Тижорат одоблари..

---
"Тижорат" сўзи арабча сўз бўлиб, луғатда олди-сотди маъносини англатади. Уламолар тижоратнинг таърифида - бир нарсани савдога қўйиб, фойда олиш учун сотиб олишдир"; "Тижорат - олд-сотди ила фойда излашдир"; "Тижорат - фойда кўриш мақсадида молни айлантиришдир" ва ҳоказо.
Тилимизда эса тижорат-савдо, тожир-савдогар шаклида ишлатилиши кўпроқ учрайди. Биздаги "савдо" сўзи арабча "байъ" сўзига ҳам тўғри келади. "Байъ" сўзи луғатда "ўзаро бир нарсани алмаштириш"ни англатади. Шариатда эса бир молни иккинчи бир мол муқобилига рози бўлиб қабул қилиб олишга "байъ" деб айтилади. Қисқа қилиб айтганда, "савдо" сўзи "тижорат" сўзидан умумийроқ бўлиб, бугунги куннинг истилоҳидаги "бозор муомалалари" маъносига яқинроқ келади.
Тижоратнинг шариатга киритилишига Қуръони карим оятларидан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларидан бир қанча далиллар бор.
Аллоҳ таоло Нисо сурасида марҳамат қилади:
"Эй иймон келтирганлар! Бир-бирларингизнинг молларингизни ботил йўл билан еманг, магар ўзаро розилик ила тижорат бўлса, майли. Ўзингизни ўзингиз ўлдирманг. Албатта, Аллоҳ сизларга ўта раҳмлидир" (29-оят).
Ҳозирги кунда кенг тарқалган рибохўрлик, яъни судхўрлик ҳам инсонни ҳалокатга олиб борувчи гуноҳ ишдир.
Аллоҳ таоло Бақара сурасида шундай марҳамат қилади:
"Ҳолбуки, Аллоҳ тижоратни ҳалол қилган, рибони эса ҳаром қилган" (275-оят).
Бугунги кунимизнинг тожирлари ичида ҳам тижорат одобларига қўлдан келганича амал қиладиганлар мавжуд. Уларга ёрдам сифатида бу борадаги баъзи тавсияларни тақдим қилмоқчимиз:
• Тижоратнинг энг муҳим ва дастлабки одобларидан бири савдо ва унинг турларига оид шаръий ҳукмларни яхшилаб ўрганишдир.
•Тожир савдо молини мақташ учун ёлғон гапириш ҳаром эканини зинҳор унутмаслиги зарур.
• Савдо молини ўтказиш учун ёлғон қасам ичиш энг катта гуноҳлардан биридир.
• Савдогарнинг ростгўй бўлмоғи унинг бу дунёси ва охирати учун шарафли унвондир.
• Савдода одамларнинг кўзини бўяш, алдамчилик каби ҳам ҳаромдир.
• Тарозидан ва ўлчовдан уриб қолиш мутлақо ҳаромдир.
• Савдода ҳаром қилинган ишлардан бири эҳтикор(монополия)дир.
• Савдода ҳаром қилинган нарсалардан яна бири рибонинг барча турлари ва кўринишларидир.
• Савдода ҳаром қилинган ишлардан бири бозорга келтирилаётган савдо молининг олдини тўсиб чиқиб, арзонга олиб, қимматга сотишдир.
• Савдода ҳаром қилинган ишлардан бири бировнинг савдоси устига, у баҳолашишини тугатмай туриб савдо қилишдир.
• Савдода ҳаром қилинган ишлардан бири шариатда ҳаром қилинган нарсаларнинг савдосидир.
• Савдо одобларидан бири ниятни яхшилаш ва Аллоҳ таолони зикр қилишдир.
• Савдогарларнинг муҳим одобларидан бири саҳархезлик ва ишни эрта бошлашдир.
• Савдогарларнинг одобларидан бири бақир-чақир қилмаслик ва одобларга риоя қилишга интилишдир.
• Мусулмон савдогар бағрикенг, осонликни истайдиган, баъзи нарсаларни ўтиб юборадиган бўлади.
• Мусулмон савдогар нархни ҳаддан ташқари қиммат қилиб юбормаслиги ҳам юксак одобдир.
• Савдогар киши шубҳали нарсалардан йироқда бўлиши жуда ҳам зарурдир.
• Савдогарларнинг одобларидан бири савдо молидан хайр-эҳсон қилиб туришдир.
• Савдогар киши тижорат молларидан закот фарзлигини зинҳор унутмаслиги ва бу молиявий ибодатни вақтида адо этиб туриши лозим.
• Мусулмон савдогар ўзининг ҳамкасиблари билан яхши алоқада бўлади.
• Савдогарларнинг муҳим одобларидан бири золим харидорга ёрдам бермасликдир.
• Савдогарларнинг муҳим одобларидан бири харидор билан гўзал муомалада бўлиш.
• Савдогарларнинг алоҳида аҳамият беришлари лозим бўлган ишларидан бири қалбаки пулларни муомалага киритмасликдир.
• Савдодан айниб қолган харидорга ёрдам бериш ҳам савдогарларнинг гўзал одобларидандир.
"Ижтимоий одоблар"китобидан.
•••••┄┄┄┄༻❅༺┄┄┄┄•••••
Мол-дунё ва бойлик одоблари
Бойлик инсоннинг ўз эҳтиёжидан ва оиласи эҳтиёжидан ортиқ пул, маскан, улов, асбоб-анжом ва турли неъматларга эга бўлишидир. У камбағалликнинг зиддидир.
"Мол" сўзи арабча "мола-ямийлу" феълининг ўзаги бўлиб, қийматга эга ва кўнгил майли тортадиган нарсани англатади.
