Предыдущая публикация
ГЕЛХЕНАР
Гелхенар Кьурагь районда чIехи
хуьрерикай са хуьр я. Алай вахтунда
ина 500-лай виниз агьалияр яшамиш
жезва. ЦIару дагъдай кьил къачуна
авахьзавай вацIу хуьр кьве патал пайзава. Кьуд муькъуь вацIун кьве къерехдай тIуз 400 метридиз экIя хьанвай хуьруьн кьве падни алакъада твазва.
Тарихдай аквазвайвал, куьгьне
хуьр гуьне патан рагал алай. Юкьвай
са куьче аваз кьве патани кIвалер
авай. КIвалер эгисна лап сихдиз эцигнавай. Куьчедин кьве кьилихъни няни
хьайила агал хъийизвай варар квай И
жуьреда эцигуни хуьр душманрикай
хуьнин карда еке метлеб авай. Хуьруьз
"Яргъи къелени" лугьузвай. Гелхенвийри хуьруьн тIвар лугьудайла Келхен лугьуда. Урус кхьинра адакай Гельхен
хьана. Х асирда кхьенвай "Абумислиман тарихда" ам Къалхан (вилаят) яз
гьатнава. Хуьруьн бинелуяр Къафкъаздин Албаниядин "кел" тайифаяр я.
Хуьруьн тIварни "кел"+ хен" гафарикай арадал атанва, яни келарин къеле
лагьай чIал я. Алай вахтунда ина Хпер,
Музулар, Гузварар, ПIирер,Фекьияр,
Къалханар, Мурадар, Регьимар, Серкерар, Къапулар, Кьунацар ва Керимар тIварар алай тухумрин векилар
яшамиш жезва. Эгер хуьр виликдай
гуьне пата раган кьилел алайтIа, ХVIII
асирда Надир шагьдин гьужумрилай
гуьгъуьниз Гелхен вилаятдин 6 хуьр
Гелхенрал хтана, къуза пата чпин ери
кутуна, хуьр чIехи хьана. Къени а
девирдин хуьрерин кIалубрал чпин
тIварар алама. Ингье абур: Чуфур, Туьхуьр, Никез, Кьерегь, Зупа(КIеле), Курук . Гелхенар хуьре-кIвале, вичин бинеда къенин юкъузни амай, маса чIаларин таъсирдик акатна квахь тавунвай, надир гафар хвенвай гелхен нугъатдин чIалал рахазва.
Гелхенвийрин асул пеше малдарвал тир. Абуру хам-малдикай чкадал
чпиз партал, кIвачин къапарни гьазурзавай. Хуьре литер гатадай ва хъенчIин
къапар расдай сеняткарвилерни авай.
Фад вахтарилай хуьр къванцин
устIарралди машгьур тир. 19 - асирда
Исакьов Алимурада эцигнавай къванцин чархари, цлари къени килигай кас
гьейранарзава. УстIаррин кар Ибеев
Рамазана, Сулейманов Рамазана, Мегьамедов Гьуьсейна, Къурбанов Ямудина давамарна, бязибуру гилани давамарзава. Гзаф кьадар пешекар
устIарар тир гелхенвийри чи хуьруьнви Жабраилов Гьажидин регьбервилик кваз Дербент шегьердин ДСК-да
кIвалахзава. АбуруДербентда ва Дагъустандин маса шегьерра яшайишдин
кIвалер, алишверишдин, здравоохраненидин, образованидин дараматар
эцигзава. Гь Жабраилов себеб яз, хейлин гелхенвийриз Дербент шегьерда
туькIвей кIвал-югъ, хъсан яшайиш
хьанва.
Эгер виликдай хуьре, чеб масанрани машгьур хьанвай, Гьуьсейн,
Гьажирамазан, Сиражудин хьтин жерягьар авайтIа, къе гелхенвийри РДдин лайихлу духтур Мегьарамдхуьруьн
райондин кьилин духтур яз кIвалахай,
рагьметлу Шагьпазов Рамазан, Огни
шегьердин больницадин кьилин духтур яз кIвалахай Ягьияев Ягьия, Дербент шегьердин центральный больницадин кьилин духтур хьайи рагьметлу Эмиргьамзаев Надир, медицинадин къуллугъдин полковник Камалдинов Керим,
медицинадин илимрин кандидат Жабраилова Ольга, Белгородский Ровеньки шегьердин больницадин кьилин духтур Къурбанисмаилов Жафер, хуьруьн амбулаториядин
заведующий Къурбанисмаилов Алижан, Дербентдин центральный больницада кIвалахзавай Музулов Абдулгъани, Исрафилов Жалалдин, Сайфаев Хидирнеби, Рамазанов Къембер
хьтин пешекар духтуррал дамахзава.
