Дзятлаўскі музей на V Рэспубліканскім форуме музеяў

Абрамчык Алена Рыгораўна, старшы навуковы супрацоўнік УК “Дзятлаўскі дзяржаўны гісторыка-краязнаўчы музей”
Тэхналогіі правядзення краязнаўчых даследаванняў: ад пошуку тэмы да выдання кнігі
Краязнаўчае даследаванне – справа цікавая і патрэбная. Ёй на нашай дзятлаўскай зямлі займаліся даўно, і гэтаму маецца шмат пацверджанняў. Да прыкладу, адзін з Завішаў герба “Лебедзь” – ігуменскі Ян Казімір Завіша – у 19 стагоддзі займаўся вывучэннем старажытных гарадзішчай і курганоў, быў слынным археолагам, падоўгу жыў на Дзятлаўшчыне ў сваякоў і займаўся раскопкамі.
Слынным краязнаўцам 20 стагоддзя на нашай малой радзіме з’яўляецца першы дырэктар Дзятлаўскага музея Міхаіл Фёдаравіч Петрыкевіч, якія сабраў першую экспазіцыю і агромністыя фонды, з колькасці экспанатаў Дзятлаўскага музея ў 70-я гады дзівіўся даследчык Адам Мальдзіс; сёння справу Міхаіла Фёдаравіча працягвае сын Валерый Міхайлавіч, а таксама краязнаўцы Фёдар Красюк, Міхаіл Лук’янчык (на жаль, нябожчык) і ваша пакорная служка.
Працую ў музеі на працягу пяці гадоў. Прыйшла з гімназіі, па адукацыі выкладчык беларускай і рускай мовы і літаратуры. Гісторыя Беларусі доўгія гады была для мяне проста хобі, бо выкладаць літаратуру без гісторыі немагчыма і недазваляльна. Калі працавала намеснікам дырэктара гімназіі №1 г.Дзятлава, кіравала рэалізацыяй інавацыйнага праекта па вывучэнні Халакосту на Дзятлаўшчыне і стварэннем гімназічнага музея “Гісторыя і культура народаў Дзятлаўшчыны”. Таму праца ў раённым музеі сталася і новай, і крыху знаёмай. А самае галоўнае, цікавай. Бо калі знойдзешь на новым рабочым месцы цікавасць, з галавой увойдзешь у справу вывучэння гісторыі краю, спыніцца ўжо немагчыма.
Таму хачу падзяліцца з вамі ўласным вопытам па вывучэнні роднага краю, а дакладней кажучы, тэхналогіямі стварэння даследавання і крыніцамі інфармацыі для іх.
1. Важнай крыніцай інфармацыі для даследавання з’яўляюцца музейныя фонды. Галоўны захавальнік і навуковыя супрацоўнікі музеяў ствараюць навуковыя пашпарты ў электроннай праграме МУЗ 5.1. Кожны працуе над вопісам сваёй калекцыі. Мне, для прыкладу, даводзіцца працаваць з калекцыяй “Дакументы і пісьмовыя крыніцы”. І гэта калекцыя аказалася сапраўднай невычарпальнай крыніцай інфармацыі пра падзеі на Дзятлаўшчыне, людзей, якія жылі, ваявалі, падымалі гаспадарку. Маюцца ў музейных фондах і старыя выданні, касцельныя кнігі. Першае, што захацелася зрабіць, – знайсці каардынаты знакамітых землякоў, сустрэцца з імі, папоўніць музейныя фонды і напісаць артыкулы пра іх у раённую газету “Перамога”, каб землякі ведалі іх і ганарыліся, што на нашай зямлі нарадзіліся такія слынныя людзі. Так адбыліся сустрэчы з акадэмікамі Аляксандрам Іванавічам Лакоткам (спачатку ў Мінску, потым у музеі), Міхаілам Яхімавічам Нікіфаравым, урачом, прафесарам Іванам Іванавічам Канусам, фізікам, прафесарам Віктарам Міхайлавічам Анішчыкам, дырэктарам інстытута гісторыі НАН Беларусі Вадзімам Леанідавічам Лакізам і многімі іншымі. І, безумоўна, пісаліся артыкулы не толькі ў раённую газету, але і на сайт музея і ў музейныя групы ў сацыяльных сетках (ужо гады чатыры вяду музейны сайт і сацыяльныя сеткі). Пазней стала пастаянным аўтарам “Краязнаўчай газеты”, што вымагала большай дакладнасці і дасканаласці ў падачы матэрыялу, бо чытаюць выданне прафесіяналя з усёй рэспублікі.
