Дастлаб Хоразм сузини келиб чикиши, манбалари тарихи ва у хакдаги афсоналар билан танишиб утамиз.
Эрамиздан олдинги 4-2 минг йилликлар орасида Узбекистоннинг одам яшаган ва турмуш маданияти урганилган худудларидан бири Хоразмдир. Хоразм номи зардуштийликниг мукаддас китоби «Овесто»да бир неча бор тилга олинади. Унда Конгюй (конха) юксак ва мукаддас Конгха деб курсатилади. Амударё мабудаси, Ардвисура Анахитага багишланган касидасида – Конгха «Шохнома»да Сиёвуш узининг кахроманона ишларини Кангхада килган дейилса, Беруний эса Хоразмда деб курсатади. Шулардан маълум буладики, афсоналар ва ривоятлар хамда «Овесто»даги Кангха билан ухшаш номга эга булган Конгюй – Хоразм деган хулосани беради. Бу фикрни купгина олимлар хам тасдиклайдилар. Юкорида айтиб утилганидек, «Хоразм»сузи дастлаб «Овесто»да учрайди. «Овесто»нинг «Митхра ёшти» деб аталучи 5 булим, 14 кисмида Сугди номи билан бирга Хоразм хам эсланади. «Узининг олтин вужуди билан, гузал тог чуккилари камраб олган, сунг орийлар тамомам эгаллаб оладиган Митрага хамду сонолар укиймиз. Орийлар юртида хукмдорларнинг атроф- теваракда ажойиб ерлари бор. У ерларда озик- овкатга мул- кул улкан тоглар мавжуд. Чорва моллари учун сувга сероб чашмалар мухайё, серсув каналлар, багри кенг дарёлар Моуру ва Харнаёву- Гоу Согд ва Кайризау тамон шитоб билан окади.» 1 Хоразм сузининг лугавий маъноси олимлар диккат эътиборини узига тортган. Немис шаркшунос олими Э. Захаунинг фикрича, кайризо сузи икки кисмдан иборат булиб, зем ер: кайри – озик овкат маъносини билдиради, яъни кайризаб – озик овкат мамлакати, озукага бой юрт деганидир2.
* Эроннинг, Хива хони Оллокулихон (1825-1842 йиллар) саройидаги элчиси Ризо кулихон энг афсонавий ривоятлардан бирини хикоя килади. Бу киссага кура. Бир замонлар Сулаймон пайгамбар парилардан бирига газаб килиб, уни дунёнинг энг узок чеккасига олиб бориб ташлашни девга буюрибди. Дев парини опичиб олиб, пайгамбар айтганидек, жойни узок кидирибди, нихоят, уша вактда дашти биёбон булиб ётган Хоразмни хар тамонлама боб жой деб хисоблаб, шу ерга кунибди. Бирок дев Сулаймоннинг тоширигини бажарганидан кейин узи хам шу ерда колишга карор килибди, чунки узок сарсон-саргардонликда у асирасини севиб колган экан. Хоразмликлар ана шу дев ва паридан таркалган эмиш. Шу сабабли Хоразмнинг аёллари паридек гузал, эркаклари эса девдек хайбатли эмиш.3
Буюк мутафаккир олим Абу Райхон Берунийнинг *Осар ал-бокия*\* Кадимги халклардан колган ёдгорликлар*асарида,Кадимий Хоразмдаги илк Хоразмшохлар давлатига афсонавий Кайхусрав асос солган деб, Хоразмликлар деб,хикоя килади Беруний уз рисоласида,йил хисобини уз мамлакатларида ахоли жойлашган вактдан,Искандардан аввалги 980йилдан,яъни,эр.ав.1292-йилдан бошлайдилар.Шундан кейин улар эр.ав.1200 йилдан-афсонавий кахрамон Сиёвуш ибн Кайкавус уларнинг мамлакатига келган хамда унинг угли Кайхусрав Хоразмшохлар сулоласига асос солган вактдан бошланадиган Янги йил хисобини кабул килдилар,кейинчалик хоразмликлар форсларнинг йил хисобини кабул килдилар деб ёзади.Хоразм номи зардуштийликниг мукаддас китоби «Овесто»да бир неча бор тилга олинади.
