Рустамжон УММАТОВ

БОБУР ВА НАПОЛЕОН
(Тарихий-қиёсий эссе)
19. АВЛОДЛАР ДОВОНИ
Биродаркушлик ва ота-бола урушлари. Бобурийларнинг фожиона тақдири.
Жувонмарг Наполеонзода билан ўйноқи раққоса. Дантес – Пушкиннинг қотили эса-да, Наполеон Учинчининг дўстидир. Қамалдаги Парижда ит-мушук ҳам қолгани йўқ. Бизга замондош шаҳзода ва маликалар.
(Давоми.)
Бир финжон қаҳва учун лоақал сариқ чақаси бўлмаган, юпун уст-бошининг чўнтакларида шамол ўйнайдиган корсикалик йигитчанинг французларга император бўлиб қолиши ажаб эди. У давлат ғазнасидан оладиган йиллик маош нақд 25 миллион франк (!) ва бу қай бир ҳасадгўйга ёки ҳақиқатгўйга ёқмасди...
Унинг отаси, онаси, бобосию бобокалонлари оддий кишилар. Наполеон Италияда жуда кенг тарқалган исм, Бонапарт эса 16-асрдан кейинги ёзма манбаларда гоҳо учраб туради. Карло Буонапарте ва Летиция Рамолини оиласида улғайган Бонапартзодалар бир этак эди. Улар улуғ оғалари шарофати билан тарихий шахсларга айланишдики, то ҳануз номлари тилдан тушмайди. (Люсьен Бонапартгина (1775–1840) бу “имтиёз”дан мустасно.) Наполеон акаси Жозеф (1768–1844) бошига аввал Неаполитания (1806–1808), сўнгроқ Испания (1808–1813) тожини кийдириб, қироллик тахтига ўтқизиб қўйганди. Лекин Жозеф Бонапарт унчалик рози бўлмаган, негаки, ўз салтанатига акасини валиаҳд қилса, ҳақи кетмасди, ахир. Император укаси Луига (1778–1846) Голландия қироллигини берди (1806–1810) ва ўгай қизи Гортензия Богарнега уйлантириб қўйди. Кенжатой Жером Бонапарт (1784–1860) акасининг марҳамати билан 1807–1813 йиллари Вестфалияда қирол эди. Тўнғич сингил Элиза ёки Анна-Элиза хоним (1777–1820) бирмас, уч салтанат маликаси ё буюк герцогиня бўлиб, то 1814 йилга қадар давр сурди. Полина (1780–1825) Италиянинг каттакон бўлагида герцогиня эса-да, жигаридан хафароқ, негаки, дуруст бир одамга узатгани йўқ-да. Королина (1782–1839) – Неаполитания қироли бўлган маршал Иоахим Мюратнинг хотини, егани – олдида, емагани – ортида. Фақат маршал-куёвнинг ичи чиқмайди, чунки, олампаноҳ қайноғаси Польша тахтини ундан қизғонди-я...
Наполеон туғилган оила вакиллари бўлмиш бу ҳукмдору маликалар тарих олдида муқим бир хизматни дўндириб қўйганларини дангал айтиш қийинроқ. Аммо уларнинг бош ютуғи шундаки, Франциянинг шавкатли императорига қондош эдилар, рост, ўртада майда-чуйда гаплар гоҳо ўтиб турарди. Яна бир оғирроқ можаро шуки, ҳатто она-император зоти олияларининг дунёни зириллатаётган ўғлидан гинаси бор:
 Қўлида ўшанча давлати туриб, оғзининг ҳовриниям аяйди, Европанинг битта-яримта парчасини бечора Люсьенга “ол” деворса, нима қиларди? – аразлайди Летиция момо...
Наполеоннинг пичоғи кесиб турган дамлар, ҳаммаси кунпаякун бўладиган фожиона воқеаларга ҳали анча йиллар бор. Бонапартлар сулоласи давом этадими-йўқми? Саволнинг таги зилроқ: ёши ўттиздан ошиб, қирққа бормоқдаки, ҳамон бефарзанд. Муаллифларнинг фикри борки, Наполеон ҳатто иккилана бошлайди, қаттиқ изтироблар чекади: наҳотки, шунчалар омад ва шуҳрат, қудрат ва давлат берган Худо бефарзанд яратган бўлса! Бу империя, тож-тахт кимга қолади?
У ҳали император эмас, биринчи консул чоғи ўзини юпантирувчи чорани топди: укаси Луини асранди қизи Гортензияга уйлантиради, никоҳ риштаси Бонапартлар қонини Жозефинанинг наслига туташтиради-да, ёшларнинг тўнғичини ўзи ўғилликка олади, ана – валиаҳд. Тўй 1802 йил 3 январь куни бўлиб ўтди. Гортензия ва Луи уч ўғил кўришди: Наполеон Луи Шарль (1802–1807), Наполеон Луи (1804–1831), Шарль Луи Наполеон (1808–1873, бўлғуси Наполеон Учинчи).
Бонапартнинг режаси ўқувчининг эсидадир: бироқ ўзи тирик туриб, боласини акага ўғил қилиб бериш укага хуш келмасди. Уни юмшатиш учун Наполеон мол-дунё, орден, унвонларни берди, 1806 йили Голландия тахтига ўтқизди. Аммо қирол Луи Бонапарт бари бир саркашлигини қўймайди, боз устига, хотинини акасидан қизғонади, ахир, бутун Европада зарбулмасал анави миш-мишлар...