Часта бывае, што ў фондах музея ёсць дакументы чалавека, нават фотаздымак, а інфармацыі пра яго зусім няма, толькі імя і прозвішча, а пры стварэнні навуковага пашпарта неабходна даць такую інфармацыю. Тады бярэшся за пошук, апытваешь усіх старажылаў, звяртаешся да старшыняў сельскіх саветаў, каб знайсці якія-небудь кантакты. А бывае, проста звоніш у вёску першаму нумару ў даведніку і задаеш пытанні. Спрацоўвае беларуская прыказка: “Хто пытае, той не блудзіць”. Канцы рана ці позна знаходзяцца. І вось вам артыкул, імя, вернутае для землякоў.
2. Яшчэ адной крыніцай для далейшых даследаванняў з’яўляецца архіў музея, у нас ён называецца “Матэрыялы для навуковых супрацоўнікаў”, якія збіраліся дзесяцігоддзямі, папаўняліся. Гэта тыя матэрыялы, што не ўвайшлі ў асноўны і навукова-дапаможны фонды, але з’яўляюцца каштоўнымі пры вывучэнні гісторыі раёна, біяграфіі землякоў, падзей. У матэрыялах і выразкі з газет мінулых гадоў, і ўспаміны, напісаныя ад рукі, і розныя спісы, фотаздымкі і г.д. Так, матэрыялы папак дапамаглі правесці даследаванне пра рэпрэсіраваных дзятлаўчан. Спісы іх былі дасланыя з архіва КДБ у час стварэння кнігі “Памяць: Дзятлаўскі раён”. Працуючы са спісамі, удалося не толькі ранжыраваць ахвяр рэпрэсій па сацыяльных групах і ўявіць агульную карціну, але і знайсці тых, хто быў у дзяцінстве высланы разам з бацькамі, напісаць пра іх у раённую і “Краязнаўчую” газеты. Дзякуючы спісам перасяленцаў з’явіліся даследаванні і артыкулы пра дзятлаўчан, якія ў 1946 годзе былі пераселены з Польшчы ў Дзятлаўскі раён, сярод іх і наш знакаміты зямляк, мастак-кераміст Мікалай Несцярэўскі. А бывае, што даводзіцца складаць такія спісы, як, напрыклад, у выпадку, калі захацелася даведацца, хто з яўрэяў Дзятлава ваяваў у партызанскіх атрадах на тэрыторыі Дзятлаўскага раёна. Для такой работы былі выкарыстаны розныя крыніцы, у тым ліку кніга “Встали мы плечом к плечу”. Звяртаемся да архіваў і пры запытанні школамі і ўстановамі гістарычных даведак для напісання навуковых прац, пошуках імён загінулых, невядомых помнікаў і г.д. Падняўшы пласт нейкай малавядомай інфармацыі, пачынаеш “капаць” глыбей, выкарыстоўваючы не толькі свой архіў, але і сведчанні старажылаў, матэрыялы дзяржаўных архіваў, даследаванняў вучоных, якія займаліся гісторыяй краю і выдалі кнігі, інтэрнэта і г.д. Часта да нас з просьбамі знайсці сляды землякоў ці падзей звяртаюцца з розных музеяў Беларусі і Расіі, ды і мы самі звяртаемся пры неабходнасці па гістарычныя даведкі. Такія кантакты таксама падштурхоўваюць не толькі даць адказ на запыт, але і напісаць артыкул для сваіх землякоў, бо шмат сярод нас тых, каму неабыякавая гісторыя роднага краю. Так быў сістэматызаваны матэрыял пра эмігрантаў з Беларусі, у тым ліку і з Дзятлаўшчыны, часоў Польскай Рэспублікі. Захацелася расказаць не толькі пра асоб, але таксама пра эканамічную і палітычную сітуацыю, якая вымусіла дзятлаўчан выехаць на заробкі ў Францыю. Артыкул “Яны ехалі ў Францыю па волю і хлеб” быў надрукаваны ў “Краязнаўчай газеце”. Такія звароты прыватных асоб, музеяў, навучальных устаноў паспрыялі напісанню артыкулаў пра першага дэпутата Вярхоўнага Савета БССР 1940 года Беніяміна Беркавіча Малахоўскага, першага ўчастковага пасляваеннага Дзятлава Мацюкевіча Івана Сцяпанавіча, вязня Гродзенскай турмы Цімафея Лабара, які адбываў тэрмін зняволення ў 1926 годзе.
