Предыдущая публикация
Латофат Абдримова.
ЎҒУЗ ЭЛИНИНГ АЛИХОНГА ЁҒИ БЎЛУБ ШОҲ МАЛИКНИ ЎЛТУРУБ ЭВ БОШИНА ҚОРАХОН БЎЛУБ ТЎРТ ТАРАФГА КЕТГАНИНИНГ ЗИКРИ
Эмди шоҳ Малик қочиб кетгандин сўнг элнинг не қилғанин айтали: ул вақтда Урганч ва Мурғаб ва Тажанда ўлтурған элнинг улуғ беги қайи элиндин Қирқўт теган эрди. Эл ичинда бир жинли бор эрди. Мирон Коҳин дерлар эрди, Қирқутбек ани чақириб айтди: Шоҳ Малик бирлан Қўзичибек биздин оғриб Алихон қатиға қочиб кетти, эл бирлан хоннинг иши нечук бўлур эркан теди, Мирон Коҳин бир соат сўзламай ўлтурди тақи айтди: тез Ўғуз элининг ичинда уруш бўлиб, қизил қон қора сувтег оқа турур. Алихон тез ўла турур, анинг ўрниға бир киши подшоҳ бўла турур, теди, бу сўз тамом бўлди. Эмди ўзга сўзни айталинг. Бир киши бор эрди, Туғурмиш отли, отасининг оти Керанча хўжа қайи элиндин, эв ясай турған ёрли киши эрди, бу воқиатдин кўп йиллар бурун Туғурмиш бир кеча ётиб эрди, туш кўрар ким кўксиндин уч дарахт кўкариб баланд чиқди тақи бутақланди ва ёпроқланди, эрта туруб бориб бу тушни Мирон Коҳинға айтди, бу кўрган тушингни ҳеч кишиға айтмағил, яхши туш турур, бу теди, Туғурмишнинг уч ўғли бор эрди, ҳар ўғлининг бошиндин Худой йўлина бир қўй ўлтуруб, пишириб халқға берди, улуғ ўғлининг оти Тутат, ўртанчасининг оти Тўғрул ва кичигининг оти Арслон Қирқўт бекка қаринтош эрди, учуси тақи Мерган ва бўга эрди, Қирқўтбек Туғрўлни ўнбеги қилиб, ани Тўғрул ўнбеги дерлар эрди. Эмди шоҳ Маликни айталинг. Қўзичибек Алихонға менинг кейинимдин юборғил теб, Янгикентдин кетиб, Урганчда ўлтурған элнинг ичига келди, ул вақтда халқ Тўғрулнинг оғзиға қарай турур эрдилар, Тўғрул Қўзичиға айтди: сўзнинг ростини айтғил, йўқ эрса, қариған чақингда эсинг кетиб, қин остинда ўларсен теди, қўрққаниндин ростини айтди, Қўзичини банд қилдилар, барча элға киши чоптурдилар, ўн олти минг киши йиғилди, Шоҳ Маликнинг келатурған йўлина бориб, Қирқўтбек саккиз минг киши бирлан йўлнинг бир ёнинда турди тақи узоқ қаравул (қиравул) солди, бир кун қаравул кела турур теб келдилар, отланиб, йўлнинг икки ёнин олиб турдилар, Шоҳ Маликнинг лашкари йигирма минг киши эрди, ёрини (ярми) ўта берганда икки тарафдин от солдилар, улуғ уруш бўлди, Тўғрул ғолиб келди. Шоҳ Маликни тутуб ўлтурдилар ва бекларини ҳам ўлтурдилар, Алихон бу хабарни эшитғандин сўнг тез ўлди, Ўғуз эли бири бирлан ўчли ва қонли бўлдилар, эв бошина Қорахон теган бўлди, бири бирини чопти ва бири бирини ўлтурди ва тақи Қилиқбек (Қутлуқбек) ва Қозанбек ва Қараманбек бош бўлуб, кўп эл Мангқишлоқ кетдилар анларнинг ичинда ҳар элдин бор эрди, аммо кўпраки аймир ва дукар ва игдир ва чавулдур ва қарқин ва салур ва ағар эди. Аличоқбекнинг ўғлонлари бош бўлиб, Ҳисор тоғина кетдилар ва бир неча эллар: ўқли эли ва кўкли эли ва ағар эли ва султонли эли Абулхон тоғина кетдилар, ёзир эли Хуросонға бориб, Дўрун атрафинда кўп йиллар ўлтурдилар, ул сабабдин Дўрунға Ёзир юрти дерлар, ёзир элининг бир нечаси Дўрун ёқинда тоғ ичинда деҳқончилиқ (62-бет) қилиб ўлтуруб эрдилар, бу вақтда анларни қоратошли дейтурурлар ва тақи салур элиндин Динглибек бошлиқ ўн минг эвли Хуросонға бордилар тақи кўп йиллар анда ўлтурдилар. Тақи андин кўчуб Ирақ ва форс бордилар тақи анда ватан тутуб қолдилар, қиниқ уруғиндин султон Санжар мозининг отаси Султон Малик шоҳ бориб Ироқ ва форсни олиб, Исфиҳонни пойтахт қилиб ўлтурған вақтда салур эли Динглибекнинг ўзининг ва ул барган жамоатнинг насллариндин бир неча кишилар келиб султонға навкар бўлуб, арз қилдиларким, биз Ўғуз эли салур халқиндин турурмиэ. Улуғ оталаримиз Туркистондин келған турурлар теб, қаринтошлиқларини маълум қилдилар, ул салурдин бир неча Ироқдин қайтиб Мангқишлоқ келдилар, анларнинг нечук келганларини Тангрим буюрса айтқум эрур. Бурунқи ўтган халқ айтиб турурлар, Ўғуз эли кўчуб, чекиб юрумадук йўл борму, эвин тутуб ўлтурмадуқ, юрт борму?