Алатай асирдин сифте кьилера хуьре
7 регъв кардик квай, 4 мискIин, 2 медресе ва ктабхана авай. Ктабханада диндин ктабрихъ галаз тарихдин, илимдин, поэзиядин ктабарни авай. Абур
а вахтунда диндиз акси кIвалах тухвай "негьрикъаланри" кайибур кана,
амайбур чпиз аявална, гуьгъуьнлай а
ктабрин суракьдиз атай "мугьманриз"
багъишна, бязибуру масани гана. Виликдай Жуьмя мискIин хьайи чкадал
гелхенвийри, дахни хва Рамазан ва Манаф Ибееври ва Агьмедов Исади кьил кутуна,
мискIин эциг хъувуна. Советрин
власть жедалди гелхенвияр акьалтIай
кесибвиле авай, тандал партал, тухдалди руфуна фу авачир. Хуьруьнвийрин четин, татугай ва гьахъсузвилер
авай уьмуьрдикай чкадин ашукьар тир
Амрагьа, Гьуьсейна, Рачаба манияр
туькIуьрнай. Гьайиф хьи чалди абурун
ирс агакь хъувунач. Агакь хъувурди
анжах абурукай ихтилатар я. Къе алатай девир тупарай язавайбуру ни вуч
лагьайтIани, ЧIехи Октябрди зи хуьруьнвийрин уьмуьрда чIехи дегишвилер арадал гъана. 1936- йисуз хуьре
колхоз тешкилна. Магьмудов Аллагьверди, Мегьамедрасулов Мегьамедрасул, Гьашимов Жибреил, Ибрагьимов
Нурмегьамед эвелимжибур яз колхоздиз гьахьна. Мегьамедрасулов Мегьмедрасулакай колхоздин сад лагьай
председатель хьана. Къвез-къвез жемятдин дуланажагъ хъсан хьана. 1939-
йисуз хуьре урус инженер Рыбников
Романа ГЭС эцигиз кьил кутуна..
1941-йисуз ГЭС-ди кьве хуьруьз, Гелхен ва Усар, экв гана. Ватандин ЧIехи
дяве башламишайла, ислягь зегьметдал машгъул гелхенвияр, 85 кас жегьил итимар Ватан хуьз фена. Абурукай
яхцIураз элкъвена хайи хуьруьз хтун
кьисмет хьанач.Абур рикIел хуьнин лишан яз,хуьруьз гьахьзавай сивел "1941-1945 йисараВатан патал чанар гайи гелхенвийриз" гафар кхьей гуьмбет эцигнава.
Итимар дяведа авай
вахтундани колхоздин кIвалах зайиф
хьанач. Абур дишегьлийри, аялри ва
кьуьзуьбуру эвезна. Майишатдин
кIвалахдилай алава оборонадин фондуниз пул кIватIна, гуьлуьтар, бегьлеяр храна. Дагъустан душмандикай
хуьдай сенгерар эцигиз иштиракна.
Дяведин женгера Сайфаев Мегьамедшерифа, стхаяр тир Мавлуд ва Абдуллагь Рамазановри, Хидирлясов Магьамдалиди,Пирбиремов Шихкерима ва масадбуру жуьреба-жуьре фронтра кьегьалвилер къалурна . Абур женгинин орденриз ва Верховный Главком И.В. Сталинан Чугъсагъулриз
лайихлу хьана. Дяведилай гуьгъуьниз
гелхенвийри ислягь зегьмет давамар
хъувуна. Абуру колхозда, нафтIадин буругъра, Каспийдин балугърин ветегада гелхенви, чIехи тешкилатчи, Шагьпазан регьбервилик
кваз кIвалахна.
