Гўзал хулқ эгалари Аллоҳ Таъоло Қуръони Каримнинг кўпгина сураларида инсон ўзида мужассам этиши ва доимо интилиши вожиб бўлган сифатларни баён қилган. Бу сифатлар эътиқод, ибодат, муомалот ва ахлоқдан иборат бўлиб, бу тўрт сифат барчаси яхлит бир жасадда мужассамлашмоғи лозим. Муқаддас Ислом динимиз моддий бойликларга эга бўлишликни ҳалол йўлини кўрсатиб берганидек, ушбу топган бойликларини қайси ўринларга, кимларга қандай йўсинда сарф этиш йўлларини батафсил баён қилиб берди. Саховатли бўлиш ва яхши ишларга харажатлар қилиш: Аллоҳ Таъоло айтади: وَمَا أَنفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ – „Не бир нарсани инфоқ-эҳсон қилсангизлар, бас, (Аллоҳ) унинг ўрнини тўлдирур“, (Сабаъ:39) وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنفُسِكُمْ وَمَا تُنفِقُونَ إِلاَ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ – „Қандай яхшилик (мол) инфоқ-эҳсон қилсангизлар, бас, ўзингиз учундир. Фақат Аллоҳ юзини истаб яхшилик инфоқ-эҳсон қилингиз! Қилган ҳар бир яхшилигингиз сизларга зулм қилинмаган ҳолида ўзингизга тўла-тўкис қайтарилади“, (Бақара:272) وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ – „… қандай яхшилик қилсангиз, бас, албатта Аллоҳ уни Билгувчидир“, (Бақара:273) وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ – „… ҳамда У Зот сизларни халифа қилиб қўйган нарсалардан (яъни вақтинча қўлларингизда турган эрта бир кун сизлар истасангиз-истамасангиз ўзгаларнинг қўлларига ўтиб кетадиган Аллоҳ берган мол-давлатдан) инфоқ-эҳсон қилинглар! Бас, сизлардан иймон келтирган ва инфоқ-эҳсон қилган зотлар учун катта ажр-мукофот бордир“, (Хадид:7)

وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلاَنِيَةً – „Биз ризқ қилиб берган нарсалардан махфий ва ошкора инфоқ-эҳсон қилган зотлар“, (Раъд:22) لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ – „(Эй мўъминлар), то сизлар суйган нарсаларингиздан инфоқ-эҳсон қилиб бермагунингизча ҳаргиз яхшиликка (жаннатга) етмагайсиз“, (Оли Имрон:92) مَثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ – „Аллоҳ Йўлида молларини инфоқ-эҳсон қилган кишиларнинг мисоли худди ҳар бир бошоғида юзтадан дони бўлган еттита бошоқни ундириб чиқарган бир дона донга ўхшайди. (Қилинган бир яхшилик етти юз баробар бўлиб қайтишига ишора қилинмоқда). Аллоҳ истаган кишиларига бир неча баробар қилиб беради. Аллоҳ (фазлу карами) кенг, Билгувчидир“, (Бақара:261) وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ – „Молларини Аллоҳнинг