ТУҒУРМИШ ЎҒЛИ ТУҒРУЛНИНГ ХОН БЎЛҒАНИНИНГ ЗИКРИ
Ўғуз элининг Шоҳ Малик бузуқлиқиндин кетмай Сир Сувининг аёқинда ва Аму сувида (бўйида) ўлтуруб қолғанлари, Туғурмиш ўғли Тўғрулни хон кўтардилар, ул йигирма йил подшоҳлиқ қилиб вафот топди ва андин сўнг Туғурмишнинг кичик ўғли Арслонни хон қилдилар ул тақи ўн йил подшоҳлиқ қилиб, кетганнинг кейининдин кетти эрса, анинг ўғли Асилзодани хон қилдилар. Ул ҳам йигирма йил дунёлиқ шаробина асраб, юруб, эсрикликдин айрилди эрса, кўзин очиб кўрдик улуғ оталарининг қатинда ётиб турур, анинг бир ўғли бор эрди, ул ўғлонға улуғ отасининг отин қўюб эрди, Арслон теб, Арслонни хон қилдилар (63-бет). Ул тақи ўн йил отаси еринда ўлтуруб вафот топди. Андин сўнг икки ёш ўғлон қолди, аввалқининг оти Кўкам Бақуй, кичигининг оти Саранг. Кўкам Бақуйни подшоҳ қилдилар, кўп кичик ерди, яхши ва ёмонни билмас эрди, ул замонда Ўғуз элининг бир ёғиси бор эрди, Қора шит отли, ул Арслонхоннинг ўлганин ва андин ёш ўғлонлари қолғанин ва онлар подшоҳлиқ қила билмай Ўғуз элининг оғзи ола бўлуб турғанин эшитиб отланди тақи келиб Арслонхоннинг ўрдасин ва бекларнинг эвларин чопти Кўкам Бақуйни от олдина олиб қочтилар, ул вақт Саранг бешикда эрди, ани ёғи ўлжа қилиб олиб кетди, андин сўнг кўп йиллар ўтди. Саранг йигит етишгандин сўнг ақаси Кўкам Бақуйға киши йибарди, мен қоча билмайман, ақам келиб мени олакурсун теб, муни эшитиб Кўкам Бақуй барча Ўғуз элининг лашкарин олиб бориб, Қора шитни чопиб, иниси Сарангни олиб эсон-омон эвина келди. Кўкам Бақуй йигирми йил подшоҳлиқ қилиб вафот топди.