Виктор Гюгонинг ёзишича, Гортензияда балоғатнинг илк нишоналари намоён бўлгандаёқ Наполеон ҳавасланиб қолган экан. “Ҳавас” 1801 йил ёзида “рўёбга чиқиб”, 17 яшар қизалоқ ҳомиладор бўлади. Жозефина билиб қолиб, шундай тўполон кўтарибдики, Гортензияни зудлик билан узатишади, шунда Луи Бонапарт “балогардон” бўлган эмиш. Таассуфки, Оноре де Бальзак ҳам айни шу фикр тарафдори, у ишончли бир шоҳиддан эшитганига асосан “Наполеон – Гортензия қиссаси”ни шундай тасдиқлайди:
 Бонапарт асранди қизи билан ишқий муносабатда бўлгани шак-шубҳасиздир.
Гортензия ҳақидаги миш-мишлар милтираган чўғнинг тутуни эди, унга учинчи буюк адиб Александр Дюма (ота) лампамой сепиб, гур-гур ёндиради:
 Луи Бонапарт ва Гортензиянинг тўнғичи 10 октябрдамас, бир ярим-икки ой барвақт туғилган. Буни яширишдан мақсад гўдакнинг отаси Луи эмаслигини (аниқроғи – Наполеон эканини) ошкор этмаслик эди. Шуниси ўта шубҳалики, шаҳзодани расман қайд этиш маросимида фақат уч киши: Наполеон, Жозефина ва Луи иштирок этишган, холос.
Буюк саркардага маломат қилишдан ҳарчанд тийилсак-да, Гортензиянинг енгил-елпи ва беқарор феъли ҳақида кўплаб замондошлар ёзма гувоҳлик беришади: жазманлари рўйхатидаги арбоблар, генераллар, дипломатлар... Шамол бўлмаса теракнинг учи қимирламаслиги устига, ҳали кейинги саҳифаларда ҳам бу хонимнинг иштироки зарур бўладики, ноилож қолган муаллиф Гортензиянинг “қиссалари”ни кавлаштиришга мажбур-да...
Узундан-узоқ бу ишқий-тарихий қиссадан ҳисса шулки, Наполеонга укасининг тўнғичини ўғилликка олиб, салтанатига ворис улғайтириш насиб этгани йўқ. Бунинг айтилган ва айтилмаган сабабларидан муҳими шуки, бола беш ёшга етмасдан (1807 йил 5 май) ўлиб қолди. Ана энди, муҳтарам ўқувчи, маликайи олия Жозефина французлар императоридан бефарзанд эканини ёдингизга солиб, эру хотин ажрашганларини ва Наполеон австриялик Мария-Луизага уйланганини эслатамиз.
Император 1811 йил 20 март куни ўғилли бўлди. Бахтиёр ота (42 ёшда эди) унга Жозеф Франсуа Шарль Бонапарт деб исм қўйди ва Рим қироллигини суюнчи қилди. Шу гўдак буюк Наполеоннинг қонуний ва асл валиаҳди эди. Барча Бонапартлар бу фикрда қатъий эдилар ва тарихчилар ҳам худди шуни тасдиқлашади. Император оғир кунларга қолиб, икки карра (1814, 1815) тож-тахтидан ўғлининг фойдасига воз кечаркан, шаҳзодани Наполеон Иккинчи деб эълон қилди. Лекин зафар шукуҳидан кўзини мой босган ғолиб иттифоқчилар Бонапартни ҳарбий асир ҳисоблаб, сулолага барҳам беришди. Париждаги қонунчилик органлари 22 июнь куни (1815) французлар императори энди Наполеон Иккинчи эканига иқрор бўлса-да, Париждаги асосий аркони давлат 7 июлгача шу қарорни тутса-да, эртасига (8 июль) Людовик Ўн саккизинчи пойтахтга тағин кириб келди. Наполеонзода учун энди ҳаммаси барбод бўлди, Бонапартчилар ўз орзу-умидларининг тимсолига айланган йигитни “Бургутча” деб улуғлашарди.
Шаҳзода эса Франция сарҳадларидан олисда, уни австриялик бобоси Франц Биринчи 1814 йилдаёқ Венага олиб кетган. Волидаси Мария-Луиза ҳазрати олиялари Нейперг деган биров билан аллақачон овуниб бўлган, кейин яна бошқасининг этагини тутди. Бахт қуши бошидан учган император аввал Эльбада, сўнгроқ Аё Елена оролида илҳақ, у ўғли ва рафиқасини ойлаб-йиллаб кутди. Мемуарнавислар унинг 1816 йили комил ишонч билан шундай деганини ёзишган:
 Ҳали менинг ўғлим ҳукмронлик қиладиган дамлар келиши муқаррар. Республика ё монархия бўладими, бари бир, Францияда омманинг иродаси хушлайдиган халқона сулола фақат Бонапартлар авлоди бўлиши мумкин, холос.
Венадаги император бува (Наполеоннинг ашаддий душмани) тирик етим набирасини ўкситиб қўйди десак, асло адолатдан эмас. Франц Биринчи тўрт яшар шаҳзодага тайинлаган мураббий ва муаллимлар Австриянинг машҳур олимлари бўлишган. Болакай эс таний бошлагач, император унга Рейхштадт шаҳрини ҳадя этади ва Шенбрунн қасрини ҳам тасарруфига берди. Бу кошона соҳиби бўлгач, Наполеонзоданинг унвони ҳам ўзгарди, энди йигитчани герцог Рейхштадтский деб аташарди.