3. Значны стымул для пошукаў – стварэнне новай экспазіцыі музея. З гэтай задачай мы сутыкнуліся некалькі гадоў таму, калі музею былі выдзелены сродкі на рамонт двух залаў. Тады ж пачалася праца над канцэпцыяй новай экспазіцыі, бо меркавалася прадоўжыць рамонт, быў створана канцэпцыя. Пры правядзенні абзорных экскурсій па залах музея шмат расказваем пра даваеннае жыццё ў мястэчку яўрэйскай абшчыны, Халакост на Дзятлаўшчы, сустрэчы з дэлегацыямі з розных краін – яны прыязджаюць на радзіму сваіх продкаў, – аднак у той частцы экспазіцыі, што прысвечана генацыду беларускага народа, толькі некалькі экспанатаў, якія можна звязаць з трагедыяй дзятлаўскага яўрэйства. Таму ў новай канцэпцыі пашырылі тэму, вырашылі расказаць не толькі пра Халакост, але і пра жыццё яўрэяў у Дзятлаве да Вялікай Айчыннай вайны. Пачаўся збор матэрыялаў. Яшчэ з часоў працы ў гімназіі г.Дзятлава, дзе маецца музейны пакой, прысвечаны Халакосту на Дзятлаўшчыне, былі кантакты Рыгора Абрамовіча, галоўнага равіна рэлігійнага аб’яднання абшчын прагрэсійнага іўдаізма на Беларусі. Звярнулася да яго – і атрымала каштоўныя экспанаты для новай экпазіцыі. Вялікую дапамагу аказвае Тамара Барадач, наша зямлячка з Іўя; яна жыве зараз у Ізраілі, займаецца захаваннем памяці, да пандэміі штогод прывозіла па некалькі дэлегацый нашчадкаў дзятлаўскіх яўрэяў. І кожны раз – нейкі экспанат для гімназічнага музея, а апошнім часам – і для нашага. Дзякуючы яе падказкам, пошуку, людзям, якіх яна прывозіла, мы змаглі ўзнавіць карціну таго, што адбывалася ў Дзятлаве ў гады акупацыі, як знішчалі нашых землякоў-яўрэяў. Успаміны тых, хто выжыў, іх дзяцей і ўнукаў, кніга “Я – дзятлаўскі” на ідыш, дзе сабраны сведчанні членаў абшчыны дзятлаўскіх яўрэяў у Ізраілі, дзённік Бернарда Пінскі, жыхара Канады, на англійскай мове, перакладзены настаўнікамі гімназіі №1 г.Дзятлава – гэта тыя матэрыялы, якія ўдалося абагуліць і зрабіць часткай кнігі і тэкстам экскурсіі па экспазіцыі і абароненай мной у Нацыянальным агенстве па турызму аўтарскай экскурсіі “Дарогамі Дзятлаўшчыны”. Але шмат яшчэ застаецца і невядомага, таго, што патрабуе карпатлівай працы і пошуку, як напрыклад, невядомыя месцы расстрэлу, гісторыі людзей, такіх, як Ёскель Атлас, урач, доктар медыцыны, першы партызанскі камандзір на Дзятлаўшчыне, пра якога ніхто не ведаў да 2006 года. Ёсць яшчэ адзін урач – доктар Маркус Шлёма; ён працаваў у вядомым усім дзятлаўчанам партызанскім шпіталі, што размяшчаўся сярод балот Ліпічанскай пушчы, загінуў у час бою партызан з паліцаямі, на месцы яго гібелі два гады таму пастаўлена памятная таблічка, аднак інфармацыі пра яго няма. Хто, адкуль, як выглядаў і г.д. Працы шмат. І набыткаў шмат. І хочацца гэтымі набыткамі дзяліцца з землякамі.
