﻶﺋِﻜَﺔُ ﺇِﻥَّ ﻓِﻲ ﺫَﻟِﻚَ ﻵﻳَﺔً ﻟَّﻜُﻢْ
ﺇِﻥ ﻛُﻨﺘُﻢ ﻣُّﺆْﻣِﻨِﻴﻦَ
248 . Набийлари уларга:
«Албатта, унинг
подшоҳлигининг белгиси,
сизларга Роббингиздан тобут
келмоғидир, унда
хотиржамлик ва Мусо ҳамда
Ҳорун аҳлидан қолган қолдиқ
бўлиб, фаришталар кўтариб
келур. Агар мўмин
бўлсаларингиз, албатта бу
нарсада сизларга белги бор»,
деди. (Толутнинг ҳақиқатда
Аллоҳ томонидан тайин
қилинган подшоҳ эканини
Бани Исроилга исбот этиш
учун уларга қоил
қолдирадиган, одатдан
ташқари, Аллоҳдан бошқа ҳеч
кимнинг қўлидан келмайдиган
бир мўъжиза содир этиляпти.
Маълумки, Уламоларимиз
ушбу ҳодисани
Пайғамбарлардан қолган
нарсаларни табаррук тутишга
далилдир, деганлар.
Пайғамбарлари, тобутни
фаришталар кўтариб келиши
Толутнинг подшоҳлигига
белгидир, деди.)
ﻓَﻠَﻤَّﺎ ﻓَﺼَﻞَ ﻃَﺎﻟُﻮﺕُ ﺑِﺎﻟْﺠُﻨُﻮﺩِ
ﻗَﺎﻝَ ﺇِﻥَّ ﺍﻟﻠّﻪَ ﻣُﺒْﺘَﻠِﻴﻜُﻢ ﺑِﻨَﻬَﺮٍ
ﻓَﻤَﻦ ﺷَﺮِﺏَ ﻣِﻨْﻪُ ﻓَﻠَﻴْﺲَ ﻣِﻨِّﻲ
ﻭَﻣَﻦ ﻟَّﻢْ ﻳَﻄْﻌَﻤْﻪُ ﻓَﺈِﻧَّﻪُ ﻣِﻨِّﻲ ﺇِﻻَّ
ﻣَﻦِ ﺍﻏْﺘَﺮَﻑَ ﻏُﺮْﻓَﺔً ﺑِﻴَﺪِﻩِ
ﻓَﺸَﺮِﺑُﻮﺍْ ﻣِﻨْﻪُ ﺇِﻻَّ ﻗَﻠِﻴﻼً ﻣِّﻨْﻬُﻢْ
ﻓَﻠَﻤَّﺎ ﺟَﺎﻭَﺯَﻩُ ﻫُﻮَ ﻭَﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ ﺁﻣَﻨُﻮﺍْ
ﻣَﻌَﻪُ ﻗَﺎﻟُﻮﺍْ ﻻَ ﻃَﺎﻗَﺔَ ﻟَﻨَﺎ ﺍﻟْﻴَﻮْﻡَ
ﺑِﺠَﺎﻟُﻮﺕَ ﻭَﺟُﻨﻮﺩِﻩِ ﻗَﺎﻝَ ﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ
ﻳَﻈُﻨُّﻮﻥَ ﺃَﻧَّﻬُﻢ ﻣُّﻼَﻗُﻮ ﺍﻟﻠّﻪِ ﻛَﻢ
ﻣِّﻦ ﻓِﺌَﺔٍ ﻗَﻠِﻴﻠَﺔٍ ﻏَﻠَﺒَﺖْ ﻓِﺌَﺔً ﻛَﺜِﻴﺮَﺓً
ﺑِﺈِﺫْﻥِ ﺍﻟﻠّﻪِ ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ ﻣَﻊَ ﺍﻟﺼَّﺎﺑِﺮِﻳﻦَ
249 . Толут аскар билан
чиққанда: «Албатта, Аллоҳ
сизни дарё билан синовчидир,
ким ундан ичса, у мендан эмас.
Ва ким уни тановвул қилмаса,
у, албатта, мендандир. Магар
биров қўли билан бир ҳўплам
ҳўпласа, майли», деди.
Озгиналаридан бошқалари
ундан ичдилар. У ва у билан
бирга иймон келтирганлар
дарёдан ўтганларида улар:
«Бугун бизда Жолут ва унинг
аскари билан жанг қилишга
тоқат йўқ», дедилар. Аллоҳга
рўбарў бўлишга ишонганлар:
«Қанчадан-қанча оз сонли
гуруҳлар Аллоҳнинг изни
билан кўп сонли гуруҳларга
ғолиб келган. Аллоҳ сабрлилар
биландир», дедилар. (Асл
нарса ўзи оз бўлади. Ҳақиқий
мўминлар ҳам оз бўладилар.
Чунки улар хатарли
сўқмоқлардан
қийинчиликларни енгиб ўтиб,
мақсадга етадилар, Аллоҳ
танлаган, муқарраб бандалар
қаторига кирадилар. Аллоҳниг
Ўзидан сабр тилаб, қўрқмай,
кўп сонли ва қувватли
душманнинг кўзига тик боқиб
бораверадилар.)