ризолигини истаб ва дилларида мустаҳкам ишонч билан сарф қиладиган зотларнинг мисоли худди адирликдаги шаррос қуйган ёмғир теккач, хосилини икки баробар қилган боққа ўхшайди. Энди агар унга шаррос қуйган ёмғир тегмаган бўлса, майдалаб ёққан ёмғир (ҳам кифоя қилади). Аллоҳ қилаётган амалингизни Кўргувчидир“, (Бақара:265) الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ – „Мол-дунёларини кеча-ю кундуз, яширин ва ошкора эҳсон қиладиган зотлар учун Парвардигорларининг ҳузурида улуғ ажр бор. Улар учун ҳеч қандай хавфу хатар йўқ ва улар ғамгин бўлмайдилар“. (Бақара:274) الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنْ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ – „(У тақводор зотлар) яхши-ёмон кунларда инфоқ-эҳсон қиладиган, ғазабларини ичларига ютадиган, одамларнинг (хато-камчиликларини) афв этадиган кишилардир. Аллоҳ бундай яхшилик қилувчиларни севади“. (Оли имрон:134) Ибн Масъуд р.а. Пайғамбар (с.а.в.)дан ривоят қилади: «لاَ حَسَدَ إِلاَّ فِي اثْنَتَيْنِ: رَجُلٍ آتَاهُ اللَّهُ مَالاً فَسَلَّطَهُ عَلَى هَلَكَتِهِ فِي الْحَقِّ, وَرَجُلٍ آتَاهُ اللَّهُ حِكْمَةً فَهُوَ يَقْضِي بِهَا وَيُعَلِّمُهَا» «Фақат икки кишига ҳасад қилиш мумкин. Биринчиси, Аллоҳ унга мол берган ва у молини ҳақ йўлида сарф этган киши. Иккинчиси, Аллоҳ унга ҳикмат берган ва у ҳикматнинг ҳаққини адо қилиб, бошқаларга ўргатган киши» (муттафақун алайҳ). Ибн Масъуд р.а. ривоят қилади: «أَيُّكُمْ مَالُ وَارِثِهِ أَحَبُّ إِلَيْهِ مِنْ مَالِهِ؟ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ مَا مِنَّا أَحَدٌ إِلاَّ مَالُهُ أَحَبُّ إِلَيْهِ, قَالَ: فَإِنَّ مَالَهُ مَا قَدَّمَ وَمَالُ وَارِثِهِ مَا أَخَّرَ» Пайғамбаримиз (с.а.в.): «Қайси биринглар учун меросхўрининг моли ўзининг молидан кўра суюмлироқдир?», деб сўрадилар. Саҳобалар, эй Расулуллоҳ, бизда ундай одам йўқ, ҳаммамиз учун ҳам молимиз суюмлироқ», дейишди. Шунда у киши: «Охират учун сарфланган мол кишининг ўз молидир, дунё учун сарфланган мол меросхўрининг молидир», дедилар». Бухорий. Адий ибн Ҳотим ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар (с.а.в.): «اتَّقُوا النَّارَ وَلَوْ بِشِقِّ تَمْرَةٍ» «Яримта хурмо билан бўлса ҳам дўзахдан сақланинглар», деганлар (муттафақун алайҳ). Абу Ҳурайра р.а. ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар (с.а.