АРСЛОН ЎҒЛИ САРАНГНИНГ ХОН БЎЛҒАНИНИНГ ЗИКРИ
Кўкам Бақуй ўлгандин сўнг иниси Сарангни подшоҳ қилдилар, ул тақи ўн йил подшоҳлиқ қилиб, отаси кейининдин кетти. Андин сўнг Ўғуз элиндин подшоҳ бўлған қиниқ уруғиндин Салжуқбой бошлиқ кўп эл кўчуб Сир ёқасинда Хўжанд шаҳрина келдилар, анда кўп йиллар ўлтуруб, Нур вилоятига бордилар, анда юз йил ўлтуруб кўчуб Урганч бордилар, Урганчда ўлтура билмай кўчуб, Хуросон бордилар тақи Марвдин Абулхонгача ўлтурдилар, ул вақтда Хуросон султон Маҳмуд Ғазнавийнинг набираларининг қўлларинда эрди. Уларнинг давлатларининг косалари тўлуб тўкди деб турған вақт эрди, Салжуқийлар Марви Шоҳи жаҳон (жон) шаҳрини олиб Тўғрулбекни (64-бет) подшоҳ қилдилар. Алп Арслон ва Султон Маликшоҳ ва Санжар Мозий мунлар шул жамоатдин турдилар, ул подшоҳларнинг ҳикоятларини бизнинг айтмоғимиз ҳожат эрмас, биздин бурунғи ўтганлар ул подшоҳларнинг насабларин баён қилмоқ учун чандон ҳитоб айтиб турурлар. Анинг ҳисобини худой таоло яҳши билур. Салжуқийлар туркман бўлуб, қаринтошмиз теб, элга ва халқға фойдаси тегмади, подшоҳ бўлғунча туркманнинг қиниқ уруғиданмиз тедилар тақи подшоҳ бўлгандин сўнг Афрасиёбнинг бир ўғли Кайхисравдин қочиб, туркманнинг қиниқ уруғининг ичина бориб, анда ўсуб қолиб турур. Биз анинг ўғлонлари ва Афрасиёбнинг наслиндин бўлурмиз, теб оталарини санаб ўттуз беш орқада Афрасиёбга еткурдилар. Ўғуз эли Кўкам Бақуй бирлан Сарангдин сўнг ўз бошина подшоҳ кўтариб ўлтура билмадилар, Ўғуз элининг Мангқишлоқ ва Абдулхонда ўлтурғанлари Урганчда ҳар ким подшоҳ бўлса, анға тобиъ бўлдилар ва Хуросонда ўлтурғанлари Хуросонда ҳар ким подшоҳ бўлса, анға тобиъ бўлдилар ва Мавороуннаҳрда ва ҳар юртда ўлтурғанлара шундақ бўлдилар.
САЛУР, ЎГУРЧИҚ АЛПНИНГ ОТАЛАРИНИНГ ВА ИНИЛАРИНИНГ ВА ЎҒЛОНЛАРИНИНГ ЗИКРИ
Шоҳ малик бузуқлиғинда Динглибек бошлиқ Ироқға борган салур эли кўп йиллар анда ўлтурғандин сўнг уларнинг ичинда Ўгурчиқ отли бир туғшили йигит пайдо бўлди, туркманларнинг тарих билатурған кишилари Ўгурчиқ Алпни ўн олти орқада Ўғузхонға еткариб, мундақ санаб турурлар ким Ўгурчиқ Алп отаси Қорағозибек анинг оти Қарач (65-бет) анинг отаси Бенамғози анинг отаси Бўричиғози, анинг отаси Қилалғози, анинг отаси Иналғози, анинг отаси Сулаймонғози, анинг отаси Ҳайдарғози, анинг отаси Ўткўзли Ўрус, анинг отаси Қозон Алп, анинг отаси Энкаш, анинг отаси Эндар, анинг отаси Ота, анинг отаси Темур, анинг отаси Салур, анинг отаси Тоғхон, анинг отаси Ўғузхон. Бу сўз мазах, ғалат турур. Анинг учун ким Ўғуз замониндин то бу вақтғача беш минг йил ўтуб турур, Ўгурчиқ замониндин то бу вақтғача беш юз йил, олти юз йил бўлуб турур. Ўғуз бирлан Ўгурчиқнинг ораси тўрт минг тўрт юз йил, ўн олти орқа тўрт юз йилда ҳарчанд кўп бўлса, тўрт юз эллик йилда ўтар. Бас Ўгурчиқнинг тўрт минг йилда ўтган оталарининг оти қани? Бу битилган ўн олти киши Ўғуз ўғлонлари эркани рост ва Ўгурчиқнинг оталари эркани ҳам рост, аммо қайси киши ким эл ичинда машҳур бўлса, ани битиб турур ва ғайр машҳур кишиларни битмай турурлар. Худой билурким бу битилган кишиларнинг ҳар қайсисининг орасинда ўн беш ё йигирми кишининг оти битилмай қолиб турур. Анинг учун айта турурмен ким Ўғуз бирлан Ўгурчиқнинг орасинда тўрт минг тўрт юз йил кечиб турур, ҳар минг йилда қирқ орқа ўтса керак ким икки юз орқа ўтгай эрди, бас ғалат теган нечук бўлур. Бу фалакнинг гардишини нимарсаларини унутурмаган турурким бу анинг қатинда саҳл турур. Бу сўзнинг ғалатилиқи яна бирважҳе, бу ким Салур Қазонни олти орқа ўтуб, еттиланчи орқада Ўғузхонга еткуруб турурлар. Эмди бу сўзини ўқуган ва тинглаған кишилар яхши фикр қилинг, Ўғузхон бизнинг пайғамбардин тўрт минг йил илгару ўтган турур, Қозон Алп бизнинг пайғамбардин уч юз йил сўнг эрди, қариған чақинда Макка (66-бет) бориб, ҳожи бўлуб келди. Бас Салур Қазан олти орқада Ўғузхонға нечук етар ва тақи Салур Қозон қайи Қўрқут ота бирлан бир замонда эрди, Қўрқут отанинг Салур Қазан Алпни махтаб айтган тартими (тарихи)