Лекин рост айтганда, соқчилар посбонлигидаги Шенбруннинг пўлат панжаралари ўта мустаҳкам бўлиб, ҳар бир қадами кузатиладиган шаҳзода учун бемалол турма (!) вазифасини бажара оларди. У улғайгани сайин, айғоқчилар ҳушёрликни ошириб боришди, албатта. Бу “кори хайр”ни зиммасига олган империя канцлери (бош вазир) Меттерних (у ҳам Наполеоннинг хундор ғаними) валиаҳднинг юзларига ҳуснбузар тоша бошлагач, ўз вазифасига тағин ҳам шаҳду жаҳд билан саъй этди. Шундай шароитдаги шаҳзода бари бир ноумид эмасдики, отамерос тахтини эзилиб орзу қиларди. Қондошлари, хайрихоҳлари бор эди, бонапартистлар астойдил ҳаракатга тушиб қолишганди ва ахийри унинг ҳам юрагини қиздирдилар. Валиаҳд қонуний ҳақини қўлга киритишга бел боғлади. Тарихчиларнинг бу ҳақдаги фикрлари зиддиятли: Венадаги Наполеоннинг ўғли томонидан бундай уриниш “бўлган” дейдилар, аксарият билгичлар “бўлмаган” дейишади. Шарль Лоран “Наполеонзода” романида ёзишича, бонапартчилар империяни тиклаш ва шаҳзодага тож кийдириш учун ҳатто жонларини тикишган...
Хўп, ўша ёзувчи ҳақ ҳам дейлик, лекин йигит ўз мақсадига эришганида, император бўла олармиди? Муаллиф китобхоннинг бу мушкул саволидан эҳтиётланиб, афсус билан бошқа бир гапни ёза қолади. Буваси ва канцлернинг узлуксиз “ғамхўрлиги остидаги” Наполеонзоданинг тарбияси уни французмас, австриялик подшоҳзода қилиб улғайтиришни кўзда тутарди. Улар бу муродлари ҳосил бўлавермагач, йигитчага сездириб-сездирмай тазйиқ кўрсата бошлашди. Эришган самаралари шу бўлдики, пешанасига тож-тахт битилмаган Наполеон Иккинчи сил касалига чалинди. Дўхтирлар роса қарашди, дори-дармон етарли бўлди, албатта. Уни шифобахш иқлимдаги сиҳатгоҳларга обориш, ҳаво алмаштириш... У ҳолда “Бургутча”нинг занжирбанд қанотлари ечилади-ку!..
Наполеон Иккинчи Парижда таваллуд топганди, 1832 йил 22 июлда Венада жувонмарг бўлди. Ёруғ дунёда ёруғлик кун кўрмаган бегуноҳ шаҳзода эндигина 21 ёшга тўлганди... (Австрия 1940 йили Учинчи рейх истилосида бўлиб, Наполеонзоданинг Венадаги жасади қолдиқлари Гитлернинг амри билан фашистлар қўлидаги Парижга кўчирилди. “Бургутча” Ногиронлар қасрига – отасининг ёнига қайта дафн этилди. Ўша замондаги (19-аср боши) таомилга кўра шаҳзоданинг юраги алоҳида қўйилган бўлиб, юракни дастлабки жойи – Австрия пойтахтида қолдирилган.)
Рус адиби Валентин Пикуль ёзади: герцог Рейхштадтский Меттерних берган оғудан ўлгани тўғрисидаги миш-мишларнинг бари асоссиз. Ахир, Австрия бош вазири дасти дароз арбобки, унинг қўлига заҳардан бўлак қуроллар ҳам оғзининг ҳоврига етиб келарди. Дейликки, Меттерних жаноблари аёл макридан фойдалана олмасмиди? Айниқса, касалманд ва бўйдоқ йигитни адойи тамом қилиш учун бундан самарали қурол йўқ. Канцлер темирни қизиғида босди: шўхлиги ва санъати билан оғизга тушаётган Фанни Эльслер жонли тузоқ бўлди-да, шаҳзода оппа-осон илинди.
Бонапартларга бағишланган саноқсиз адабиётларда қарама-қарши фикрлар беҳисоб. Масалан, биров шаҳзода маҳбусдай тутилмагани, мутлақо эмин-эркин бўлгани ҳақида ёзади. Бошқасининг фикрича, ўша эркинлик ўзи ҳам Меттернихнинг маккорона режасидан бир парча, негаки, кун сайин сўлиб бораётган француз шаҳзодасидан шу йўл билан тезроқ қутулиш мумкин...
Дарҳақиқат, Наполеоннинг ўғли ўйинқароқ бўлгани, аксарият вақтлар хонимчалар даврасидан топилиши, кечалари қаёқларда сандироқлаб, қасрига силласи қуриган (касал) ҳолда қайтиши ҳақида анча шаҳодатлар бор. “Бургутча”нинг ишқий “парвозлари” тўғрисида гап кетаркан, графиня де Кауниц, эрцгерцогиня Фредерика-София, мадемуазель Пеш (хонанда) каби замона гўзалларининг номи тилга олинади.
Модомики, шаҳзода қўшиқчи хонимга кўнгил берибди, нега энди раққосага, масалан, Фанни Эльслерга юрагини очмасин? Гапнинг индаллоси шуки, икковининг ўртасида нимадир бўлганми-йўқми?..
Париж операсининг директори доктор Верон 1834 йили июнь ойида Фанни Эльслерни ўз театрига таклиф этганди. (У то 1840 йилгача Франция пойтахтида яшаб, Париж операсининг етакчи раққосаси эди.) Унинг концертлари узлуксиз давом этиб, томоша зали ҳамиша лиммо-лим, навбатда турганлар сафи доимо тирбанд. Ана шу июнь кунларидаёқ “Театр курьери” ва “Журналь де Деба” вақтли нашрлари синоат пардасини ҳиёл кўтаришди.