ﻭَﻟَﻤَّﺎ ﺑَﺮَﺯُﻭﺍْ ﻟِﺠَﺎﻟُﻮﺕَ ﻭَﺟُﻨُﻮﺩِﻩِ
ﻗَﺎﻟُﻮﺍْ ﺭَﺑَّﻨَﺎ ﺃَﻓْﺮِﻍْ ﻋَﻠَﻴْﻨَﺎ ﺻَﺒْﺮﺍً
ﻭَﺛَﺒِّﺖْ ﺃَﻗْﺪَﺍﻣَﻨَﺎ ﻭَﺍﻧﺼُﺮْﻧَﺎ ﻋَﻠَﻰ
ﺍﻟْﻘَﻮْﻡِ ﺍﻟْﻜَﺎﻓِﺮِﻳﻦَ
250 . Жолут ва унинг
аскарларига рўбарў
келганларида: «Роббимиз,
бизга сабр тўккин, бизни
собитқадам қилгин ва кофир
қавмларга қарши нусрат
бергин», дедилар.
ﻓَﻬَﺰَﻣُﻮﻫُﻢ ﺑِﺈِﺫْﻥِ ﺍﻟﻠّﻪِ ﻭَﻗَﺘَﻞَ
ﺩَﺍﻭُﻭﺩُ ﺟَﺎﻟُﻮﺕَ ﻭَﺁﺗَﺎﻩُ ﺍﻟﻠّﻪُ
ﺍﻟْﻤُﻠْﻚَ ﻭَﺍﻟْﺤِﻜْﻤَﺔَ ﻭَﻋَﻠَّﻤَﻪُ ﻣِﻤَّﺎ
ﻳَﺸَﺎﺀُ ﻭَﻟَﻮْﻻَ ﺩَﻓْﻊُ ﺍﻟﻠّﻪِ ﺍﻟﻨَّﺎﺱَ
ﺑَﻌْﻀَﻬُﻢْ ﺑِﺒَﻌْﺾٍ ﻟَّﻔَﺴَﺪَﺕِ
ﺍﻷَﺭْﺽُ ﻭَﻟَـﻜِﻦَّ ﺍﻟﻠّﻪَ ﺫُﻭ ﻓَﻀْﻞٍ
ﻋَﻠَﻰ ﺍﻟْﻌَﺎﻟَﻤِﻴﻦَ
251 . Бас, Аллоҳнинг изни
билан урушда енгдилар ва
Довуд Жолутни қатл этди.
Сўнгра Аллоҳ унга подшоҳлик
ва ҳикматни берди ва
хоҳлаган нарсасини ўргатди.
Агар Аллоҳнинг баъзи
(одам)ларни баъзиларига
дафъ қилиш бўлмаса эди, ер
юзи бузиларди. Лекин Аллоҳ
оламлар устидан фазл
эгасидир. (Довуд Толут аскари
ичида ёш йигит эди. Жолут эса,
катта кучга эга бўлган подшоҳ,
ҳамманинг қалбига даҳшат
солиб турувчи аскарбоши эди.
Аллоҳ таоло ушбу золим
подшоҳ ва аскарбошининг
ёшгина йигитча қўлида қатл
бўлишини ирода қилди. Бу
билан одамларга, Аллоҳ
хоҳласа, ҳар қандай жаббор
бўлса ҳам, бир ёш йигит унинг
ўлимига сабаб бўлиши
мумкинлигини кўрсатди.
«Сўнгра Аллоҳ унга
подшоҳлик ва ҳикматни берди
ва хоҳлаган нарсасини
ўргатди». Довуд Аллоҳнинг
инояти билан Толутдан кейин
Бани Исроилга подшоҳ бўлди.
Унинг подшоҳлик даври олтин
давр бўлди. Аллоҳ таоло унга
подшоҳликка қўшиб
ҳикматни, яъни,
Пайғамбарликни ҳам берди.
Шу билан бирга, унга уруш
асбобларини ясашни ҳам
ўргатди.)
ﺗِﻠْﻚَ ﺁﻳَﺎﺕُ ﺍﻟﻠّﻪِ ﻧَﺘْﻠُﻮﻫَﺎ ﻋَﻠَﻴْﻚَ
ﺑِﺎﻟْﺤَﻖِّ ﻭَﺇِﻧَّﻚَ ﻟَﻤِﻦَ ﺍﻟْﻤُﺮْﺳَﻠِﻴﻦَ
252 . Булар Аллоҳнинг
оятларидир. Уларни сенга ҳақ
ила тиловат қилурмиз. Ва,
албатта, сен
Пайғамбарлардандирсан.
(«Булар»-мингларча
одамларни ўлдириш ва
тирилтириш, тобутни
фаришталар кўтариб келиши,
оз сонли мўминларнинг кўп
сонли кофирларнинг устидан
ғолиб келиши ҳақидаги
хабарларни ўз ичига олган
оятлардир. Уларни Аллоҳ
таоло Ўз Пайғамбарига ҳақ ила
ҳикоя қилиб бермоқда. «Ҳақ
билан» дегани–қандай бўлган
бўлса, шундай, воқеъликдаги
ҳодисанинг ўзини айтиб
бермоқда, деганидир.)