бу турур:
Қазғурт тоғдин ўнгур тошни Салур Қазан ўтрт боруб, Қарбаб юғирлатди, тутди. Ит Бачна кўруб ану эси кетди; Алплар, беклар кўран барму Қазан каби. Бир қозонга қирқ бир отнинг этин салди: Ул қозонни сўл элики бирлан олди. Соғ элики бирлан элга улаштурди. Алплар, беклар кўран борму Қазан каби. Кўк осмондин иниб келди, тинли ййилан. Ҳар одамни ютар эрди кўрган замон Салур Қазан бошин кесди бермайй омон. Алплар, беклар кўран борму Қазан каби. Ўттуз, қирқ минг лашкар бирлан Қазан Ит Бачна элларини келди қириб, Бориб бир нечаси қутулдилар кўп ёлбориб, Алплар беклар кўран борму Қазан каби, Турк ва туркман, араб, ажам раиятлар. Қазан қилди мусулмонға тарбиятлар, Кофирларни қирди ўшал кўп фурсатлар, Алплар беклар кўран борму Қазан каби. Андин ҳунар кўтардилар барча ули (улуғ), Баъзиларға ўрун берди сағли, сўлли, Бизга бўлди қамуғ элинг ўрни дингли, Алплар, беклар кўран борму Қазан каби. Сабоҳ саёҳ Қўрқут ўлар бўлдунг эмди, Ул Қазаннинг давлатина дуо қилғил;
Билгил, (67-бет) карвон кетди кўп кеч қолдинг, Алплар, беклар кўран борму Қазан каби йўлга киргил эмди.
Ўгурчиқнинг ҳикоятин айталинг: ул замонда Ироқнинг кучли халқи баёндур эли эрди, Ўгурчиқ Алп баёяндур, бегининг ҳукмини тутмади, Баёндурбек Ўгурчиқ бирлан ёман бўлди, Ўгурчиқнинг Баёндур бирлан урушғутег қуввати йўқ эрди, минг эвлик эли бирлан Ирақдин қочиб шамайга келди, тўққуз юз эвлуги салур ва юз эвлуги қарқин эрди, анда ҳам ўлтурғали Баёндурдин кўрқуб, Қрим келди, андин кўчуб, Итил сувини кечиб, Ёйиқ сувина келди, ул вақтда Ола кеник ва Қора қош теган ерда қаниғли халқи ўлтуруб эрди, онларнинг хонларининг оти Кўктўнли теган, анинг қашиға келиб, бир неча йиллар ўлтурди. оқибат анинг бирлан ҳам ёман бўлуб, кўчуб қочти, Қўктўнли кейининдин етиб, етти юз эвлигин олиб қолди, уч юз эвлик бирлан қочиб, Мангқишлоқ бориб, Қорахон теган ерда уч йил ўлтурди. Кўктўнли Ўгурчиқнинг қайда кетганин билмай турур эрдилар, уч йилдин сўнг, эшитиб отланди, анинг отланғанин Ўгурчиқ эшитиб, эли бирлан қочиб, қутулуб Абулхон тоғиға борди, ул вақтда Ўгурчиқнинг айтған тартими бу турур: дундум қочиб қаниқли хондин Қибла сўрдум, Қор ел ошиб келган эр ўнгиндин дўндум ... (68-бет)
Қарчиларга ерчиларга ййўл бошлатдум;
Қояли, қорли икки қўла ййўл юмшатдум;
Арқит-арқит қирларға турчум салдум;
Орт ўнгумга бузга солиб кўчум тортдум;
Қар (қир) отимда (тоғ) ййўлиндин ошиб, бордум;
Қабоқлидин олинча юрт юртландум кўралдашиб ортимдин ёғи атди;
Қаййқи бошли қати ёййға иш буюрдум;
Қонли иринглиқа енг ўқға қон юргутдум;
Чопса кесар курч-пўлодға туғ боғлатдум;
Қиличим сириб бел эгшамда (энгсамда)қуййи қаздум;
Ова қишлаб қар(да) ёййлаб балқан ашдум;
Эгса ёсин Қора тоғға ўғраб келдум;
Қанқи гуруҳ тўйй тутмади анда бўлдум;
Олтун кўзли табушқанни кетурди теб;
Каз аёғи уч аййри тамға бердум