Венадаги қирол саройи атрофида шоҳона хиёбон бўлиб, – ёзарди “Журналь...”, – оқшомлари бир соҳибжамол оҳистагина оёқ учида ташриф буюрса-да, деразадан интизор боққан герцог Рейхштадтский унинг қадам товушларини олисданоқ пайқай оларди. Шу жонон императорзода қалбининг ёруғ дунёдаги биринчи ва охирги ардоғи бўлиб қолди...
Фанни Эльслер яқинда Австрия тупроғи билан видолашган. Энди бу юртда кими ҳам бор? Энтикиб термулгувчи қароқлар йўқ, ҳаёт ва ёр ишқи билан лиммо-лим оташ кўзлар мангу юмилган. Шаҳзоданинг театрдаги хос ўриндиғи ҳувиллаб қолгач, Вена минбаъд Фаннига даркор эмас.
Бундан буён у ўзини муаззам француз қироллигига, файзиёб Париждаги санъатсевар ва содиқ мухлисларига бахш айлайди.
Мақоладан сўнг раққоса пойтахтни мутлақо ўз ҳукмига олдики, қалбан бонапартчилик руҳидан айрилолмаган Париж аҳлининг ҳаяжони жунбушга келиб, оломоннинг кўчаларга чиқишига ва “Яшасин император!”, “Йўқолсин Луи Филипп!” деб ҳайқиришига бир баҳя қолди. Ўша кунлар ва неча ойлар Фанни учун мислсиз зафар, триумф-виктория эди (газеталар шундай ёзишган). Франциянинг барча бурчакларидан веналик “келин”нинг томошасига ошиққан бонапартистлар карвонининг ҳеч кети узилмасди, ўз Наполеонзодаси суйган маҳбубани кўриш ва олқишлашни ҳар бир француз хоҳларди. (Ахир, қай бир газета ёзворгандики, йигит энг сўнгги нафасида “Фанни Эльслер” деб, иннайкейин, кўз юмган эмиш-да.)
Француз матбуотида ади-бади бошланиб кетди, шаҳзода ва раққоса муҳаббатини рост дегувчилар ҳам, ёлғонга чиқарувчилар ҳам бор. Можародан театр жамоатчилиги ҳам четда тургани йўқ. Фақат Фанни Эльслер сукутда, қайдадир кимларгадир “унақамас, мунақа” деган экан. Лекин ўзига тош отган газетага даъво қилиш тугул, аксинча йўл тутди. Яъни “муҳаббатнома”нинг илк байроқдорлари Шарль Морис ва Жюль Жанен бўлиб, раққоса бу икки журналистдан бирига илтимоснома, ҳатто ташаккурномадан қолишмайдиган мактуб ҳам ёзганмиш:
 Мсье, Сиздан шуни сўрардикки, ҳозирга қадар валинеъмат бўлдингиз ва энди ҳам биздан марҳаматингизни дариғ тутманг, илтимос! Қанчалар олийжаноб инсонсиз! Ҳотамона ҳимматингиз ила артистларни бахтга ғарқ этмоқдасиз. Билингки, бизнинг тимсолимизда икки содиқ ҳамдамни сиз ҳамиша топа оласиз.
Фанни ва Тереза Эльслер. 01.08.1835.
Азиз китобхон, кўнглингиздан қалтис саволлар кечгандир, албатта.
 Хўш, Шарль Мориснинг опа-сингилларни бунчалар шоду миннатдор қилган хизмати нима ўзи? Чиндан ҳам ошиқ-мошиқлик латифаси уйдирма бўлса-чи? Кимсан шаҳзода иштирокидаги чўпчакни Эльслер хоним ўзи ўйлаб топиб, газетачиларни ёллаган эмасмикан?..
Дарҳақиқат, раққосаю хонандаларга бугун сувдай зарур реклама 19-асрда ҳам зарур эди-ку. Бироқ бу достон хоҳи рост, хоҳи ёлғон эканидан қатъий назар, гўзал ва маҳзунки, кишининг ишонгиси келади. Ваниҳоят, навқирон Наполеонзода ёш ва балоғат фаслидаги алп йигитки, севиш ва севилишга муносиб эди. Фанни Эльслерга келадиган бўлсак, у Шенбруннга бир қадам жойда яшаган ва герцог Рейхштадтский қўл чўзгиси келса, истаган олмани узарди. Шўх-шаддод, давраларнинг маликаси бўлган раққоса ўзи ҳам тақдиридаги шаҳзодани излаган (ё хоҳлаган) бўлса-чи?..
У илк бор саҳнага чиққанида 15 ёшга ҳам тўлмаганди. Лекин Неаполда ўша куни шаҳзода Леопольд (қирол Фердинанд Тўртинчининг ўғли) билан яқиндан танишиб, оқибатда Франц исмли фарзанд кўришга ҳам улгурганди. Фанни 1829 йили Австрия бош вазири котибиятининг мудири Фридрих фон Генцнинг қўлига тушди, котиб бобой ўзидан 46 ёш (!) кичкина умидли раққосанинг тарбиясига оталарча ғамхўрлик қилди ва икков чолнинг вафотигача (1832) бирга яшашди. Фанни Эльслер номи яна кимлар биландир (берлинлик опера артисти, қандайдир англиялик ва ҳоказо) тилга олинадики, ушбу қаҳрамонимиз ҳақидаги бунақа тафсилотларга нуқта қўйиб, хулосани холис ўқувчига қолдирамиз.
Заҳириддин Муҳаммад Бобур афсус билан ёзадики, Ҳусайн Бойқародек улуғ подшоҳнинг ўн тўрт ўғлидан ўн бири валадуззино эди. Наполеондай шавкатли император ва саркарданинг жувонмарг “Бургутча”дан ўзга барча зурёдлари ҳам, таассуфки, никоҳсиз таваллуд топишган.