в.) шундай деганлар: «مَا مِنْ يَوْمٍ يُصْبِحُ الْعِبَادُ فِيهِ إِلاَّ مَلَكَانِ يَنْزِلاَنِ, فَيَقُولُ أَحَدُهُمَا اللَّهُمَّ أَعْطِ مُنْفِقًا خَلَفًا, وَيَقُولُ الآخَرُ اللَّهُمَّ أَعْطِ مُمْسِكًا تَلَفًا» «Бандалар тонг оттирадиган ҳар бир кунда икки фаришта тушиб, улардан бири: «Эй Аллоҳим, сахийга сарфлаганининг ўрнига бошқасини бер» деб, иккинчиси эса: «Эй Аллоҳим, бахилга талофат бер», деб дуо қиладилар» (муттафақун алайҳ). Абу Ҳурайра р.а. ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар (с.а.в.) шундай деганлар: «قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: أَنْفِقْ يَا ابْنَ آدَمَ أُنْفِقْ عَلَيْكَ» «Аллоҳ Таъоло айтади: «Эй Одам боласи, эҳсон қил, Мен ҳам сенга эҳсон қиламан» (муттафақун алайҳ). Яна бир муттафақун алайҳ ҳадисда келади: «أَنَّ رَجُلاٌ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ r: أَيُّ الإِسْلاَمِ خَيْرٌ؟ قَالَ: تُطْعِمُ الطَّعَامَ, وَتَقْرَأُ السَّلاَمَ عَلَى مَنْ عَرَفْتَ وَمَنْ لَمْ تَعْرِفْ» «Бир киши Пайғамбаримиз (с.а.в.)дан «Қайси Ислом яхши?», деб сўради. Шунда у киши: «Таом бермоғинг ва таниган-танимаганингга салом бермоғинг», деб жавоб бердилар». Абу Умома Содий ибн Ажалон ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар (с.а.в.) шундай деганлар: «يَا ابْنَ آدَمَ, إِنَّكَ أَنْ تَبْذُلَ الْفَضْلَ خَيْرٌ لَكَ, وَأَنْ تُمْسِكَهُ شَرٌّ لَكَ, وَلاَ تُلاَمُ عَلَى كَفَافٍ, وَابْدَأْ بِمَنْ تَعُولُ, وَالْيَدُ الْعُلْيَا خَيْرٌ مِنْ الْيَدِ السُّفْلَى» «Эй Одам боласи, сен учун ортиқча нарсани сарфлаб юборганинг яхшиликдир, олиб қолганинг эса ёмонликдир. Етарли давлат билан кифоялансанг, маломат қилинмайсан. Ўз оилангдан (яъни яқинларингдан) бошла. Тепадаги қўл пастдаги қўлдан яхшироқдир». Муслимдан. Абдуллоҳ ибн Амр р.а. ривоят қилган ҳадисда Пайғамбаримиз (с.а.в.) шундай деганлар: «أَرْبَعُونَ خَصْلَةً أَعْلاَهَا مَنِيحَةُ الْعَنْزِ, مَا مِنْ عَامِلٍ يَعْمَلُ بِخَصْلَةٍ مِنْهَا رَجَاءَ ثَوَابِهَا وَتَصْدِيقَ مَوْعُودِهَا, إِلاَّ أَدْخَلَهُ اللَّهُ تَعَالَى الْجَنَّةَ» «Қирқ хислат борки, уларнинг энг юқориси ҳадялар беришдир. Қайси бир амал қиламан деган одам улардан бирига савоб умидида, ваъда қилинган нарсага ишониб туриб амал қилса, Аллоҳ Таъоло уни жаннатга албатта киритади». Бухорийдан. Абу Бакр Сиддиқ р.а.нинг қизи Асмо ривоят қилади: Менга Пайғамбар (с.а.в.): «لاَ تُوكِي فَيُوكَى عَلَيْكِ» «Мешинг оғзини бўғиб қўймагин, сенга ҳам мешларининг оғзини бўғиб қўядилар», дедилар (муттафақун алайҳ). Абу Ҳурайра р.а. ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар (с.а.