ﺗِﻠْﻚَ ﺍﻟﺮُّﺳُﻞُ ﻓَﻀَّﻠْﻨَﺎ ﺑَﻌْﻀَﻬُﻢْ
ﻋَﻠَﻰ ﺑَﻌْﺾٍ ﻣِّﻨْﻬُﻢ ﻣَّﻦ ﻛَﻠَّﻢَ ﺍﻟﻠّﻪُ
ﻭَﺭَﻓَﻊَ ﺑَﻌْﻀَﻬُﻢْ ﺩَﺭَﺟَﺎﺕٍ ﻭَﺁﺗَﻴْﻨَﺎ
ﻋِﻴﺴَﻰ ﺍﺑْﻦَ ﻣَﺮْﻳَﻢَ ﺍﻟْﺒَﻴِّﻨَﺎﺕِ
ﻭَﺃَﻳَّﺪْﻧَﺎﻩُ ﺑِﺮُﻭﺡِ ﺍﻟْﻘُﺪُﺱِ ﻭَﻟَﻮْ
ﺷَﺎﺀ ﺍﻟﻠّﻪُ ﻣَﺎ ﺍﻗْﺘَﺘَﻞَ ﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ ﻣِﻦ
ﺑَﻌْﺪِﻫِﻢ ﻣِّﻦ ﺑَﻌْﺪِ ﻣَﺎ ﺟَﺎﺀﺗْﻬُﻢُ
ﺍﻟْﺒَﻴِّﻨَﺎﺕُ ﻭَﻟَـﻜِﻦِ ﺍﺧْﺘَﻠَﻔُﻮﺍْ
ﻓَﻤِﻨْﻬُﻢ ﻣَّﻦْ ﺁﻣَﻦَ ﻭَﻣِﻨْﻬُﻢ ﻣَّﻦ
ﻛَﻔَﺮَ ﻭَﻟَﻮْ ﺷَﺎﺀ ﺍﻟﻠّﻪُ ﻣَﺎ ﺍﻗْﺘَﺘَﻠُﻮﺍْ
ﻭَﻟَـﻜِﻦَّ ﺍﻟﻠّﻪَ ﻳَﻔْﻌَﻞُ ﻣَﺎ ﻳُﺮِﻳﺪُ
253 . Ўшалар Пайғамбарлар.
Уларнинг баъзиларини
баъзиларидан фазллик
қилдик. Улардан Аллоҳ
гаплашгани бор ва
баъзиларининг даражасини
кўтарган. Ва Ийсо ибн Марямга
ойдин (мўъжиза)ларни бердик
ва уни муқаддас руҳ билан
қўлладик. Агар Аллоҳ
хоҳлаганида, улардан кейин
қолганлар ўзларига очиқ-
ойдин баёнотлар келганидан
сўнг урушмас эдилар. Лекин
ихтилоф қилдилар. Улардан
кимдир иймон келтирди,
кимдир куфр келтирди. Агар
Аллоҳ хоҳлаганида, урушмас
эдилар. Лекин Аллоҳ нимани
ирода қилса, шуни қилади.
(«Муқаддас руҳ» деб таржима
қилинган «Руҳул қудус»дан
мурод Жиброил фаришта
алайҳиссаломдир.)
ﻳَﺎ ﺃَﻳُّﻬَﺎ ﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ ﺁﻣَﻨُﻮﺍْ ﺃَﻧﻔِﻘُﻮﺍْ ﻣِﻤَّﺎ
ﺭَﺯَﻗْﻨَﺎﻛُﻢ ﻣِّﻦ ﻗَﺒْﻞِ ﺃَﻥ ﻳَﺄْﺗِﻲَ ﻳَﻮْﻡٌ
ﻻَّ ﺑَﻴْﻊٌ ﻓِﻴﻪِ ﻭَﻻَ ﺧُﻠَّﺔٌ ﻭَﻻَ ﺷَﻔَﺎﻋَﺔٌ
ﻭَﺍﻟْﻜَﺎﻓِﺮُﻭﻥَ ﻫُﻢُ ﺍﻟﻈَّﺎﻟِﻤُﻮﻥَ
254 . Эй иймон келтирганлар!
Сизга ризқ қилиб берган
нарсаларимиздан, на олди-
сотди, на ошна-оғайничилик ва
на шафоатчилик йўқ кун
келмасдан олдин нафақа
қилинг. Ва кофирлар–ўшалар,
золимлардир.
ﺍﻟﻠّﻪُ ﻻَ ﺇِﻟَـﻪَ ﺇِﻻَّ ﻫُﻮَ ﺍﻟْﺤَﻲُّ
ﺍﻟْﻘَﻴُّﻮﻡُ ﻻَ ﺗَﺄْﺧُﺬُﻩُ ﺳِﻨَﺔٌ ﻭَﻻَ ﻧَﻮْﻡٌ
ﻟَّﻪُ ﻣَﺎ ﻓِﻲ ﺍﻟﺴَّﻤَﺎﻭَﺍﺕِ ﻭَﻣَﺎ ﻓِﻲ
ﺍﻷَﺭْﺽِ ﻣَﻦ ﺫَﺍ ﺍﻟَّﺬِﻱ ﻳَﺸْﻔَﻊُ
ﻋِﻨْﺪَﻩُ ﺇِﻻَّ ﺑِﺈِﺫْﻧِﻪِ ﻳَﻌْﻠَﻢُ ﻣَﺎ ﺑَﻴْﻦَ
ﺃَﻳْﺪِﻳﻬِﻢْ ﻭَﻣَﺎ ﺧَﻠْﻔَﻬُﻢْ ﻭَﻻَ
ﻳُﺤِﻴﻄُﻮﻥَ ﺑِﺸَﻲْﺀٍ ﻣِّﻦْ ﻋِﻠْﻤِﻪِ ﺇِﻻَّ
ﺑِﻤَﺎ ﺷَﺎﺀ ﻭَﺳِﻊَ ﻛُﺮْﺳِﻴُّﻪُ
ﺍﻟﺴَّﻤَﺎﻭَﺍﺕِ ﻭَﺍﻷَﺭْﺽَ ﻭَﻻَ
ﻳَﺆُﻭﺩُﻩُ ﺣِﻔْﻈُﻬُﻤَﺎ ﻭَﻫُﻮَ ﺍﻟْﻌَﻠِﻲُّ
ﺍﻟْﻌَﻈِﻴﻢُ
255 . Аллоҳ Ундан ўзга илоҳ
йўқ зотдир. У тирик ва
қаййумдир. Уни мудроқ ҳам,
уйқу ҳам олмас. Осмонлару
ердаги нарсалар Уникидир.