1Э.Захау.Хораз м тарихи ва хронологиясига доир.Вена.1873й 3-бет.\немис тилида.\
2.Н.К.Норкулов.Беруний ва Хоразм .Тошкент 1979й.10-бет.
3.Озод Машарипов.Хоразм тарихидан сахифалар. Тошкент.1994й,9-бет.Унда Конгюй (конха) юксак ва мукаддас Конгха деб курсатилади. Амударё мабудаси, Ардвисура Анахитага багишланган касидасида – Конгха «Шохнома»да Сиёвуш узининг кахроманона ишларини Кангхада килган дейилса, Беруний эса Хоразмда деб курсатади.Шунинг учун хам Хоразмликлар узларининг биринчи шохларини Сиёвуш ибн Кайковус,яъни Эрон шохининг углини уз шохлари деб айтишади. Сиёвуш уз кайнотаси Афросиёб томонидан улдирилгандан кейин,угли Кайхусрав тарбияси Эронлик машхур саркарда Рустами дастон зиммасига тушади.Кейинчалик Кайхусрав нафакат Хоразм балки унга кушни булган Эрон,Турон,Мидия давлатларини хам хукумдорига айланади.
* Ризо кулихондан 900 йил бурун утган араб жугрофиюни ал – Максидий узининг «Ахсан ут такосим фи маърифат ул – колим» «Иклимларни билиб олишда энг яхши таксимлашлар» асарида Хоразмликларнинг келиб чикиши тугрисидаги афсонани келтиради: «Шарк подшохи уз давлати хизматларидан 400 кишига кахру газаб килибди кейин уларни 100 фарсах узокликдаги одам яшамайдиган жойга элтиб ташлашларини буюрибди уларни хозир Кос шахри жойлашган ерга келтириб куйибдилар бир канча бир вакт утгач шох одам юбориб улар холидан хабар олишни буюрибди. Подшох одамлари келишса, бадарга килинганларнинг хаммаси тирик эмиш: улар чойлалар куриб, балик овлаб кун кечирар эканлар уларда Утин-чуп куп экан. Бу гапларни подшохга етказишгач, у сурабди.
- Гуштни улар нима дер эканлар
- Хор
- Утин чуп-ничи
- Разм
шунда подшо дейди: «Уша жойларни мен уларга багишладим. Уларнинг юрти «Хорамз» деб аталсин сунгра у 400 турк кизини олиб бориб, уларнинг ихтиёрига топширишни буюрибди. Шундай килиб уларда туркларга ухшашлик сакланиб колди1.
* Хуш, «Хоразм» сузининг асил маъноси нима?
Хоразм сузининг асил маъноси куп бахсларга сабаб булаётган муоммодир. А. Веселовский Хива хонлиги хакидаги бир очеркида (1877 йил) «Хоразм» сузининг маъноси хакида уздан олдин ёзиб колдирилган куйидаги мулохозаларни айтади: кадимги юнонлар. Бу мамлакатни «Хоразмия» («Хурузмия») деб атаганлар. Миххат ёзувида «Уварезмия», «Зенд-Овесто»да «Горизого»деб ёзилган: араблар «Хорарезм» (Хуворезм) деб атганлар. Хитой манбларида эса «Холи-ш-ми-кич» деб берилган. Шу тарзда А. Веселовский Хоразм сузи хакидаги бир нечта фикрларни санаб утади. Жумладан, Ёкут ибн Абдуллох фикри буйича, хавар – гушт, рез- утин маъноларини билдиради.
* Бюрнуфнинг айтишича куари-емиш, зам ер, яъни Хоразм озук овкат ёки хосилдор ер маъносини англатади.
* А. Вамбери эса хах-хахловчи, резм-майдон, бинобарин, «Хоразм» жанг майдони, хохловчилар ёки урушкок халк, деган, маънони беради дейди.
* Савелъев кадимги форс манбалардаги «Хорез» ёки «Хорезмия»сузига таккослаб, хор-ховар* куёш: зам-зам* ер, яъни «Куёш ери улкаси» ёки «Шарк улкаси маъносида»
* Ёкут Хамавий узиниг улмас асари «Маъжам ал-Булдон» «Мамлакатлар лугати* асарида Хоразм ва унинг шахар кишлоклари хакида уз даврига нисбатан тулик ва кимматли маълумотлар беради: «Хоразм бу муайян бир шахарнинг номи эмас, балки улка номидир. Унинг катта шахри ал-Журжония деб аталади, форслар уни паст текисликдаги мамлакат ёки пастликдаги улка деб аташган». 2.
