Fizik hodisalar haqda malumotlar

NISBIYLIK NAZARIYASI nima degani Fizika faniga nisbiylik nazariyasining kirib kelishi bu fanni yanada chuqurlashtirdi. XX- asr boshlarida yaratilgan bu nazariya fizika tarixida alohida o�rin tutadi. Nisbiylik nazariyasining asoschisi Albert Eynshteyn bo�lib, uning nazariyasini o�z davrida davrida atigi bir necha kishi tushuna olgan ekan. Eynshteyn umrining ko�p qismini shu nazariyani ochish va uni tushuntira olish uchun bag�ishlagan edi. Xo�sh, �bu nazariyaning mazmun- mohiyati nima� degan savol tug�ilishi tabiiy. Gap shundaki, Eynshteyn chuqur mulohaza va tajribalaridan kelib chiqib, -�har qanday harakat nisbiydir, ya�ni kosmik kenglikda biror jismning harakatlanishi boshqa bir jismga nisbatan qayd etiladi.� degan xulosaga keldi. Demak , harakatning mavjudligini harakatsiz biror narsaga nisbatan aniqlash mumkin. Masalan: soatiga 100 km tezlikda ketayotgan avtomobilning tezligi undan tashqarida harakatsiz turgan jismga nisbatan 100 km/ soat ekanligini bildiradi. Agar o�sha avtomobil 60 km/soat tezlikda ketayotgan ikkinchi avtomobilni quvib o�tsa, uning ikkinchi avtomobilga nisbatan tezligi 40 km/soat ni tashkil etadi. Bu, Eynshteyn nazariyasining birinchi qismi edi. Eynshteyn nazariyasining ikkinchi qismi shuki, yorug�lik tezligini Eynshteyn koinotdagi yagona o�zgarmas tezlik deb biladi va bu tezlik biror narsaning harakatiga nisbatan aniqlanmaydi. Yorug�likning tezligi 300000 km/ sekund atrofida ekanligini bilamiz. Lekin uning o�zgarmas tezlik ekanligini tafakkur etish qiyin. Bunga ushbu misolni keltiramiz: 30m/sekund tezlikda ketayotgan avtomobilning old chiroqlari yondi. Bu holda avtomobilda chiqayotgan yorug�likning teligi har ikkala tezlikning ya�ni avtomobil va yorug�lik tezligining yig�indisiga teng deb xulosa chiqarish xato bo�lar ekan. Shuning uchun yorug�likning tezligi o�zgarmasdan 300000 km/s ligicha qolaveradi. Yorug�lik tezligini hech narsa bilan solishtirib bo�lmasligi uchun uning tezligi o�zgarmasdir. Eynshteyn bu nazariyani quyidagi fikr bilan bayon etadi: yorug�likning vakuumdagi tezligi chegaraviydir, ya�ni tabiatda uchraydiga tezliklarning eng kattasidir va manbaning harakat tezligiga ham, kuzatuvchining harakat tezligiga ham bog�liq emas. Bunday tezlikdagi harakat,- tezliklarning qo�shish va ayrish qonunlariga bo�sunmaydi. Bundan tashqari, Eynshteyn shu nazariya asosida massa bilan enargiyani o�zaro bog�lovchi qonunini ochib berdi. Massaning energiya bilan bog�liq muammolarini ularning bir holatdan ikkinchi holatga o�tishi nuqtai nazaridan o�rgandi. Bu formulada: jism energiyasi massaning yorug�lik tezligi kvadratiga ko�paytmasiga teng. Bu qonun yordamida har qanday elementning massasi yoki energiyasini topish mumkin, bu formula, hattoki, butun borliq koinotning quvvat ustida bino etilganiligini ko�rsatish bilan birga, borliq tabiat ilmlarini ham tushunishda muhim ahamiya kasb etadi. Formulada, massa energiyaning bir shakli ekanligini, ya�ni moddaning energiyaga aylanish ehtimolligi mavjudligini bildiradi. Shu tariqa modda va quvvat alohida narsalar emas. Balki ular birbutun borliq ekanligi haqiqatga aylanmoqda. Bundan tashqari formulada ko�rib turganingizdek yorug�lik tezligi ham qayd etilgan. Bu esa, massa (modda) , quvvat va tezlik orasida bog�lanish borligini ko�rsatadi. Albert Eynshteyn zamon ya�ni vaqt tushunchasiga ham alohida e�tibor bilan qarardi. U o�zining nazariyasi bilan fanga ajoyib yangiliklar kiritdi, zamon va vaqt haqiqatini o�lchov sifatida tanitdi. Buning ma�nosi shuki: vaqtning ham o�lchovi bor, u hamisha ham bir xilda o�tmaydi. Eynshteynning aytishicha,- massa va vaqt o�rtasida qandaydir bog�lanish bor. Massasi bor bo�lgan jismning tezligi 300 000 km/sekunddan oshishi mumkin emas. Agarda massaga ega bo�lgan jism yorug�lik tezligidan ya�ni 300 000 km/sekunddan oshsa, u holda jism vaqtdan chetga chiqadi. Ya�ni biz biladiga vaqt tushunchasiga bo�ysunmaydi. Buni tushunarli bo�lishi uchun quyidagi misolni keltiramiz: musobaqada ikkita poygachi (sportchi) avtomobilda harakatlanishyapti. Ulardan biri avtomobilning maksimal tezligida harakatlanyapti, ikkinchi poygachi esa yorug�lik tezligidan katta tezlikda ketyapti. Ikkinchi poygachi uchun vaqt to�xtab qolgandek bo�ladi. Agar har ikkala poygachining qolida soat bo�lsa, va bu soatlar poyga boshlanishidan avval bir xil vaqtni ko�rsatgan bo�lsa, Ammo, musobaqa davomida yorug�lik tezligidan yuqori tezlikda ketayotgan poygachining soati bo�yicha vaqt ancha oldinga ketib qolgandek ko�rinadi. Bunga sabab: ikkinchi poygachi 300 000 km/s tezlikdan yuqori telikda harakat qilgani uchun unga vaqt o�tishi sekinlashadi. Ammo soat esa yuraveradi. Shuning uchun o�rtada farq yuzaga keladi va uning soati oldinga yurgan bo�ladi. Shunday qilib, Eynshteyn o�zining nazariyasi bilan fanga ajoyib yangiliklar kiritdi, uning bu nazariyasi islom dini nuqtai nazaridan ham o�rinlidir. Masalan:Payg�ambarimiz (s.a.v) meroj (yettinchi qavat osmoni)ga chiqqanlarida, u yerda ancha yil qolib ketgan edilar, qaytib kelganlaridan keyin bilsalar dunyo vaqti bo�yicha bir necha daqiqada borib kelgan ekanlar. Bu voqeadan ma�lum bo�ladiki bizning dunyomizdagi vaqt bilan koinotning boshqa qismidagi vaqt bir birida farqli ravishda o�tar ekan. Biz insonlar zamon (modda) va makon (vaqt) chegarasi ichidamiz. Alloh taolo va uning yaratgan ba�zi maxluqotlari (farishtalar, shaytonlar,�.) zamon va makon chegarasidan tashqarida. Demak, shunday xulosa chiqarish mumkinki: vaqt ham Xudoning yaratgan narsasidir. Bunday hodisalarni to�la anglashda insonning aql doirasi torlik qiladi. Chunki insonning aqli chegaralangan. Qanday qilib u cheksiz narsani o�ziga sig�dirishi mumkin?