4. Нельга не сказаць некалькі слоў і пра нашы краязнаўчыя экспедыцыі, выезд у вёскі з мэтай папаўнення фондаў, на месцы былых шляхецкіх сядзіб, партызанскіх стаянак, месцаў расстрэлу мірных жыхароў. Сядзібы Стравінскіх у Міроўшчыне і Накрышках, руіны млыноў у Дварцы і Агародніках, палац Тызенгаўза ў Наваельні, месца збору яўрэяў Беларусі ў новаяльнянскім лесе (там быў часовы лагер пад адкрытым небам, куды прывозілі яўрэяў з розных гарадоў па чыгунцы да Наваельні, набіралі пэўную колькасць, а потым расстралялі каля вёскі Коцькі ў снежні 1942 года), калоны канца 18 стагоддзя ў Наваельні і Дзятлаве – вось далёка не ўсё з таго, што пасля наведвання стала тэмай далейшых пошукаў.
5. І канешне, работа з выданнямі розных гадоў, часта ў адзінкавых асобніках, г.зн., маецца выданне толькі ў фондах нашага музея. Прывяду для прыкладу кнігі Івана Аляксеевіча Жолабава “На Нёмане чакаюць сваіх”, Уладзіміра Мікалаевіча Фядотава “Мёртвыя застаюцца жывымі” і, безумоўна, кнігу Ірэны Бохвіц-Радван “Англічанка на крэсаў”, напісаную апошняй уладальніцай маёнтка Янаўшчына Ірэнай Бохвіц на польскай мове ў Англіі. Кніга трапіла ў музей выпадкова. На маё імя прыйшоў электронны ліст з Польшчы. Чалавек пісаў, што ёсць такая кніга і прасіў даць мой паштовы адрас. Ён аказаўся сваяком аўтаркі. Прыслаў кнігу, а праз некаторы час, у 2019 годзе, прыехаў з сям’ей паглядзець Беларусь, зайшоў у музей і перадаў яшчэ адзін экзэмпляр для музея. Кнігу я перапрацавала і зрабіла на яе аснове серыю артыкулаў у раённую і “Краязнаўчую” газеты. Знайшліся нават землякі, якія помнілі Бохвіцаў, расказалі пра гэту сям’ю шмат цікавага.
Безумоўна, немагчыма расказаць пра ўсё, што зроблена за пяць гадоў. Праца працягваецца, яна дазваляе знаёміцца і супрацоўнічаць з даследчыкамі, гісторыкамі-аматарамі, проста цікавымі людзьмі. Але самая большая радасць ад даследаванняў – гэта вынік, дзве кнігі маёй публіцыстыкі: “Дзятлаўскі край: вядомыя і невядомыя старонкі” і “Дарогамі Дзятлаўшчыны”. Спадзяюся, што яны дапамагаюць маім землякам адкрываць для сябе нанова родны край.
Дзякую за ўвагу.