Қорағози бекнинг тўрт ўғли бор эрди, аввал Ўгурчиқ Алп иккинчи Суварчиқ, учунчи Дудик, тўртунчи Қабачиқ, бу тўртининг ўғлонлари Тангрим буюрса (69-бет) бир-бир айталинг. Ўгурчиқнинг олти ўғли бор эрди, ҳар кейининдин эгиз бўлуб. отлари бу турур: Берди, Буқа бир эгиз, Авсар (Ўсар) Қўсар бир эгиз; Ёбчи Дингли бир эгиз, Бердининг икки ўғли бор эрди, бирининг оти Қулми ва бирининг оти Қул ҳожи; Қулминииг ўғлонлари Ёвмут ва Қалтак эли турур, аммо Ёвмутнииг икки ўғли бор эрди, бирининг оти Ўзли Темур эрди, бирининг оти Қутли Темур, аммо Ўзли Темурнинг уч ўғли бор эрди, отлари бу турур: Исо ва Мусо ва Баҳром шоҳ; Қутли Темурнинг уч ўғли бор эрди, отлари бу турур: Жуни ва Ширан ва Қучиқ; Қулҳожи ўғли Арсарибой, анинг уч ўғли бор эрди, Иналғози ва Зайналғози ва Мустафоғози; Иналғозининг икки ўғли бор эрди, бирининг оти Тўра ва бирининг оти Сўқман, Лайна ва Чоршанқи бу икиисининг ўғлонлари турур; Зайналғозининг ўғлонлари Қора ва Бакавул турур (70-бет), Мустафоғозининг ўғлонлари Улуғ Тўпа ва Қунаш турур. Буқа ўғлонлари ички салур турур ва яна бир номада мундақ демишлар ким салур элинда бир киши бор эрди, Энкаш отли хотунининг оти Чачақли, ўғлининг оти Қазан Салур, Қазан Алп тегин ул турур, ул замонда бачна элининг бир подшоҳи бор эрди, Тўймадуқ отли, ул келиб Энкашнинг эвин чопиб Чачақлини асир этиб олиб кетди, уч йилдин сўнг Энкаш мол бериб ани қайта олди, Чачақли эвга келгандин олти ой(дин) сўнг бир эркак ўғул топди, Қазан Алп онасина бу ўғлонни сен қайдин олдинг теб ёғоч бирлан уруб бошин ёрди. Чачақли айтди: ёғи келди қарариб, қочиб кетдинг бўзариб, тевага миниб кейининдан бора эрдим қабариб, Ит Бачна изимдин етди, теванинг бошин тутди, ичи қайнади, тоши ёйнади, устумга миниб ўйнади, ихтиёримни олди, бу ўғлонни ичимга солди теди, ул ўғлонни Ит Бачна элиндии бўлди, теб отини Ирак қўйдилар, турк ичинда расм бу турур, итнинг отини Ирак-серак қўймақ, Иракнинг бир ўғли бор эрди, Ариқли отли, ички салур Ариқли отли, ички салур Ариқлининг ўғлонлари турур, теб турурлар: ул замонда биз йўқ эрдук, чинин ва ёлғанин Худой яхши билур, агар ёлған бўлса, гуноҳи бурунқи айтқанларнинг бўйниға (71-бет). Авсар (Ўсар) ўғлонлари тарокимайи салур турур, Дингли ўғлонлари Жаби халқи турур, Ёйчи ўғлонлари бу вақтда Аму сувининг ёқасинда Қора кўл ёқининда ултуруб турурлар, бу чақда ҳам анларни ёйчи дейтурурлар, Ўгурчиқнинг беш ўғлининг наслини баён қилдуқ, аммо Қусар отли ўғлиндин насл қолғани маълум эрмас, эмди Ўгурчиқнинг иниларининг наслин баён қилалинг. Суварчиқнинг бир ўғли бор эрди, Хуршид отли, Улам Урганчли эли Хуршиднинг ўғлонлари турур, Азлар уруғи Дудиқнинг насли турур. Сақар эли Қабачиқ насли турур. Ўгурчиқнинг инилари ва ўғлонларининг наслларини айттуқ. Эмди ўзга элларни айталинг, Ағар ва аймақли эли уйғур Эркил ҳўжа ким Ўғузхоннинг ўғли Кунхоннинг вазири эрди, анинг ўғлонлари турур. Ямир эли халқининг асли мундақ турур ким Мангқишлоқда ички салурдин бир киши бир ички салурни ўлтуруб, қочиб Дурунда ўлтурған салур элининг ичина келиб туруб тақи анлардин бир қиз олиб, анда ватан қилиб ўлтуруб турур, барча ямир эли-ҳалқи ул кишининг ўғлонлари турурлар. Бурқас Салур элинда Темур Туғлихон теган бор эрди ва тақи салурдин Исиқ Исмоил отли бир киши бор эрди, бир ердин кела турур эрди, кўрди эрса, Темур Туғли хоннинг эви кўча турур, отдин тушуб ўлтурди, кўч узаб келгандин (72-бет) сўнг, шояд бир нимарса қолған бўлғай теб, юртқа борди эрса, кўрди ким ўчоқ ичинда бир ёш эркак ўғлон ётиб турур. Ул кишининг ўғлони йўқ эрди, ани ўзига ўғул қилиб сақлади ва отини Бурқас қўйди, барча бурқас эли анинг насли турурлар, така ва сариқ салур елинда бир киши бор эрди, Тўй тутмаз така ва сариқ эли анинг ўғлонлари турурлар.