Тарихга Александр Валевский (1810–1868) номи билан кирган француз давлат арбоби ва дипломати Наполеоннинг валадуззино ўғли экани ўқувчига маълум. Император Польшада танишган Мария Валевская (мўйсафид граф Анастас буванинг рафиқаси) дунёга келтирган бу Наполеонзоданинг асл исми – Александр Флориан Колонна эди. Польша қўзғолонини (1830–1831) Пруссия қироли қонга ботиргач, унинг фаол иштирокчиларидан бўлмиш йигит марҳум падарининг пойтахтидан паноҳ топди. У ниҳоятда интилувчан, олдига аниқ мақсад қўйган бўлиб, кимнинг фарзанди эканини жуда чуқур ҳис этарди. Шу боис кўп ўқидики, Франциянинг олис ўтмишини, айниқса, отасининг тарихини, биринчи империя даврини яхши биларди. Бахтига амакиваччаси Луи Наполеон Бонапарт аввал иккинчи республиканинг президенти бўлди ва кейин императорга айланиб, иккинчи империя тахтига ўтирди.
Наполеон Учинчи ўз ҳукмронлиги даврида Бонапартларга томир бўлган ҳаммани бойлик ва рутбалар билан сийлади, жумладан, А. Валевскийга граф мақомини бериб, ташқи ишлар вазири мансабига тайинлади.
Қрим урушида (1853–1856) Россия яккаланди, қамалдаги Севастополда ҳар куни 1000-2000, ҳатто 3000 киши ҳалок бўларди. Икки ярим йил давом этган уруш камида икки юз минг жангчининг (асосан, рус, француз, инглиз, турк) бошини еди.
Париж сулҳ шартномаси (1856 йил, март) бу хунрезликка барҳам берди: олти мамлакат иштирокидаги музокараларда Россия бир мунча ютқазган бўлса-да, томонлар келишиб олишди. Бунда Франция делегацияси ва унинг раҳбари граф Валевскийнинг жўяли таклифлари ҳал қилувчи омиллардан бири бўлганди.
Аслида бу қирғин айнан Франциянинг ва қисман Англиянинг гиж-гижлаши туфайли бошланиб, турк султони 1853 йил 16 октябрда Россияга уруш эълон қилди. Император Наполеон Учинчи ўз ҳарбий-денгиз флотини деярли тўлиғича Қораденгизга сафарбар этиб, Қримга 50 минг аскар жўнатди.
 Ҳар қанча қурбон берсанг-да, Севастополни олишинг шарт! – французлар императори 1855 йил апрелда ўз генерали Ж. Пелисьега ана шундай буйруқ берганди.
Англаб тургандирсизки, ҳикоямиз яна Наполеон Учинчи устига кўчди. У Франция ва Бонапартлар тарихида салмоқли ўрин тутадиган шахс: Наполеон Биринчининг жияни, Луи Бонапарт билан Гортензия Богарне никоҳидан туғилган учинчи ўғил, асл исми Шарль Луи Наполеон (1808–1873).
Таассуфки, Наполеон Учинчининг таваллуди ҳам баҳслардан холи эмас. Гапнинг ростини айтганда, тож-тахт тақазоси туфайли (деярли мажбуран) узатилган Гортензияни муҳаббатсиз оилада бахтли деб бўлмасди. Боз устига, Голландия қироли Луи Бонапарт ҳазрати олийлари ярим жон, ўнг қўли ва умуртқаси шикастланган, юриб-туриши ҳам қийин. Аммо шу баҳона билан бахтни четдан қидириш?.. Айниқса, маликалар учун бахт ва муҳаббат кўчада тушиб ётармиди? Йўқ, биз Гортензия Богарнени қораламоқчи эмасмиз, уни икки аср давомида оқлайдиганлар – оқлаб, қораловчилар – қоралаб бўлганлар.
Наполеоншунослар Голландия қироличасининг таржимаи ҳолига ошиқ жаноблар номини битиб кетишган. Мана улардан айримлари: Жерар Кристоф Дюрок – Наполеоннинг энг яқин мулозими, обер-гофмаршал; Карл Генрих Вергуэль – Голландия министри, адмирал; Эли Деказ – Луи Бонапартнинг мушовури; Шарль де Билан – Голландия қиролининг шталмейстери; Шарль де Флао – француз генерали (у Талейраннинг беникоҳ фарзанди эмиш)...
Александр Дюманинг ёзишича, Наполеон Учинчининг отаси ана шу Флао ёки саналган жазманлардан бошқа бири, аммо Луи Бонапарт эмас.
 Бир сўз билан айтганда, – хулосалайди Дюма, – императорнинг падари номаълум. Шунинг учун ҳам Луи Бонапарт болани “меникимас” деб юрган, фақат Наполеоннинг қистови билангина тан олган...
Шарль Луи Наполеоннинг болалиги 1814 йилгача император амакиси шарофати билан тўкин-сочинликда кечди. Биринчи империя кунпаякун бўлгач, “кўчдинг – ўчдинг” қабилида яшаган. Шунда онаси қўлидаги сердаромад мулк (қиммати – 3 миллион франк) кор келди ва яхши билим олди...
Наполеон Бонапартнинг ўз ўғли герцог Рейхштадтскийнинг вафотидан сўнг (1832) Шарль Луи Наполеон валиаҳд мақомини олди. У биринчи бор Франция тахтини эгаллашга (1836 йил 30 октябрь) уриниб, қўлга тушди ва Америкага сургун қилинди. Онаси Европада оғир хасталигини эшитиб, АҚШдан қочди ва Гортензиянинг ўлимидан (1837 йил 5 октябрь) сўнг Швейцарияда яшаб қолди. Кейин Англияга кўчиб ўтган шаҳзода 1840 йил 6 август куни иккинчи бор давлат тўнтариши қилмоқчи бўлиб, бу гал ҳам иши ўнгидан келгани йўқ. Натижада умрбод қамоқ жазосига ҳукм қилиниб, Гам қалъасида 6 йил ётди ва қамоқдан қочиб, Англияга кетди.