в.) шундай деганлар: «بَيْنَمَا نَحْنُ فِي سَفَرٍ مَعَ النَّبِيِّ r, إِذْ جَاءَ رَجُلٌ عَلَى رَاحِلَةٍ لَهُ, فَجَعَلَ يَصْرِفُ بَصَرَهُ يَمِينًا وَشِمَالاً, فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ r: مَنْ كَانَ مَعَهُ فَضْلُ ظَهْرٍ فَلْيَعُدْ بِهِ عَلَى مَنْ لاَ ظَهْرَ لَهُ, وَمَنْ كَانَ لَهُ فَضْلٌ مِنْ زَادٍ فَلْيَعُدْ بِهِ عَلَى مَنْ لاَ زَادَ لَهُ, فَذَكَرَ مِنْ أَصْنَافِ الْمَالِ مَا ذَكَرَ حَتَّى رَأَيْنَا أَنَّهُ لاَ حَقَّ لأَحَدٍ مِنَّا فِي فَضْلٍ» «Биз бир сафарда Пайғамбаримиз (с.а.в.) билан бирга эдик. Бир киши уловида келиб, ўнгга, сўлга жовдираб қаради. Шунда Пайғамбаримиз (с.а.в.): «Кимнинг эҳтиёж молларидан ортиқчаси бўлса, эҳтиёж моллари йўқ одамга берсин, кимнинг ортиқча озиқ-овқати бўлса, озиқ-овқати йўқ одамларга берсин», деб бир неча хил молларни айтиб ўтдилар. Шундан кейин ҳалиги одам бизни ичимиздан ортиқча нарсаси бор бўлган бир кишига келиб қўшилганини кўрдик». Муслимдан. Абу Мусо ривоят қилган ҳадисда, Пайғамбаримиз (с.а.в.) шундай деганлар: «إِنَّ الأَشْعَرِيِّينَ إِذَا أَرْمَلُوا فِي الْغَزْوِ, أَوْ قَلَّ طَعَامُ عِيَالِهِمْ بِالْمَدِينَةِ, جَمَعُوا مَا كَانَ عِنْدَهُمْ فِي ثَوْبٍ وَاحِدٍ, ثُمَّ اقْتَسَمُوهُ بَيْنَهُمْ فِي إِنَاءٍ وَاحِدٍ بِالسَّوِيَّةِ, فَهُمْ مِنِّي وَأَنَا مِنْهُمْ» «Ашъарийлар ғазотда тул қолсалар ёки шаҳардаги оилаларининг озиқ-овқати камайиб кетса, ўзларидаги бор нарсани бир кийимга тўплайдилар-да, кейин ўз ораларида битта идишда ҳаммага баб-баробар қилиб тақсимлайдилар. Бас, улар мендандир ва мен уларданман» (муттафақун алайҳ). «مَثَلُ الْبَخِيلِ وَالْمُنْفِقِ كَمَثَلِ رَجُلَيْنِ عَلَيْهِمَا جُبَّتَانِ مِنْ حَدِيدٍ مِنْ ثُدِيِّهِمَا إِلَى تَرَاقِيهِمَا, فَأَمَّا الْمُنْفِقُ فَلاَ يُنْفِقُ إِلاَّ سَبَغَتْ أَوْ وَفَرَتْ عَلَى جِلْدِهِ حَتَّى تُخْفِيَ بَنَانَهُ وَتَعْفُوَ أَثَرَهُ, وَأَمَّا الْبَخِيلُ فَلاَ يُرِيدُ أَنْ يُنْفِقَ شَيْئًا إِلاَّ لَزِقَتْ كُلُّ حَلْقَةٍ مَكَانَهَا فَهُوَ يُوَسِّعُهَا وَلاَ تَتَّسِعُ» «Бахил билан сахий кишининг мисоли кўксиларидан ўмрови (яъни бўйни)гача совут кийган икки киши кабидир. Сахий саховат қилгани сари совути кенгайиб, тўлалашиб бармоқларини ҳам ёпишгача, изи қолмайдиган даражагача боради. Бахил эса бахиллик қилгани сари совутининг ҳар бир халқаси ўз жойига ёпишиб қолиб, кенгайтирмоқчи бўлади-ю, аммо кенгаймайди» (муттафақун алайҳ). Абу Ҳурайра р.а. ривоят қилган ҳадисда Пайғамбаримиз (с.а.