Мегьамед Камалдинова председатель яз кIвалахай 1955-
1961-йисара Кирован тIварунихъ галай колхоздихъ еке агалкьунар хьана. Майишатдихъ 9 агъзур гъвечIи карч алай
гьайванар, 1200 чIехи карч алай гьайванар, абурукай яз 300 кал авай. Колхоздин складдиз 1.5 т вирт, 500-600т
техил хтай йисар хьана. Колхоз районда кIвенкIвечи майишатрин жергеда хьана. И йисара колхозди чIехи ферма, складдин дарамат ва клуб эцигна.
1969- йисуз майишатдикай " Гельхенский" совхоз тешкилна. Хуьруьн майишатдин продукция гьасилдай мумкинвилер гзаф хьана, мал-къара артухарна. Чил къарагъарун, тум кутун, техил кIватI хъувун механизироватна.
Гьайдаров Омара регьбервал гайи
1973-1978 йисара совхоз " Гельхенский" республикада машгьур хьана.
Малдарар тир Мегьамедов Гьасангьуьсенан, Гьуьсейнова Сарайхалуман, Гьажиагьмедова Гуьлзададин,
шофер Мусаев Рамазанан зегьмет гьукуматди "Зегьметдин яру пайдахдин"
ва " Гьуьрметдин знакдин" орденралди къейдна. Майишатда гьакI малдарар тир Азизов Мегьамеда, Гьажиагьмедов Шамила, Гьуьсейнов Сейфулагьа, Жамалова Ламуната, Адамов Рамазана, Абдуллаевар Тариверди ва Хидирнебиди,Гьажирамазанов Къурбанисмаила, механизаторар тир Нурудинов Сабира, Гьамидов Мегьамеда, Гьажирмазанов Къурбанмегьамед (буба),
Исмаилов Къазибега, Ильясов
ТIегьира, Абдурагьманов Ширинбега,
Ильясов Кьасума, Сайфаев Рамазана
ва мсб. гьакъисагъвилелди зегьмет
чIугуна.
Сифте кьиляй колхозда, гуьгъуьнлай "Гельхенский" совхозда намуслувилелди ,рик1ин- гъилин михьивилелди, зегьмет орденриз медалриз кутугнавайт1ани агакь тавуна, амма баркала алаз эхир нефесдади , чанни къурбандна майишатда к1валахай уьтквем инсан , къени хесетрин , чешне къачуниз кутугай хесетрин сагьиб, Мегьамедов Ильясан ва адан уьмуьрдин юлдаш Суваран зегьмет ва уьмуьрдин рехъ кьит1идаказ къейд ийиз к1анзва.
Совхоздин директорар хьайи
кьепIирви Къагьриманов Халидан,
кьурагьви Бабаев Бубаханан тIвар гелхенвийри хуш майилар аваз кьазва.
Абуру эцигай дараматар яшайишдин
кIвалериз элкъвена, хуьруьн амбулатория, аялрин бахча хьана.
1954- йисалай Гелхена юкьван школа кардик
акатна.
Школада хейлин йисара гелхенвийрикай хьайи сад лагьай муалим-тарихчи Гьасанов Рамазана гьакъисагъвилелди зегьмет чIугуна.
Къунши хуьрерин аялар патал
интернатни ачухна. Школа куьтягьай
хейлинбурукай муаллимар, духтурар
ва маса пешекарар хкатна, илимдин кукIушриз хкаж хьана, алимвилин дережайрив агакьна. Школада чпихъ
кьилин ва юкьван пешекарвилин образование авай мягькем коллектив
арадал атана. Гелхенрин юкьван школадихъ тербия ва чирвилер гунин рекье 70-80- йисара агалкьунар хьана.
Гьа йисара хейлин аялри школа къизилдин ва гимишдин медалар къачуналди куьтягьна. Абурун жергедай яз
пуд руша Магьмудова Эльмиради ва
Бабаева Гуьльмиради, гуьгъуьнин йисара Магьмудова Каринади.