--------------------------------------
С.П.Толстов.КадимгиХоразм маданиятини излаб.ФАН. 1964й,83-бет. 21..Х.Жамбокиев.С.Хасанов.Хоразм-кухна маданият учоги. Тошкент. *ФАН*1983 й,6-бет.
С.П. Толстовнинг «Хоразм» сузининг лугавий маъноси ва Хорамликларнинг келиб чикиши тугрисида Яна бир кизик фарази хакида тухталамиз;Тарихдан маълумки хозирда Туркия худудида жойлашган Ван кули атрофларида яшаган, уз даврида юкори даражадаги маданият ярата олган Хуррит кабилалари мавжуд булган. Айни шу кабилалар эрамиздан аввалги 2000 йиллар охирида номълум йуналишда силжиганлигини, Хоразмликлар Айни шу халкнинг узвий давоми булса керак, деб фараз килинади. Унинг фикрича Хоразм, Хуррит замин, хурритлар ери сузидан келиб чиккан булиши мумкин деб фараз килади. Кадимги хуррит тилида булок «Арна» дейилади, Хоразмликлар тилида эса «Арна»деганида катта сув окадиган арик тушинилишини тасодифий ухшашлиги булмаса керак деб тахмин килади. Хоразм сузи таркибида манзил, макон, куёш деган сузлар бор, аммо бундан Утин ва гушт маъноси келиб чикмайди. Юкорида келтирилган «Ховар – Хуррим – Хореиз: Хур – Хуршид – куёш каби сузлар уша даврда Хоразм худудида яшовчи кабилалар номи билан боглик. Шундай экан «Хоразм» сузи кабила номидан келиб чиккан этник ном, деган фикр хакикатга якинрокдир деб тахмин килади тилшунос олим профессор О. Мадрахимов». 1
Хоразм улкаси номининг келиб чикишига кизикиш бунчалик катта булганлиги, унинг кадимий улкалардан бири эканлигидан уз утмиш тарихи билан жахон тарихида узига хос урин эгаллаганлигидан далолат беради.
13-чи аср араб тарихчилари Хоразмликларнинг болалари осмондаги уруш худоси буржи остида тугулади бу болалар она сутини эмас килич ва найзадан томган нарсани сут урнида эмадилар,Хоразмликларнинг узларини жангговор халк деб ёзиб кодирганлар.
Хоразм узок утмишга эга, Марказий Осиё худудида илк кулдорлик давлатлардан бири Хоразм давлати булган, иккинчиси Бактрия давлати булган. Хоразм хукмдорлари узларини Хоразмшох унвони билан аташган бу нарса кадимги даврларда форсларнинг шохлари узини Шаханшох деб атаганлар.Маълум бир даврларда Эронга буйсунувчи Хоразм хукмдорлари форслар таъсири остида узларини Хоразмшох деб атаганлар.
Бу аталиш 1221 йилда Хоразмшохлар давлатини Чингизхон томонидан босиб олинишигача булган даврда айтилган, шундан кейин Марказий Осиёда хукмролик килган давлат арбоблари узларини Чингизхон авлоди ёки Чингизийлар деб, уз номига* хон* атамасини кушишган
Хоразмликлар деб,хикоя килади Беруний уз рисоласида,йил хисобини уз мамлакатларида ахолии жойлашган вактдан,Искандардан аввалги 980йилдан,яъни,эр.ав.1292-йилдан бошлайдилар.Шундан кейин улар эр.ав.1200 йилдан-афсонавий кахрамон Сиёвуш ибн Кайкавус уларнинг мамлакатига келган хамда унинг угли Кайхусрав Хоразмшохлар сулоласига асос солган вактдан бошланадиган Янги йил хисобини кабул килдилар,кейинчалик хоразмликлар форсларнинг йил хисобини кабул килдилар..@khivamuseum
Присоединяйтесь к ОК, чтобы подписаться на группу и комментировать публикации.
Нет комментариев