Февраль инқилобидан (1848) кейинги ислоҳотлар туфайли у ватанига қайтиш имкониятига эга бўлди. 1840 йили Наполеон Биринчининг қабри Парижга кўчирилгач, бонапартизм шунчалар бош кўтардики, ҳатто Наполеон шахсига сиғиниш бошланганга ўхшарди. Бу Шарль Луи Наполеоннинг омади эди: 1848 йил, сентябрь ойида таъсис кенгаши депутатлигига, ўша йилнинг охирида (10 декабрь) Франция президентлигига сайланди.
Шундан сўнг бонапартизмга қайтадан жон киргандай бўлди. Президент-шаҳзодага яқиндан кўмак берганлардан бири укаси Шарль Огюст – герцог Морни эди. У 1851 йилдаги давлат тўнтаришида ҳам фаол иштирок этган. Париж конгресси якунлангач, герцог Морни акаси томонидан Россияга элчи қилиб тайинланган. (Унинг ўлими фожиона бўлиб, шубҳали вазиятда ҳалок бўлган.)
Бонапартчилар уюшиб, “Ўнинчи декабрь жамияти” тузилди ва президент-шаҳзода 1849 йил кузига қадар давлат аппаратини ўз тарафдорлари билан бутлашни ниҳоясига етказди. Хуллас, Шарль Луи Наполеон 1851 йил 2 декабрь куни армия ёрдамида давлат тўнтариши қилиб, мухолифларини тамоман маҳв этди, конституция ҳам янгиланди.
Энди президентдан императорга айланиш ва амакисидан тортиб олинган тахтни эгаллаб, бошига тож кийиш қолганди. Давлат тизгини ўз одамлари қўлида, уларнинг кўмаги билан халқнинг фикрини бемалол бошқарса бўлади. Аммо Европа сиёсатини белгиловчи буюк давлатлар-чи, уларнинг ҳукмдорлари не дейди?..
Францияда “Ўнинчи декабрь жамияти” билан ҳамкор ва ҳамфикр “Пуатье қўмитаси” бор эдики, у аксарият кучли ҳокимият тарафдори бўлган монархистлардан ташкил топганди. Президент ана шу қўмита фаолларидан бирини шахсан яхши биларди. У ким десангиз, Жорж Шарль Дантес – барон де Геккерн, яъни улуғ рус шоири А. С. Пушкиннинг дуэлдаги қотили Дантес эди. Наполеон уни хуфёна чақириб, махфий дипломатик топшириқ берди. Бу 1852 йил май ойидаги гап: Дантес дарҳол йўлга чиқиб, Австрия, Пруссия, Россия императорлари билан юзма-юз учрашиб, президент-шаҳзоданинг ниятини айтди ва уларнинг муносабатини сўради. Учала ҳукмдор ҳам Францияда империянинг тикланишига хайрихоҳлик билдиришди. Хусусан, рус подшоҳи Николай Биринчи (у Берлинда меҳмон бўлиб, Дантес у билан ўша ерда 22 май куни учрашган) яхши муомала қилиб, шаҳзода Луи Наполеоннинг бўлғуси салтанатига муваффақиятлар тилайди ва империяга тарафдор эканини етказиб қўйишни сўрайди. Николай Дантесга дилкашлик билан рус армиясидаги хизмат даврини ҳам эслатади...
Президент-шаҳзода амакиси 1804 йили қўллаган усулни дадил ишга солди: 1852 йил ноябрда унинг ташаббуси билан умумхалқ референдуми ўтказилди. Аксарият французлар мамлакатда империя бошқарувини тиклашни ёқлаб овоз беришди. Ўша йили 2 декабрда (Наполеон Биринчи тахтни эгаллаган кун) Шарль Луи Наполеон-Бонапарт Франция императори деб эълон қилинди ва Наполеон Учинчи номи билан тахтга ўтирди, аммо тантанали тож кийиш маросимини рад этди.
Янги ҳукмдор дарҳол шахсий дастуридаги уч юмуш ижросига қўл урди. Аввало, республика тузумига буткул барҳам бериб, империя бошқарув аппаратини амакисидан қолган андозада тузди. Сўнгра монархия пойдеворининг яратувчилари бўлмиш ўз одамларига саховат эшикларини очди: айниқса, “Ўнинчи декабрь жамияти” ва “Пуатье қўмитаси” фаоллари шоҳона марҳаматлардан мўл-кўл баҳраманд бўлишди. Жумладан, Дантес ҳам сенаторлик лавозими ва Фахрий Легион ордени билан тақдирланди.
Олампаноҳнинг учинчи режаси баридан муҳим, император 45 ёшга етган бўлса-да, ҳануз сўққабош эди. Аркони давлат у ёқ-бу ёққа оғиз солиб кўришди, бироқ Европанинг улуғ подшоҳларидан бирортаси уни куёв қилмоқчи эмас. Алқисса, Наполеон 1853 йили 30 январь куни уйланди, ўзидан 18 ёш кичкина графиня Тобская – Мария Евгения Августина Игнасия де Монтихо испан гўзали эди... (Замондошлари келинчакни жаҳоннинг ягона соҳибжамоли деб таърифлашарди. Буни ёзган қаламкашлар икковлон анча бурун, яъни Жозефинанинг йўқолган узуги шарофати билан севишиб қолганларини қоғозга рақам қилишган. Шунингдек, зоти олияларининг жазманлари ҳам тилга олинганки, бу рост-ёлғон тафсилотларни биз чўзиб ўтирмаймиз. Аслида керагидан даркори йўқ, негаки, бунақа “муҳаббатномалар” кўпайиброқ ҳам кетди.)