РСФСР-дин
лайихлу муаллим Магьмудов Сейфуллагьа ва Гьашимов Рагьима математикадай чирвилер гайи Магьмудов Хейрулагьакай ва Абдулгьалимов Играмудинакай математикадин илимрин,
Эмиргьамзаев Адилакай экономикадин илимрин кандидатар хьана. Физкультурадин муаллимар хьайи Къурбанисмаилов Къурбанисмаилан ва
спортдин мастер Камалдинов Небидин ученикрикай спортдин мастерар,
Вирисоюздин турниррин призерар,
Эмиргьамзаев Садиракай кикбоксингдай Европадин чемпион, Билалов
Зейнидинакай Грециядин (Афины) параолимпиададин къугъунрин буьруьнждин призер, Рамазан Гьуьсейнакай гиревой спортдай Европадин чемпион, Абдул Эмиргьамзаевакай мастер спорта, Камил
Алиевакай 2016-йисуй Рио-де-Жанейрода гимишдин призер хьана. Бажарагълу
муаллим Гьажикъадиров Абдурагьима
регьбервал гузвай ракетомоделистринни
авиамоделистрин кружокди школа республикада машгьурна. Чи хуьруьнвийрикай Советрин ва Россиядин армиядинни къайда-къанун хуьдай органрин къуллугъчияр-офицерар хьана. Абурун жергедай яз стхаяр Аслан ва Рачаб Гуьсейновар,Муртузали ва Гьажимурад Гьажимурадовар, Лямет Мирзабегов, Фейрудин Магьмудов, Низамудин Рамазанов,Айнудин Билалов, Акбар Сайфаев ,Феликс Магьмудов ва масабур.
Гелхенвийри райондин общественный уьмуьрдани иштиракзава. Вилик йисараГелхен Мухтара ва Шабан Шабанова райондин " Дагъдин булах"
газетдин редакторар яз, Гьамидов Зейдулагьа Кьурагь райисполкомдин председательвиле, РК КПСС-дин 1- секретарвиле
Даир Эмиргьамзаева райондин кьил яз
кIвалахна,
Гьуьсейн Шагьпазова Москада ФЛНКА-дин исполкомдин председателвиле кIвалахзава.
Абдулгьамид Эмиргьамзаев Гос. Думадин депутат я.
1966-йисан залзаладилай гуьгъуьниз хуьр куьчарунин месэла кватна. "Ваъ!-лагьана гелхенвийри. Гьихьтин регьятвилер, къулай
уьмуьр чаз хиве кьуртIани, чун хайи дагълариз далу гана, чи бубайрин сурар, гьамга булахар,михьи гьава, гуьлчемен яйлахар туна санизни фидач, чаз гъурбатдикай
ватан жедач". ИкI абуру чпин хуьр къутармишна. Гьайиф хьи, эхиримжи йисарин реформайри хуьруьн яшайишдинни экономикадин шартIариз чIуру таъсир авуна. Яргъал йисара арадал гъайи общественный
майишат (колхоз) кIаняй акъудна.Эхиримжи йисара майишатдиз рагьбервал гайи "кьегьалри" кохоздин суьруьда са кьар амай кьван чан эцигна "зегьмет" чIугуна. Виликдай ишлемишзавай никIер чIурухъанриз
элкъвена. А чилерин чин марфарини селлери тухузва.
Хуьруьн тIебиатни вичел фикир желбдай, кьетIенвилер авайди я. Хуьруьн мулкунал гзаф кьадар булахар,ятар авахьзавай куьлуь кIамар,"КьачIул" "Гъулугъ" тIварар алай чIехи майданар,векьин уьруьшар, дуьзен дугунар, верхин (берёза), гъулцин(липа) тарар авай тамар...Къейд авуна кIанда хьи и тамара, чуьллера бязи чкайра авачир векьер кьалар, набадатар яр- емиш экъечIзава. За абурун тIварар вири гъавурда акьадайвал урус чIалал кхьизва:рододендрон, рябина,черёмуха, барбарис,смородина,черника, голубика, брусника,костяника...
Хуьряй жегьилар физва.
Школадин дарамат куьгьне хьанвай, гила
хуьре цIийи школа эцигнава. Чна умуд кутазва, хъсан вахтар алукьда, гьукуматдини хуьруьхъ, хуьруьн майишатдихъ чин элкъуьрда. Зи хайи хуьрени экв авачир мичIи
кIвал, хеб авачир ичIи гьуьндуьг, магьсул
авачир пичIи ник амукьдач.
Иншаллагь!
С. ШАГЬПАЗОВ, РФ журналистрин Союздин чл.
(куьруь авуна гузва)
Следующая публикация
Комментарии 23