Унинг ҳузурида Ўзининг
изнисиз ҳеч ким шафоат қила
олмас. У уларнинг
олдиларидаги нарсани ҳам,
ортларидаги нарсани ҳам
билур. Унинг илмидан ҳеч
нарсани иҳота қила олмаслар,
магар Ўзи хоҳлаганини, халос.
Унинг курсиси осмонлару ерни
қамраган. Уларни муҳофаза
қилиш Уни чарчатмас. Ва У
Олий ва Азим зотдир. (Имом
Муслим ва Имом Аҳмад Убай
ибн Каъб розийаллоҳу
анҳудан ривоят қилган
ҳадисда, Аллоҳдаги
китобидаги энг улуғ оят Курси
ояти эканлиги таъкидланган.
Имом Насаий Абу Умомадан
ривоят қилган ҳадисда
Пайғамбаримиз алайҳиссалом:
«Ким ҳар фарз намоздан кейин
«Оятул Курсий»ни ўқиса,
унинг жаннатга киришини
фақат ўлим тўсиб туради,
холос», деганлар. Яъни,
ўлмагани учун жаннатга
кирмайди, агар вафот этса, уни
жаннатдан тўсадиган ҳеч
нарса қолмайди, дегани.)
ﻻَ ﺇِﻛْﺮَﺍﻩَ ﻓِﻲ ﺍﻟﺪِّﻳﻦِ ﻗَﺪ ﺗَّﺒَﻴَّﻦَ
ﺍﻟﺮُّﺷْﺪﻣِﻦَ ﺍﻟْﻐَﻲِّ ﻓَﻤَﻦْ ﻳَﻜْﻔُﺮْ
ﺑِﺎﻟﻄَّﺎﻏُﻮﺕِ ﻭَﻳُﺆْﻣِﻦ ﺑِﺎﻟﻠّﻪِ ﻓَﻘَﺪِ
ﺍﺳْﺘَﻤْﺴَﻚَ ﺑِﺎﻟْﻌُﺮْﻭَﺓِ ﺍﻟْﻮُﺛْﻘَﻰَ ﻻَ
ﺍﻧﻔِﺼَﺎﻡَ ﻟَﻬَﺎ ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ ﺳَﻤِﻴﻊٌ ﻋَﻠِﻴﻢٌ
256 . Динга мажбур қилиш йўқ.
Батаҳқиқ, ҳақ ботилдан
ажради. Ким тоғутга куфр
келтириб, Аллоҳга иймон
келтирса, батаҳқиқ,
узилмайдиган мустаҳкам
тутқични ушлаган бўлур. Ва
Аллоҳ эшитувчи, билувчи
зотдир. (Ақида, иймон
масаласи инсон қалбига
боғлиқ жуда ҳам нозик бир
масаладир. Бу нарсани мажбур
этиб, куч билан сингдириб
бўлмайди. Балки ҳар бир
инсон баён қилинган
нарсаларга тушуниб иймон
келтиргандагина мақсад ҳосил
бўлади. Исломда ушбу
қоидага қаттиқ риоя қилинади.
Аллоҳ таоло Ўзи «Динга
мажбур қилиш йўқ. Батаҳқиқ,
ҳақ ботилдан ажради», деб
қўйган. Яъни, Аллоҳ таоло Ўз
Пайғамбари Муҳаммад
алайҳиссаломга Қуръони
Каримни тушириб, Исломни
жорий қилгандан сўнг тўғри
йўл нотўғрисидан, ҳақ
ботилдан ажради. Ҳамма нарса
ўз ўрнини топди. Шундай
бўлгандан кейин «Динга
мажбур қилиш йўқ». Ҳар
кимга Аллоҳ ақл берган, ўзига
керак йўлни танлаб олсин.)
ﺍﻟﻠّﻪُ ﻭَﻟِﻲُّ ﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ ﺁﻣَﻨُﻮﺍْ
ﻳُﺨْﺮِﺟُﻬُﻢ ﻣِّﻦَ ﺍﻟﻈُّﻠُﻤَﺎﺕِ ﺇِﻟَﻰ
ﺍﻟﻨُّﻮُﺭِ ﻭَﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ ﻛَﻔَﺮُﻭﺍْ ﺃَﻭْﻟِﻴَﺂﺅُﻫُﻢُ
ﺍﻟﻄَّﺎﻏُﻮﺕُ ﻳُﺨْﺮِﺟُﻮﻧَﻬُﻢ ﻣِّﻦَ
ﺍﻟﻨُّﻮﺭِ ﺇِﻟَﻰ ﺍﻟﻈُّﻠُﻤَﺎﺕِ ﺃُﻭْﻟَـﺌِﻚَ
ﺃَﺻْﺤَﺎﺏُ ﺍﻟﻨَّﺎﺭِ ﻫُﻢْ ﻓِﻴﻬَﺎ
ﺧَﺎﻟِﺪُﻭﻥَ
257 . Аллоҳ иймон
келтирганларнинг дўстидир.
Уларни зулматлардан нурга
чиқарур. Куфр
келтирганларнинг дўстлари
тоғутдир. Уларни нурдан
зулматларга чиқарурлар. Ана
ўшалар дўзах эгаларидир.
Улар унда абадийдирлар. (Биз
оятда «дўст» деб таржима
қилган ибора арабчада
«валий» деб келган бўлиб, бу
сиз билан бизнинг
тушунчамиздаги «дўст»дан
кўра кенгроқ тушунчани
ифода қилади. Бу дўст
ишбоши, ҳамма керакли
нарсаларни тайёрлаб,
ишларни тўғри изга солиб
турувчи ғамхўрдир.) «Тоғут»-
Аллоҳдан бошқа ибодат
қилинадиган нарсалар.