в.) шундай деганлар: «مَنْ تَصَدَّقَ بِعَدْلِ تَمْرَةٍ مِنْ كَسْبٍ طَيِّبٍ, وَلاَ يَقْبَلُ اللَّهُ إِلاَّ الطَّيِّبَ, فَإِنَّ اللَّهَ يَقْبَلُهَا بِيَمِينِهِ ثُمَّ يُرَبِّيهَا لِصَاحِبِهِ كَمَا يُرَبِّي أَحَدُكُمْ فَلُوَّهُ حَتَّى تَكُونَ مِثْلَ الْجَبَلِ» «Кимки ҳалол касбидан бир хурмочалик нарсани садақа қилса, (Аллоҳ фақат ҳалолни қабул қилади, холос), Аллоҳ уни ўнг қўли билан қабул қилиб олиб, бировингиз тойчоғини катта қилгани каби тоғдек бўлгунига қадар катта қилиб беради» (муттафақун алайҳ). с) Биродарини ўзи билан тенг кўрмоқ ва ўзидан юқори қўймоқ: Абу Ҳурайра р.а. ривоят қилади: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ r فَقَالَ: إِنِّي مَجْهُودٌ, فَأَرْسَلَ إِلَى بَعْضِ نِسَائِهِ, فَقَالَتْ: وَالَّذِي بَعَثَكَ بِالْحَقِّ مَا عِنْدِي إِلاَّ مَاءٌ, ثُمَّ أَرْسَلَ إِلَى أُخْرَى, فَقَالَتْ مِثْلَ ذَلِكَ, حَتَّى قُلْنَ كُلُّهُنَّ مِثْلَ ذَلِكَ: لاَ وَالَّذِي بَعَثَكَ بِالْحَقِّ مَا عِنْدِي إِلاَّ مَاءٌ, فَقَالَ النَّبِيُّ r: مَنْ يُضِيفُ هَذَا اللَّيْلَةَ؟ فَقَالَ رَجُلٌ مِنْ الأَنْصَارِ أَنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ, فَانْطَلَقَ بِهِ إِلَى رَحْلِهِ فَقَالَ لامْرَأَتِهِ: أَكْرِمِي ضَيْفَ رَسُولِ اللَّهِ r, وَفِي رِوَايَةٍ قَالَ لامْرَأَتِهِ: هَلْ عِنْدَكِ شَيْءٌ؟ فَقَالَتْ لاَ إِلاَّ قُوتُ صِبْيَانِي, قَالَ عَلِّلِيهِمْ بِشَيْءٍ, وَإِذَا أَرَادُوا الْعَشَاء فَنَوِّمِيهِمْ, وَإِذَا دَخَلَ ضَيْفُنَا فَأَطْفِئْ السِّرَاجَ, وَأَرِيهِ أَنَّا نَأْكُلُ فَقَعَدُوا وَأَكَلَ الضَّيْفُ وَبَاتَا طَاوِيَيْنِ, فَلَمَّا أَصْبَحَ غَدَا عَلَى النَّبِيِّ r فَقَالَ: قَدْ عَجِبَ اللَّهُ مِنْ صَنِيعِكُمَا بِضَيْفِكُمَا اللَّيْلَةَ» «Бир киши Пайғамбаримиз (с.а.в.) олдиларига келиб, ҳолдан тойганини айтди. Аёлларидан бирига одам юборган эдилар, аёллари «Сизни ҳақ билан юборган зотга қасамки, менда сувдан бошқа ҳеч нарса йўқ», дебди. Иккинчи аёлларига одам юборган эдилар, у ҳам шундай дебди. Борингки ҳамма аёллари худди шундай: «Сизни ҳақ билан юборган зотга қасамки, менда сувдан бошқа ҳеч нарса йўқ», дебдилар. Шунда Набий (с.а.в.): «Бу одамни шу кеча ким меҳмон қилади?» дедилар. Бир ансорий «Мен, эй Расулуллоҳ» деб, уни уйига олиб бориб, хотинига: «Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг меҳмонини сийлагин», деди. Яна бир ривоятда хотинидан: «Уйингда бирор нарсанг борми?» деб сўради. У: «Болаларнинг овқатидан бошқа ҳеч вақо йўқ», деб жавоб берди. «Уларни бирор нарса билан юпат, овқатланмоқчи бўлсалар, ухлатиб қўй, меҳмон кирганида чироқни ўчир, унга овқатланаётгандек бўлиб кўринайлик», деди. Улар ўтирдилар. Меҳмон овқатланди. Эр-хотин эса оч ҳолларида тунни ўтказдилар. Тонг отгач, Пайғамбар (с.а.в.)нинг олдиларига борган эди, у киши: «Шу кеча меҳмонингларга қилган ишларингдан Аллоҳ ҳайратланди», дедилар» (муттафақун алайҳ).