СЎНГ ТУРКМАН БЎЛУБ, ТУРКМАНГА ҚЎШУЛҒАН ЭЛЛАРНИНГ ЗИКРИ
Эски, ул замонда ким Урганчда Абулхон ва Мангқишлоқ Ўзбекхоннинг ўғли Одил Жонибекхонга тааллуқ эрди. Жонибекхон Уйғур Саниқли Син теганни туркман ичина йибарди то уларнинг айбли ва гуноҳкорларини сўрсун теб ул келиб, эл ичинда бир йил турди, ҳар ерда гуноҳкор ва айбли бўлса, сўрай турур эрди, навкари ва қуллари кўп эрди, Аёз отли бир қули бор эрди, барча қуллардин пеш қадам ул эрди, туркманнинг гуноҳкорлари ким бошимдин ё молимдин айрилурмен теганлари барчаси бир ерга йиғилиб, Аёзға кўп ришватлар бериб, айтдилар. Ким агар сен бегингни ўлтурсанг, биз элдин олған молларни ва эвдин келтурған қўшини барчасин санға бералинг, ҳар қачон Жонибекхон киши йибариб, сени тиласа, биз халқ сенинг учун қириллали ва йўқолали, сени тутуб бермагали тедилар. Аёз кўп молға ва буларнинг ширин (73-бет) сўзина кўнглини бериб, бир кеча ғофил ётғанда Саниқли Синни ўлтурди. Хожасининг молиндин Аёзға бир ўғлоқ ҳам тегмади, ҳар ерда қўйған молларға ким яқин бўлса, анлар тилаб олдилар, Саниқли Синнинг навкарлари Жонибекхон қатиға қайтиб кетдилар, Аёз қўрққаниндин кета билмай Абулхон тоғинда ўлтурған туркманларнинг ичинда қолди, ўшал йил Жонибекхон Итил сувининт ёқосинда Сарой шаҳринда ҳақ раҳматиға кетти ва барча эски халқи шул Аёзнинг ўғлонлари турур. Хизр эли салур элиндин Абулхонда Арсарибой теган бор эрди, узоқ умр топқан, давлатли ва мусулмонлиққа кўшиш қила турған киши эрди, бу сўзимизнинг далили бу ким ул замонда Урганчда бир азиз киши бор эрди, Шариф отли, шайхлиқ маснадинда ўлтурған ва ҳам мулла эрди, Арсарибой бориб шайхи мазкурга қирқ тева пиёз бериб, инобат қилиб, илтимос юзиндин арз қилди ким биз турк халқи турурмиз, арабий китобларини ўқуб, маънисига етишиб, амал қилмақлиқ баси мушкул бўлатурур, агар арабий масъалаларни туркий таржима қилиб, иноят қилсангиз эрди, савобға шерик бўлур эрдингиз теди эрса, шайх Шарафхўжа тақи барча масъалайи динийни таржима қилиб, бир китоб этиб «Муаййинул мурид» от қўюб Арсарибойға берди. Ул вақтдин то бу кунғача барча туркманлар ул китобнинг масъалалариға амал қилатурурлар.