ﺃَﻟَﻢْ ﺗَﺮَ ﺇِﻟَﻰ ﺍﻟَّﺬِﻱ ﺣَﺂﺝَّ ﺇِﺑْﺮَﺍﻫِﻴﻢَ
ﻓِﻲ ﺭِﺑِّﻪِ ﺃَﻥْ ﺁﺗَﺎﻩُ ﺍﻟﻠّﻪُ ﺍﻟْﻤُﻠْﻚَ ﺇِﺫْ
ﻗَﺎﻝَ ﺇِﺑْﺮَﺍﻫِﻴﻢُ ﺭَﺑِّﻲَ ﺍﻟَّﺬِﻱ
ﻳُﺤْﻴِـﻲ ﻭَﻳُﻤِﻴﺖُ ﻗَﺎﻝَ ﺃَﻧَﺎ ﺃُﺣْﻴِـﻲ
ﻭَﺃُﻣِﻴﺖُ ﻗَﺎﻝَ ﺇِﺑْﺮَﺍﻫِﻴﻢُ ﻓَﺈِﻥَّ ﺍﻟﻠّﻪَ
ﻳَﺄْﺗِﻲ ﺑِﺎﻟﺸَّﻤْﺲِ ﻣِﻦَ ﺍﻟْﻤَﺸْﺮِﻕِ
ﻓَﺄْﺕِ ﺑِﻬَﺎ ﻣِﻦَ ﺍﻟْﻤَﻐْﺮِﺏِ ﻓَﺒُﻬِﺖَ
ﺍﻟَّﺬِﻱ ﻛَﻔَﺮَ ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ ﻻَ ﻳَﻬْﺪِﻱ
ﺍﻟْﻘَﻮْﻡَ ﺍﻟﻈَّﺎﻟِﻤِﻴﻦَ
258 . Аллоҳ подшоҳлик бериб
қўйгани сабабидан Иброҳим
билан Роббиси ҳақида ҳужжат
талашганни билмадингми?
Иброҳим: «Менинг Роббиим
тирилтиради ва ўлдиради»,
деганда, у: «Мен тирилтираман
ва ўлдираман», деди.
Иброҳим: «Албатта, Аллоҳ
қуёшни Машриқдан чиқаради,
бас, сен уни Мағрибдан
чиқаргин-чи», деди. Бас, куфр
келтирган лол қолди. Ва Аллоҳ
золим қавмларни ҳидоятга
солмас. (Ушбу ояти карима
Иброҳим алайҳиссалом билан
у кишининг даврларида ўтган
бир ҳукмдор подшоҳнинг
тортишувини ҳикоя қилади.)
ﺃَﻭْ ﻛَﺎﻟَّﺬِﻱ ﻣَﺮَّ ﻋَﻠَﻰ ﻗَﺮْﻳَﺔٍ ﻭَﻫِﻲَ
ﺧَﺎﻭِﻳَﺔٌ ﻋَﻠَﻰ ﻋُﺮُﻭﺷِﻬَﺎ ﻗَﺎﻝَ ﺃَﻧَّﻰَ
ﻳُﺤْﻴِـﻲ ﻫَـَﺬِﻩِ ﺍﻟﻠّﻪُ ﺑَﻌْﺪَ ﻣَﻮْﺗِﻬَﺎ
ﻓَﺄَﻣَﺎﺗَﻪُ ﺍﻟﻠّﻪُ ﻣِﺌَﺔَ ﻋَﺎﻡٍ ﺛُﻢَّ ﺑَﻌَﺜَﻪُ
ﻗَﺎﻝَ ﻛَﻢْ ﻟَﺒِﺜْﺖَ ﻗَﺎﻝَ ﻟَﺒِﺜْﺖُ ﻳَﻮْﻣﺎً
ﺃَﻭْ ﺑَﻌْﺾَ ﻳَﻮْﻡٍ ﻗَﺎﻝَ ﺑَﻞ ﻟَّﺒِﺜْﺖَ
ﻣِﺌَﺔَ ﻋَﺎﻡٍ ﻓَﺎﻧﻈُﺮْ ﺇِﻟَﻰ ﻃَﻌَﺎﻣِﻚَ
ﻭَﺷَﺮَﺍﺑِﻚَ ﻟَﻢْ ﻳَﺘَﺴَﻨَّﻪْ ﻭَﺍﻧﻈُﺮْ ﺇِﻟَﻰ
ﺣِﻤَﺎﺭِﻙَ ﻭَﻟِﻨَﺠْﻌَﻠَﻚَ ﺁﻳَﺔً ﻟِّﻠﻨَّﺎﺱِ
ﻭَﺍﻧﻈُﺮْ ﺇِﻟَﻰ ﺍﻟﻌِﻈَﺎﻡِ ﻛَﻴْﻒَ
ﻧُﻨﺸِﺰُﻫَﺎ ﺛُﻢَّ ﻧَﻜْﺴُﻮﻫَﺎ ﻟَﺤْﻤﺎً
ﻓَﻠَﻤَّﺎ ﺗَﺒَﻴَّﻦَ ﻟَﻪُ ﻗَﺎﻝَ ﺃَﻋْﻠَﻢُ ﺃَﻥَّ ﺍﻟﻠّﻪَ
ﻋَﻠَﻰ ﻛُﻞِّ ﺷَﻲْﺀٍ ﻗَﺪِﻳﺮٌ
259 . Ёки шифтлари устига
қулаган қишлоқдан ўтган
кишига ўхшашни
кўрмадингми? У: «Аллоҳ буни
ўлимидан кейин қандай
тирилтиради?» деди. Бас,
Аллоҳ уни юз йил ўлдирди,
сўнгра қайта тирилтирди. У
зот:«Қанча ётднг?», деди. У:
«Бир кун ёки бир куннинг
баъзисича ётдим», деди. У зот:
«Балки юз йил ётдинг,
таомингга ва шаробингга
назар сол, ўзгаргани йўқ ва
эшагингга ҳам қара. Сени
одамларга ибрат қилиш учун
шундай қилдик. Ва суякларга
назар сол, уларни қандоқ
ҳаракатга соламиз ва уларга
қандоқ гўшт кийгизамиз»,
деди. Унга равшан бўлганда:
«Албатта, Аллоҳ ҳар бир
нарсага қодирлигини билдим»,
деди. (Демак, ўша киши Аллоҳ