Наполеон Учинчи ниҳоятда серғайрат, янгиликка ўч ва тезкор киши бўлиб, урушни яхши кўрарди. Унинг пухта ўйланган сиёсати Франция хазинаси ва ҳарбий қудратини юксалтирди, дунёнинг турли бурчагидан келаётган даромад кучайиб кетди. Лекин императорга бу ҳам камлик қиларди, демак, империяни кенгайтириш зарурки, Европа можаролари билан энди у кифоялана олмасди ва Наполеон Бонапартнинг оёғи етмаган олисларни қўлга киритишни орзулай бошлаганди. Амакиси Ҳиндистонни ололмай армонда ўтган бўлса, бу ундан ҳам узоққа – Ҳинди-Хитой ярим оролига, ҳатто Хитойгача етиб борди. “Афюн уруши” (1857–1860) деб ном олган тажовуз Франция ва Англия томонидан бошланганди. Улар Хитойга Тинч океани тарафдан кириб боришди. Француз қўшинлари пойтахт яқинидаги Пали Као кўпригида маньчжур суворийларини (1860 йил 21 сентябрь) қириб ташлашди. Наполеон Учинчи бу зафар учун ғолиб қўмондон генерал Монтобанга граф Паликао рутбасини берди. Француз ва инглиз армияси бирлашиб, Хитой императорининг ёзги қароргоҳини (6 октябрь) қўлга киртишди, 13 октябрда Пекин таслим бўлди. Шунингдек, Вьетнам (1857), Камбоджа (1863) ҳам Франция қиличи олдида бош эгди.
Алалхусус, Мексикадаги уруш (1861–1867) жуда узоқ давом этди: у ёққа ўзаро битимга кўра уч давлат (Франция, Буюкбритания, Испания) биргаликда қўшин тортишганди. Лекин бу мамлакатни бўйсундириш қийин кечиб, испан ва инглиз қироллари ўз армиясини чақириб олди. Базен қўмондонлигидаги французлар 1863 йил июнь ойида Мехикони эгаллашди, Наполеон австриялик шаҳзодани Мексика тахтига ўтқизиб, император Максимилиан Биринчи деб эълон қилди. Хулосайи калом, Наполеон Учинчи тўхтамасди, ҳали Италияга, ҳали Сурияга...
Лекин унинг душманлари ҳам тиниб ўлмайдилар. 1858 йил 14 январь, кечки пайт, совуқ 12 даража. Гранд-операда бугун “Мария Тюдор”нинг намойиши, император ташриф этса бас: лиқ тўла зал оёққа қалқиб олқишлайди-да, томоша бошланади.
Наполеон Учинчининг каретасини қуршаган суворийлар карвони спектаклга шошади. Эшик ойнасидан эгардаги корсикалик соқчибоши Алессандрининг дубулғаси кўриниб борарди. Ваниҳоят, театр майдони: император эшикни очишга улгургани йўқ, даҳшатли гумбурлаш уч карра зарба урди, яқин атрофдаги деразалар ойнаси тўкилиб битди, дод-фарёд, олов-тутун, чоп-чоп... Соқчибоши Алессандри каретадаги олампаноҳига кўмакка отилди, эшикни очиши билан қаншарига мушт еди. Журналистларга интервью берган Наполеон шундай дейди:
 Бечорани бомба қўйганлардан бирортаси деб ўйлабман. Аммо шу баҳона ўша ондаёқ ўзимга келдим.
Евгения Монтихонинг чаккасига ойна синиқ санчилиб қолганди. Майдон жанггоҳнинг ўзгинаси: извошларга қўшилган ярадор отлар жон талвасасида, суворий ва ўткинчилардан 156 киши жароҳат олган, кимлардир ёруғ дунё билан видолашмоқда. Император қонга беланган генерал Рожедан сўради:
 Бу қанақа бомба?
 Портловчи симоб.
Барибир томошага кирдилар. Замона булбули Ристори хоним “Мария Тюдор” поёнига етгач, саҳнага такрор чиқиб, Худо бир асраган зоти олийлари шарафига “Портиччилик соқов”дан ишқий навони ҳам ижро этди. Унгача соқчилар потирлаётган арғумоқларнинг жонига ором бердилар (отиб ташладилар), полиция суиқасдчиларни ва фитнабоши Орсинини (италиялик) тутиб келтирди. У очиқ суд ҳукми билан қатл этилди... (1800 йилнинг ниҳоясидаги икки суиқасд ҳам опера театрига боғлиқ бўлиб, унда Наполеон Биринчи нишонга олинганди.) Наполеон Учинчининг жонига жуда кўп қасд қилишган ва буларнинг аксарияти италияликларнинг иши бўлиб чиқарди.
Франциянинг иккинчи императори мамлакатини кўзга кўрсатиб қўйди, ҳамма ҳузур французларники бўлиб, улар жуда бойиб-битиб кетгандилар. Биржа ўйинларини ўйлаб топишди, буюк халққа Европа неъматлари энди кифоя қилмасди, негаки, Африка ва Осиёнинг, Америка ва олис жаннатий оролларнинг маҳсулига жуда мазахўрак бўлиб ўрганишган. Наполеон Парижни қайта қуриб ташлади, кўчалар торроқ бўлса-да, пойтахт ҳеч қачон бунчалик обод бўлган эмасди.
