Одоб ва илмда масъулият ҳақида Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай марҳамат қилади:

“Ўзингда илм бўлмаган нарсага эргашма! Албатта, қулоқ, кўз ва дил – уларнинг барчасидан сўраладир.”
(Исро сураси, 36-оят)
Бу оят инсонни сўзлари ва ҳаракатларида илм ва ишончга таянишга, масъулиятли бўлишга ундайди. Аллоҳ таоло қулоқ (эшитиш), кўз (кўриш) ва дил (фаҳм ва идрок) каби қобилиятлар учун жавобгарлик борлигини эслатиб ўтмоқда.
Ҳикоя: Қатода ва илмда эҳтиёткорлик
Абу Ҳилол ривоят қилади:
“Мен Қатода (ибн Диъама)дан бир масала ҳақида сўрадим. У: ‘Билмайман’, деди. Шунда мен: ‘Шахсий фикрингизни айта қолинг’, дедим. У: ‘Мен қирқ йилдан бери ўз фикримга асосланиб фатво бермаганман’, деди. Мен: ‘Ўша пайтда неча ёшда эдингиз?’ деб сўрадим. У: ‘Эллик ёшда эдим’, деди.”
(Таҳзиб ал-Камол, 23/509)
Бу ҳикоя олимлар ўртасидаги эҳтиёткорлик ва масъулиятни кўрсатади. Қатода раҳматуллоҳи алайҳ, илмда чуқур билимга эга бўлишга қарамай, ўз фикрига асосланиб шошилинч хулоса чиқармаган. У илмда эҳтиёткорлик ва ишончни сақлаб, Аллоҳ олдида жавобгарликни ҳис қилган.
Сабоқлар:
1. Илмсиз сўзламаслик: Аслига ишонч бўлмаган нарсада шахсий фикрга асосланиб гапириш ёки ҳукм чиқариш масъулиятсизликдир. Бу Аллоҳнинг олдида ҳам, инсонлар олдида ҳам жавобгарликни келтиради.
2. Эҳтиёткорлик зарурлиги: Ҳар қандай ҳолатда ҳам шошилмаслик ва масалани тўлиқ тушуниб етиш учун вақт ажратиш муҳимдир.
3. Ҳақиқий олимнинг одоби: Ислом уламолари билими етмаган масалада “Билмайман” деб айтишни одоб ва илмда масъулият деб билганлар. Бу уларнинг ихлоси ва диёнатини кўрсатади.
Бу оят ва ҳикоя бизга илм ва одоб йўлида масъулиятни чуқур ҳис қилишни ўргатади. Аллоҳ барчамизни ҳақиқатга амал қилишда ва одобли бўлишда доимо муваффақ қилсин.