таолонинг ҳар бир нарсага
қодир эканига шубҳа билан
қарарди. Шунда Аллоҳ таоло
унга, ўлган нарсаларни қандай
қилиб тирилтиришини
тушунтириб ўтирмади-да, у
банданинг ўзини тажриба
қилиб қўя қолди: «Бас, Аллоҳ
уни юз йил ўлдирди, сўнгра
қайта тирилтирди». Бўлиб
ўтган воқеани тушуниб етиш
учун Аллоҳ унга: «Қанча
ётдинг?» деди». У одам
ўзининг қанча ётганини
қаердан билсин. Вақтни сезиш
тирик, ҳаёт нашидасини суриб
турган кишиларга хос
хусусият. У бўлса, юз йил ўлиб
ётди. Бунинг устига, ҳис-туйғу
одамни алдайди ҳам. Шунинг
учун: «У: «Бир кун ёки бир
кунининг баъзисича ётдим»,
деди». Ўзининг билганича
жавоб берди. Ўзининг юз йил
ўлиб ётиб, яна қайта
тирилгани унга бир кун ёки
бир кундан ҳам озроқ
ётгандай бўлиб кўринди. Бу
ҳолати ўзига тасдиқлатиб
олингандан сўнг, бўлган
ишнинг ҳақиқати унга
айтилди: «Балки юз йил
ётдинг», дейилди.)
ﻭَﺇِﺫْ ﻗَﺎﻝَ ﺇِﺑْﺮَﺍﻫِﻴﻢُ ﺭَﺏِّ ﺃَﺭِﻧِﻲ
ﻛَﻴْﻒَ ﺗُﺤْﻴِـﻲ ﺍﻟْﻤَﻮْﺗَﻰ ﻗَﺎﻝَ
ﺃَﻭَﻟَﻢْ ﺗُﺆْﻣِﻦ ﻗَﺎﻝَ ﺑَﻠَﻰ ﻭَﻟَـﻜِﻦ
ﻟِّﻴَﻄْﻤَﺌِﻦَّ ﻗَﻠْﺒِﻲ ﻗَﺎﻝَ ﻓَﺨُﺬْ ﺃَﺭْﺑَﻌَﺔً
ﻣِّﻦَ ﺍﻟﻄَّﻴْﺮِ ﻓَﺼُﺮْﻫُﻦَّ ﺇِﻟَﻴْﻚَ ﺛُﻢَّ
ﺍﺟْﻌَﻞْ ﻋَﻠَﻰ ﻛُﻞِّ ﺟَﺒَﻞٍ ﻣِّﻨْﻬُﻦَّ
ﺟُﺰْﺀﺍً ﺛُﻢَّ ﺍﺩْﻋُﻬُﻦَّ ﻳَﺄْﺗِﻴﻨَﻚَ ﺳَﻌْﻴﺎً
ﻭَﺍﻋْﻠَﻢْ ﺃَﻥَّ ﺍﻟﻠّﻪَ ﻋَﺰِﻳﺰٌ ﺣَﻜِﻴﻢٌ
260 . Эсла, Иброҳим: «Эй
Роббим, менга ўликларни
қандай тирилтиришингни
кўрсат», деганда, У зот:
«Ишонмадингми?» деди. У:
Оре, лекин қалбим хотиржам
бўлиши учун», деди. У
зот:«Қушдан тўртта олгин-да,
ўзингга тортиб, кесиб майдала,
сўнгра улардан ҳар бир тоққа
бўлакларини қўйгин, кейин
уларни ўзингга чақир,
ҳузурингга тезлаб келурлар ва
билгинки, албатта, Аллоҳ азиз
ва ҳаким зотдир», деди.
(Иброҳим алайҳиссалом Аллоҳ
таоло ўликларни тирилтира
олишига ҳеч қандай шубҳа
қилмас эдилар. У зотнинг
бунга ишончлари комил эди.
Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло
«Ишонмадингми?» деб
сўраганида: «Оре (ишондим),
лекин қалбим хотиржам
бўлиши учун», дедилар. Дилда
ишонган нарсани, кўз билан
кўриб, Аллоҳ таолонинг
қудратига қоил қолиб, мўмин
банда ўз Роббининг
мўъжизаларини кўриб маза
қилгандек маза қилиб, кўнгли
хотиржам бўлиши учун
сўраганлар.)