Франция императори 1867 йил май ойида бутун дунёни Парижга чорлади: гўзал Париж ва Жаҳон саноат кўргазмаси (ЭКСПО-67) инсониятнинг оғзини ланг очиб қўйиши керак эди ва шу ниятига етди. Дарҳақиқат, бунақаси бўлмаган, намойишда нелар йўқ дейсиз: ҳаво шари, қора икра, атир сочадиган фаввора, буғдой янчадиган ақли бор машина, паровоздай келадиган ваҳимали замбарак (вазни – 50 тонна)... Ярим миллион иштирокчи ва томошабин, 50 эскадрондан иборат соқчи-суворийлару ўйин-кулги, айш-ишрат ва яна алламбало миш-мишлар. Чунончи, Бисмаркнинг жосуси хабар берибди:
 Эртага рус подшоҳини тинчитишади.
 Бўлмағур ваҳимадир? – сўрайди канцлер.
 Йўқ. Лочинкўз мерган ҳам тайёр экан...
Эртасига (25 май) очиқ каретага ёнма-ён ўтирган Наполеон Учинчи ва Россия императори Александр Иккинчи Лоншон майдонига йўл олишди. Одам тирбанд, йўқолган игна ерга тушмайди, тўлиб-тошган томошабинлар эса азим эманлар устида маймундай пайпаслашади. Айғоқчилар хизматига тасанно, чунки, ўрис подшоҳига суиқасд бор гап экан-да. Қайси бир шохдан қандайдир кимса ҳазрати императорлар экипажи олдига сакради. Каретадан илгарироқда икки қўриқчи: Бургуан ва Рэмбо атрофга синчков назар солиб, ҳушёр боришарди. Рэмбо отини шиғаб, шубҳали шахснинг устига ошиқди: ўша онда қарсиллаган овоз эшитилди, ўқ тансоқчи минган отнинг бурнини жароҳатлаб, қандайдир аёлни қулатди. Лекин револьвер мерганнинг қўлида негадир парчаланиб, бармоқларини узиб кетганди. Наполеон рус подшоҳига қаради:
 Агар, у италиялик бўлса – мени, поляк бўлса – сизни ўлдирмоқчи эди.
Йўқ, бу сафар Фарангистоннинг эмас, Русиянинг императори нишонга олинган экан. Лочинкўз польшалик Болеслав Березовский бўлиб, француз суди унга енгилгина (газеталар таъбирича, “ипакдай”) жазо белгилади...
Сувайш канали... Британиялик муҳандис Стефенсон ваҳима қилардики, Ҳинд уммони Ўртаер денгизидан саккиз метр баланд, башарти икки сув туташгудай бўлса, Европа соҳиллари тошқинда қолади. Инсон тафаккури, Фердинанд Лессепснинг саъй ҳаракати ва арабларнинг пешана тери билан ғоя рўёбга чиқди. Бунда Наполеон Учинчининг хизмати ҳам озмас, зеро, акцияларнинг 53 фоизи Францияники эди. (Сувайш канали лойиҳасини икки франциялик (Линан ва Мужель), бир италиялик (Негрелли) муҳандис тайёрлаган. Қурилиш ўн йил давом этиб, ойига 60 минг киши меҳнат қиларди. Канал Африка қитъасини айланиб ўтувчи кемалар йўлини 8-15 минг километрга яқинлаштирган.)
Очилиш маросими (1869) мислсиз халқаро тантанага айланиб кетган. Меҳмонлар орасида Эмиль Золя, Теофиль Готье, Генрих Ибсен каби атоқли адиблар, Австрия императори Франц-Иосиф, Пруссия шаҳзодаси Фридрих, яна қанча тождор арбоблар бор. Аммо давранинг гултожи Франция империясининг вакили Евгения Монтихо (“Иккинчи Клеопатра”) зоти олиялари эди. Миср ҳукмдори Исмоил пошшо маликага хушомад қилиб, масъул муҳандисларга дўқ урган бўлди:
 Магарам, хоним афандимнинг кемалари қум-пумга ўтириб қолса, ҳаммангни қозиққа ўтқизаман!
Ҳазрати малика жойлашган “Эгль” яхтаси ортидан бутун бир карвон суза кетди. Йўқ, пошшони ўз ходимларимас, бастакор Жузеппе Верди хижолатга қўйди: у буюртма бўйича каналга бағишланган “Аида” операсини битказиши ва тантаналар чоғи намойиш этиши зарур эди, бироқ ваъдасини уддаламади.
 Афсуски, – деди сув сайридан қайтиб, француз маликасини холи топган Исмоил, – сизга ваъдабоз бастакорнинг қозиққа ўтқизилган афтини кўришдай ҳузурни бағишлашга имконим йўқ.
Евгения шўх қиқирлади ва елпиғичи билан пошшонинг қўлига туртиб, шивирлади:
 Рост айтинг-чи, ҳарамингиздаги ўшанча хотин сизга шунчалар зарурми?
Исмоил пошшо тушунди, демак, тағин хушомад қилиши керак:
 Бирининг оҳу кўзлари, бошқасининг товусдай хироми, учинчисининг донолиги, тўртинчисининг шамшод қомати, бешинчисининг ҳалимлиги жонимга ҳузур-да. Лекин сиз учун бу ҳаловатларнинг баридан минбаъд кечаман, зеро, илк кўрганимдаёқ англадимки, аёл зотининг минг бир фазилати танҳо ўзингизда мужассам...
Пошшо олиймақом меҳмонларга 30 миллион франкка битказилган янги қасрда зиёфат берди. Уч минг кишилик дастурхон тузатилган...
(Давоми бор.)