Ул вақтда Эрон подшоҳи Хуросонни Қамабек теганга бериб (74-бет) эрди, ул Хуросон келгандин сўнг эшитди ким Абулхонда Арсарибойнинг Мома отли кўркали яхши қизи бор эрмиш теб киши йибариб, кўп мол берайин теди тилатди, бой бермади, бермасин билгандин сўнг Қамабек кўп черик бирлан отланиб, Абулхонда дукар теган қудуқда Арсарибойни шаҳид қилиб, элини чопиб Мома бекани олиб бориб никоҳ қилиб кўп йиллар сақлади, Мома бекадин ҳеч ўғлон бўлмади, ул сабабдин Арсарибойнинг ўғлонлариға киши йибарди, қаринтошларини олсунлар теб, булар Қўлтақ, Қорача мерган теганни йибардилар. Қамабек Мома бекага кўп мол бериб, Қорача мерганга топшуруб йибарди, бир эвли қул тақи бериб эрди, ул қулнинг тўрт ўғли ва икки қизи бор эрди, улуғ ўғлининг оти Хизр, иккинчи ўғлининг оти Али ва учунчи ўғлининг оти Игбек ва тўртунчи ўғлининг оти Қашға, Момабека қари бўлғандин сўнг молларининг барчасини Худой йўлиға берди. Қамабек берган қулнинг ўзи ва хотуни ўлуб эрди, тўрт ўғли ва икки қизни озод қилиб йибарди, тўртуси ҳам эвли ва кўп молли кадхудойлар бўлуб ҳар қайси бир ерда ўлтурдилар. Хизр чура Аму сувининг ёқасинда Гардиш теган ерда экин экиб ва ҳам чаҳорпойдорлиқ қилиб (75-бет) улуғ бой бўлди, ул вақтда ўзбекни мўғул дерлар эрди, тўрт мўғул келиб, Хизр чураға етим бўлуб, молларин боқди. Андин сўнг олти салур келиб етим бўлди, анларнинг барчаси давлатманд булдилар атроф ва жавонибдин оч ариқ ва чаптурған, олдирған келиб, буларға қўшулуб ўлтурдилар, кўп эл бўлдилар, анларнинг юртда анларнинг юқориси Тўн қири ва аёғи Қири кечит эрди, ҳар киши анлардин не халқсиз теб, сўрса Хизрбойнинг кишиларимиз дерлар эрди, бора-бора халқ анларға Хизр эли тедилар. Хизр элиндин бир уруғи бўлур. Анға Қутлар (Куртлар) дерлар, анлар Хизр чуранинг наслиндин турурлар. Эмди Хизрнинг иниси Алини айталинг. Али чўра тақи ақаситег Аму сувининг ёқасинда юрт тутуб ўлтурди ва давлатли бўлди, ўзбек ва туркманнинг фақири ва мискини анинг қатинда ўлтурдилар, анларнинг барчасиға Али эли тедилар, Али элининг ичинда бир уруғи бўлур, мўғулчиқлар теган анлар Али чўранинг наслиндин турурлар, уларнинг юрти Аму сувининг икки тарафинда юқориси Қири кечит, аёғи Ақтам, учунчи иниси Игбек озод бўлгандин сўнг Арсарибой ўғлонларининг қатиндин айрилиб ўзга ерга кетмади, анинг ўғлонларига қуллар тедилар, анлар ҳам икки бўлак бўлдилар, бирисина қуллар дерлар ва бирисина чиғатой қуллар дерлар. Чиғатой демакнинг маъниси ул турур ким Хуросон Темурлининг авладининг қўлинда эрканда улуғ тўпа халқи Абулхонда Аму сувининг ёқасинда ўлтурған эркан турурлар, Аму сувининг қибла тарафинда бир Кўк отли киши келиб, фарёд қилиб айтиб турур: мени ўтказингизлар теб, улуғ тўпалар кема йибариб, ўтказиб, сўруб турурлар, ким бўлурсен ва қайдин келатурурсен теб ул йигит айтиб турур, Чиғатойнинг арлат теган уруғиндин бўлурман, бир кун Хуросоннинг Дурун теган вилоятинда бир неча йигитлар бирлан шароб ичиб ўлтуруб эрдук, ичимизда бир яхши киши бор эрди, ул менинг бирлан урушти, мен ани пичоқ бирлан санчтим, ул киши шул замон ўлди, кеча эрди, ўлганин қаринтошлари хабардор бўлмасдин бурун қочиб, сизнинг халқни бутуб келибмен, теди тақи кўп йиллар улуғ тўпа ичинда юрди. Ҳеч киши анга қиз бермади, ахир Ичбек чўранинг ўғлонлариндин бириси анга қиз берди, андин тўғғанларға чиғатой қуллар тедилар. Тўртунчи Қашқа чўра ул тақи Аму сувининг ёқасинда ачи тенгизнинг яқининда юрт тутуб ўлтурдилар. Анинг ўғлонларина Қора эвлилар тедилар, Улуғ ақалариндан давлатли бўлуб, мунинг қатиға ҳеч киши келиб қўшулмади, анинг учун ўлтурған ери ёмон эрди, экин экар ери йўқ эрди, мол ўтлар ўти ҳам оз эрди. Тевачи эли Сайинхон авлодидин, ул киши ким мусулмон бўлди. (77-бет) Ўзбекхон