ﻣَّﺜَﻞُ ﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ ﻳُﻨﻔِﻘُﻮﻥَ ﺃَﻣْﻮَﺍﻟَﻬُﻢْ
ﻓِﻲ ﺳَﺒِﻴﻞِ ﺍﻟﻠّﻪِ ﻛَﻤَﺜَﻞِ ﺣَﺒَّﺔٍ
ﺃَﻧﺒَﺘَﺖْ ﺳَﺒْﻊَ ﺳَﻨَﺎﺑِﻞَ ﻓِﻲ ﻛُﻞِّ
ﺳُﻨﺒُﻠَﺔٍ ﻣِّﺌَﺔُ ﺣَﺒَّﺔٍ ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ ﻳُﻀَﺎﻋِﻒُ
ﻟِﻤَﻦ ﻳَﺸَﺎﺀُ ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ ﻭَﺍﺳِﻊٌ ﻋَﻠِﻴﻢٌ
261 . Молларини Аллоҳнинг
йўлида сарфлайдиганларнинг
мисоли, худди бир дона донга
ўхшайди. Ундан етти бошоқ
ўсиб чиқади, ҳар бошоқда
юзтадан дон бор. Ва Аллоҳ
кимга хоҳласа, яна кўпайтириб
берадир. Ва Аллоҳ қамраб
олувчи ва билувчи зотдир.
ﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ ﻳُﻨﻔِﻘُﻮﻥَ ﺃَﻣْﻮَﺍﻟَﻬُﻢْ ﻓِﻲ
ﺳَﺒِﻴﻞِ ﺍﻟﻠّﻪِ ﺛُﻢَّ ﻻَ ﻳُﺘْﺒِﻌُﻮﻥَ ﻣَﺎ
ﺃَﻧﻔَﻘُﻮﺍُ ﻣَﻨّﺎً ﻭَﻻَ ﺃَﺫًﻯ ﻟَّﻬُﻢْ
ﺃَﺟْﺮُﻫُﻢْ ﻋِﻨﺪَ ﺭَﺑِّﻬِﻢْ ﻭَﻻَ ﺧَﻮْﻑٌ
ﻋَﻠَﻴْﻬِﻢْ ﻭَﻻَ ﻫُﻢْ ﻳَﺤْﺰَﻧُﻮﻥَ
262 . Аллоҳнинг йўлида
молларини сарфлаб, сўнгра
сарфлари кетидан миннат
қилмай ва озор
бермайдиганларнинг ажрлари
Роббилари ҳузуридадир.
Уларга хавф йўқ ва улар хафа
ҳам бўлмаслар. (Аллоҳнинг
йўлида сарфланган молнинг
савобини тўлиқ олишнинг
шарти ҳам бор, у ҳам бўлса,
мол сарфловчи миннат
қилмаслиги ва молни
олганларга озор бермаслиги
керак. Миннат қилишлик ёмон
одат бўлиб, инсон қалбида
оғир яра қолдиради.)
ﻗَﻮْﻝٌ ﻣَّﻌْﺮُﻭﻑٌ ﻭَﻣَﻐْﻔِﺮَﺓٌ ﺧَﻴْﺮٌ
ﻣِّﻦ ﺻَﺪَﻗَﺔٍ ﻳَﺘْﺒَﻌُﻬَﺎ ﺃَﺫًﻯ ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ
ﻏَﻨِﻲٌّ ﺣَﻠِﻴﻢٌ
263 . Яхши сўз ва кечириш,
ортидан озор келадиган
садақадан кўра яхшироқдир.
Ва Аллоҳ ғаний ва ҳалим
зотдир. («Ортидан озор
келадиган садақа»нинг кераги
йўқ. Ундан кўра бир оғиз
ширин сўз ва кечиримли
бўлиш яхшироқдир. Бир оғиз
бўлса ҳам, ширин сўз
қалбнинг жароҳатига малҳам
бўлади, кишининг кўнглини
кўтаради. Кечириш эса, ҳасад
ва ёмонликни ювиб ташлаб,
ўрнига муҳаббат ва дўстликни
солади.)
ﻳَﺎ ﺃَﻳُّﻬَﺎ ﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ ﺁﻣَﻨُﻮﺍْ ﻻَ ﺗُﺒْﻄِﻠُﻮﺍْ
ﺻَﺪَﻗَﺎﺗِﻜُﻢ ﺑِﺎﻟْﻤَﻦِّ ﻭَﺍﻷﺫَﻯ
ﻛَﺎﻟَّﺬِﻱ ﻳُﻨﻔِﻖُ ﻣَﺎﻟَﻪُ ﺭِﺋَﺎﺀ ﺍﻟﻨَّﺎﺱِ
ﻭَﻻَ ﻳُﺆْﻣِﻦُ ﺑِﺎﻟﻠّﻪِ ﻭَﺍﻟْﻴَﻮْﻡِ ﺍﻵﺧِﺮِ
ﻓَﻤَﺜَﻠُﻪُ ﻛَﻤَﺜَﻞِ ﺻَﻔْﻮَﺍﻥٍ ﻋَﻠَﻴْﻪِ
ﺗُﺮَﺍﺏٌ ﻓَﺄَﺻَﺎﺑَﻪُ ﻭَﺍﺑِﻞٌ ﻓَﺘَﺮَﻛَﻪُ
ﺻَﻠْﺪﺍً ﻻَّ ﻳَﻘْﺪِﺭُﻭﻥَ ﻋَﻠَﻰ ﺷَﻲْﺀٍ
ﻣِّﻤَّﺎ ﻛَﺴَﺒُﻮﺍْ ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ ﻻَ ﻳَﻬْﺪِﻱ
ﺍﻟْﻘَﻮْﻡَ ﺍﻟْﻜَﺎﻓِﺮِﻳﻦَ
264 . Эй иймон келтирганлар!
Садақаларингизни миннат ва
озор бериш билан, молини
Аллоҳга ва охират кунига
иймон келтирмаса ҳам
кишиларга риё учун нафақа
қилганга ўхшаб бекорга
кетгазманг. У мисоли бир
устини тупроқ босган силлиқ
тошга ўхшайди. Бас, кучли
ёмғир ёғса, силлиқ бўлиб
қоладир. Касб қилганларидан
ҳеч нарсага қодир бўлмаслар.