Кўнгил майли тортадиган қимматли нарсаларнинг ҳаммаси - пул, тилла, кумуш, кўчмас ва кўчар мулк ва бошқалар мол дейилаверади. Бу нарсалар кўнгил тортиши, иштаҳа қилиши дейилади. Иштаҳа эса шаҳват маъносини англатади. Шунинг учун Қуръони каримда бундай нарсаларнинг барчаси "шаҳватлар" деб аталган.
Аллоҳ таоло Оли Имрон сурасида марҳамат қилади:
"Одамларга аёллардан, фарзандлардан, тўп тўп тилла ва кумушдан, боқилган отлардан, чорвалардан, эски-тикиндан иборат шаҳватларнинг муҳаббати чиройли кўрсатилди. Булар дунё ҳаётининг матоҳидир. Ва Аллоҳ - ҳузурида гўзал қайтар жой бор Зотдир" (14-оят).
Аллоҳ таоло Жумуъа сурасида марҳамат қилади:
"Бас, намоз тугаганидан сўнг ер юзи бўйлаб тарқалинг ва Аллоҳнинг фазлидан талаб қилинг ҳамда Аллоҳни кўп зикр қилинг. Шоядки, зафар топсангиз" (10-оят).
Намоздан кейин ким савдосига, ким касал кўргани, ким илм талабига ва ҳоказо-ҳамма ўз ишига қайтиши мумкин.
"...ва Аллоҳнинг фазлидан талаб қилинг..."
Аллоҳнинг фазлини талаб қилиш давомида дунёга ҳаддан ташқари берилиб кетиб, йўлдан адашиш ҳам мумкин. Шунинг учун оятнинг охирида:
"...ҳамда Аллоҳни кўп зикр қилинг. Шоядки, зафар топсангиз", дейилмоқда.
• Мол-дунёга муҳаббат қўйиш инсоннинг табиатида бор. Бу муҳаббат бўлмаса, дунё обод бўлмайди.
Аллоҳ таоло Фажр сурасида марҳамат қилади:
"Ва молни кўп яхши кўрасизлар" (20-оят).
Ислом инсон мол жамлаш орқали эришадиган турли фойдаларни инкор қилмайди. Балки Қуръони карим бир неча ўринда молни хайр - яхшилик деб атаган.
• Мол жамлаш одобларига риоя қилиш.
• Мол Аллоҳ таолоникидир.
• Аллоҳ таолонинг розилиги учун мол неъматига шукр келтириш шартдир.
• Мулкдор бўлиш оғир масъулиятдир.
• Мол-дунё топиш йўлларига ва манбаларига аҳамият бериш ўта зарурдир.
• Молу дунё ва бойлик одобларидан бири оила аъзолари ва қарамоғидагиларга нисбатан қизғанчиқ бўлмасликдир.
• Давлатманд кишиларнинг зийнати сахийлик ва яхшилик қилишдир.
• Мол-мулк эгаси зиммасида адо этилиши зарур бўлган кўп ҳақлар бор.
Мол-дунёда Аллоҳ таолонинг бир қанча ҳаққи бор:
1. Мазкур ҳақларнинг биринчиси Аллоҳ таолонинг ҳақларидан бўлмиш закотдир.
2. Молу мулкдаги Аллоҳ таолонинг ҳақларидан бири фитр садақасидир.
3. Мол-мулкдаги Аллоҳ таолонинг ҳақлари ичида турли каффоротлар ҳам бор.
4. Мол-мулкдаги Аллоҳ таолонинг ҳақларидан бири назрлардир.
5. Молу мулкдаги Аллоҳ таолонинг ҳақларидан бири ҳаж ибодатининг сарф-харажатидир.
6. Мол-мулкдаги бандаларнинг ҳаққига оила аъзоларининг, ота-онасининг, опа-синглисининг ва қўл остидагиларнинг вожиб нафақаси ҳам киради.
7. Мол-мулкда камбағал бандаларнинг ҳам мустаҳаб ҳақлари бор.
8. Молу мулкдаги бандаларнинг ҳақларидан бири қарз эгасининг ҳаққини қайтариб беришдир.
9. Мол-дунёдаги бандаларнинг ҳақларидан бири бировга молиявий талофат етказилганда, ўша етказилган талофатни тўлаб беришидир.
10. Молу дунёдаги бандаларнинг ҳақларидан бири бировларга берган ваъдага вафо қилишдир.
11. Сахийлик, мурувват кўрсатиш ва хайр-эҳсон маъносида, савоб умидида мол сарфлаш ҳам бандаларнинг мол-дунёдаги ҳақларидандир.
12. Мол-мулк эгаларининг энг юксак одобларидан бири тавозели бўлиш ва берганини миннат қилмасликдир.
13. Мол-дунё ва унга боғлиқ турли дабдаба-шуҳратлар инсон қадрининг ўлчови бўлолмайди.
14. Инсоннинг ихтиёридаги мол-дунё - омонат, инсон бир халифа (вакил), холос.
15. Тақводор мўмин-мусулмон одамнинг эътиқоди бўйича унинг қўлидаги мол-дунё Аллоҳ берган ризқдир, ўзи яратган нарса эмас.
16. Ислом дини таълимоти бўйича, инсоннинг қўлидаги мол унга Аллоҳ Ўз фазлидан берган омонатдир.
17. Якка мусулмонлар қўлидаги мол-мулк айни вақтда мусулмон жамоасининг ҳам мол-мулки ҳисобланади.
Ҳа, Ислом мол-мулкка шундай назар билан қарайди. Мусулмонлардан ҳар бири қўлидаги молнинг муҳофазасини жамоа аъзоларига топширади.
"Ижтимоий одоблар" китоби..