алайҳу раҳма эрди, ул Итил сувининг ёқасинда Сарой шаҳринда вафот топди, ўғли Жонибекхон отаси тахтида ўлтурди, Урганч ва боши Қарғали илк ва аёғи Астрободғача ўлтурған туркман Жонибекхонға тааллуқ эрди, хонға айтдилар ким Абулхон тоғи тева ўсгали ажойиб яхши ер турур теб, бу сабабдин хон ўттуз эвли сарбонни кўчуруб, Абулхон тоғиға йибарди, анинг ичинда ҳар уруғдин бор эрди, барчаси маълум турур ким подшоҳлар хизматинда ҳар тоифадин бўлур, анлар ҳам шундақ эрдилар, Жонибекхоннинг бир кишиси Абулхон туркманиға келиб, ҳар йилда олатурған молларини олиб, кўп тевани айтилған ўттузли тевачиға топшуриб кетди, то Жонибекхон ўлгунча Абулхонда ўлтурдилар, онларға тевачилар тедилар. Жонибекхон ҳам ҳақ раҳматиға борди ва ўғли Бердибек хон бўлди. Анинг замонинда ҳам тевачилар хонлиқ тевани бақиб ўлтуруб эрдилар, Бердибекхон ўлгандин сўнг Ўзбекнинг ичи бузуқ бўлди, ани Абулхон туркмани эшитиб, хоннинг теваларини таладилар, тевачиларни чопдилар, андин сўнг тевачилар очлиқ сабабиндин балиқ овларбиз теб, Қашқа чуранинг ўғлонлари қора эвлилар қатиға бориб ўлтурдилар, бир неча йилдин сўнг тевачилар кўп халқ бўлдилар, онларнинг юртларининг юқориси Ақтам аёғи Ўғурча эрди, Қора эвлилар тевачилар ичинда кўп орқа ўлтурдилар (78-бет). Анлардин Халил отли бир туғшили йигит пайдо бўлди, ул вақтда Қора эвлилар ёрли бўлуб эрдилар. Ул сабабдин Халил бошлиқ барчаси арсари халқининг ўнбеги ва яхшиларининг олдиға келиб айтдилар ким ўзунгиз хизматкорларингиз эрдук, кўп оч ва аруқ бўлуб турурмиз, сизлардин ўтунимиз ул турур ким улуғ Абулхон ва кичик Абулхон тоғининг қўшларин ва экин экатурған чашмаларин бизга берсангиз сиз ҳар нимарса тесангиз ҳар йилда ани биз сизга бералинг тедилар, арсари яхшилари йиғилиб ўлтуруб айтдилар ким улуғ отамиз Арсарибой сотқун олған улуғ Абулхонда олти оқар чашма, ўн эва лочин ва ўн саккиз итолғу ва кичик Абулхонда тўрт эва лочин ва олти эва итолғу бор турур, чашмалардин ҳам нечоқли ошлиқ ҳосил бўлса, анинг ёрини бизга беринг ва тақи аран тегмак учун икиси минг қамиш беринг, ўн улуғ лочин ва тўрт жўра (чўра) Лочин ва ўн саккиз улуғ итолғу ва олти сарича ҳар йилда келтуруб беринг тедилар, Қора эвли Халил қабул қилди ва тақи айтди ким бизнинг қўшларини олғали урғанимиз йўқ ва тедилар, ўнбеги ва яхшилар элдин йиғиб айт, эшиттуруб озуқимиз йўқ тедилар, ўнбеги ва яхшилар элдин йиғиб айт, эшиттуруб юз қулоч арғамчи ва олти ўғлоқли эчки ва икки тулам (тулум) чўгалик ва бир эшак бердилар. Онлар кўп йилларгача бу айтилған нимарсаларни берурлар эрди, бу вақтда анлари тоғ сақари дейтурурлар, анинг учун Қашға чуранинг ўғлонлари турур, Қашға бирлан (79-бет) сақарининг маъниси бир турур.
ЎҒУЗ ЭЛИНА БЕКЛИК ҚИЛҒАН ҚИЗЛАРНИНГ ЗИКРИ
Туркманнинг тарих билатурған яхшилари ва яхшилари айтиб турурлар: етти қиз барча ўғуз элини оғзина бақиндуруб, кўп йиллар беклик қилдилар. Анларнинг бири Олтун Кўзача Сундун бойнинг қизи ва салур Қазан Алпнинг Ҳали (Ҳили) бўйи узун бўлур эрди. Иккинчи Қаромиш бойнинг қизи ва Мамашбекнинг ҳали (ҳили) Барчин Салур эрди, анинг қабри Сир сувининг ёқасинда турур ва халқға машҳур турур, ўзбек анға Барчиннинг Кўк кошона дер, кошинкорли яхши каниз турур, учунчи Қайибойнинг қизи ва чавулдур Бола Алпнинг ҳали (хотуни) Шабати эрди; тўртунчи Қўндибойнинг қизи, Бияган Алпнинг ҳали Кунин Кўркли эрди. Бешинчи Юмақбойнинг қизи, Қақин Қўнақ Алпнинг ҳали тақи бир Кунин Керкли эрди. Олтинчи Алп Арслоннинг қизи Кастан Қора Алпнинг ҳали Керча Бўлади эрди; еттинчи Қиниқбойнинг қизи Дўдалбойнинг ўғли (80-бет) Қимачнинг ҳали (хили) Қуғадли эрди.
Тарих минг тақи етмиш бирда Хоразм мамлакатинда таҳрир топди, таммат китоб битилди.
Следующая публикация
Нет комментариев