Ва Аллоҳ кофир қавмларни
ҳидоятга бошламас. (Ушбу
ояти каримада садақадан
кейин миннат қилиб, озор
бериб, қилган яхшилигининг
савобидан бебаҳра қолишлик
ажойиб бадиий васф билан
тасвирланяпти. Бу билан
мусулмонлар ҳиссида бу
ишнинг нақадар ёмон иш
эканлигини жонли тасвир
қилинмоқда.)
ﻭَﻣَﺜَﻞُ ﺍﻟَّﺬِﻳﻦَ ﻳُﻨﻔِﻘُﻮﻥَ ﺃَﻣْﻮَﺍﻟَﻬُﻢُ
ﺍﺑْﺘِﻐَﺎﺀ ﻣَﺮْﺿَﺎﺕِ ﺍﻟﻠّﻪِ ﻭَﺗَﺜْﺒِﻴﺘﺎً
ﻣِّﻦْ ﺃَﻧﻔُﺴِﻬِﻢْ ﻛَﻤَﺜَﻞِ ﺟَﻨَّﺔٍ ﺑِﺮَﺑْﻮَﺓٍ
ﺃَﺻَﺎﺑَﻬَﺎ ﻭَﺍﺑِﻞٌ ﻓَﺂﺗَﺖْ ﺃُﻛُﻠَﻬَﺎ
ﺿِﻌْﻔَﻴْﻦِ ﻓَﺈِﻥ ﻟَّﻢْ ﻳُﺼِﺒْﻬَﺎ ﻭَﺍﺑِﻞٌ
ﻓَﻄَﻞٌّ ﻭَﺍﻟﻠّﻪُ ﺑِﻤَﺎ ﺗَﻌْﻤَﻠُﻮﻥَ ﺑَﺼِﻴﺮٌ
265 . Молларини Аллоҳнинг
розилигини истаб, ўзларидаги
ишонч билан сарфлайдиганлар
худди тепаликдаги боққа
ўхшарлар. Унга қаттиқ ёмғир
ёғса, мевасини икки баробар
беради. Агар қаттиқ ёмғир
ёғмаса, майдалаб ёққани ҳам
бўлаверади. Ва Аллоҳ
қилаётганларингизни кўриб
турувчи зотдир.
ﺃَﻳَﻮَﺩُّ ﺃَﺣَﺪُﻛُﻢْ ﺃَﻥ ﺗَﻜُﻮﻥَ ﻟَﻪُ ﺟَﻨَّﺔٌ
ﻣِّﻦ ﻧَّﺨِﻴﻞٍ ﻭَﺃَﻋْﻨَﺎﺏٍ ﺗَﺠْﺮِﻱ ﻣِﻦ
ﺗَﺤْﺘِﻬَﺎ ﺍﻷَﻧْﻬَﺎﺭُ ﻟَﻪُ ﻓِﻴﻬَﺎ ﻣِﻦ ﻛُﻞِّ
ﺍﻟﺜَّﻤَﺮَﺍﺕِ ﻭَﺃَﺻَﺎﺑَﻪُ ﺍﻟْﻜِﺒَﺮُ ﻭَﻟَﻪُ
ﺫُﺭِّﻳَّﺔٌ ﺿُﻌَﻔَﺎﺀ ﻓَﺄَﺻَﺎﺑَﻬَﺎ ﺇِﻋْﺼَﺎﺭٌ
ﻓِﻴﻪِ ﻧَﺎﺭٌ ﻓَﺎﺣْﺘَﺮَﻗَﺖْ ﻛَﺬَﻟِﻚَ ﻳُﺒَﻴِّﻦُ
ﺍﻟﻠّﻪُ ﻟَﻜُﻢُ ﺍﻵﻳَﺎﺕِ ﻟَﻌَﻠَّﻜُﻢْ
ﺗَﺘَﻔَﻜَّﺮُﻭﻥَ
266 . Сизлардан бирортангиз
остидан анҳорлар оқиб турган
хурмозор ва узумзор, турли
мевали боғи бўлатуриб, ёши
бир жойга етганда, заифҳол
зурриёти бор пайтда унга ўтли
бўрон келиб ёниб битишини
хоҳлайдими?! Аллоҳ сизларга
шу тариқа Ўз оятларини баён
қиладир, шоядки фикр
юритсангиз. (Аллоҳнинг йўлда
қилинган садақа худди
дарахтлари остидан шарқираб
сувлар оқиб турган хурмозор
ва узумзор, турли мевали
боққа ўхшайди. Боғдан
ҳаммага фойда–кўрган ҳам,
кирган ҳам, еган ҳам ҳурсанд.
Худди шунингдек, Аллоҳ
йўлида қилинган садақа
берганни ҳам, олганни ҳам,
билганни ҳам хурсанд қилади.
Ҳаммага ўз даражасида фойда
етказади. Ана шундай
олиймақом боғу бўстони бор
одам шу боғнинг ўтли бўронда
куйиб тугашини, хусусан, ёши
бир жойга етиб, қўлидан бир
иш келмай қолган чоғида,
унинг қўлига қараб турган
заифҳол зурриётлари бор
чоғида шундай бўлишини
хоҳлайдими? Албатта, йўқ.
Аллоҳ йўлида садақа қилган
одам ҳам гўё ўшандай боғу
бўстонга эришган бўлади.
Садақаси кетидан миннат этса
ва озор етказса, худди ўтли
бўрон билан боғини
куйдиргандек бўлади.
Садақасининг савоби
қолмайди.)
....!