АЗЫРЛЫКЪНЫ КУНЬ-ЭВЕЛЬДЕН БАШЛАМАЛЫ

2025 сенесинде халкъымызнынъ хатыра ве танылгъан куньлерине даир
I
Бир чокъ девлетлерде къабул этильген къаиделерге бинаэн, корюмли шахсларнынъ йылдёнюмлери ильк кере олар 50 яшларыны толдургъанда къайд этиле ве сонъундан эр он йыл кечкен сонъ къайтадан текрарлана, яни 60, 70, 80 ве иляхре. Табиий ки, 100, 150, 200 йыл киби толу ракъамларгъа зияде эмиет бериле. Бундан да гъайры, халкънынъ энъ буюк эрбапларынынъ 5 ракъамынен биткен ара йылдёнюмлери де къайд этиле тургъан. Къырымда, айрыджа сайгъы этильгенинден себеп, буюк атамыз Исмаил бей Гаспринскийнинъ догъгъан куню (апрель 10) эр йыл къутланылгъаны артыкъ яхшы бир аньане сыфатыны алды.
Биз, къырымтатарлар, бир чокъ тюрлю тедбирлерге – той, концерт, театр темашалары ве иляхре – кечикип бармагъа алышкъанымыз чокътан берли эль-алемнинъ тилинде теспи олып кесильгени беллидир. Не языкъ ки, йылдёнюмлерге азырлыкъ ишлеринде де йыл сайын кечикемиз, адети узьре факъат девлет муэссиселерининъ планлары, бюджетлери чокътан къабул этильген сонъ давранып башлаймыз. Бу акъта йыллар боюнджа айтылса да, язылса да, вазиет ич де денъишмей.
Бундан да гъайры, окъуйыджыларымызнынъ дикъкъатыны даа бир муим меселеге джельп этмек истейим. Халкъымызнынъ эксериети кечкен 1990-нджы йылларда ана-юртумызгъа къайтып ерлешкен заманда Исмаил Гаспринский, Абдурешид Медиев, Номан Челебиджихан, Бекир Чобан-заде, Эшреф Шемьи-заде, Сабрие Эреджепова, Амет-Хан Султан ве даа бир къач корюмли эрбабымызнынъ фаалиетлери акъкъында (олдукъча акълы оларакъ!) баягъы айтылды, язылды, оларнынъ эсерлери ве олар акъкъында китаплар дердж этилип, аз чокъ олса да, халкъкъа танытылды, оларнынъ хатыраларына Бутюнкъырым севиесинде тедбирлер отькерильди. Айны заманда фаалиетлери халкъымыз ичюн олдукъча муим олгъан бир сыра дигер эрбапларнынъ адлары кольгеде, яни экинджи планда къалгъанлары киби корюне.
Бу акъта бир къач мисаль кетирмек истейим.
Кечкен 2023 сенеси эдебиятымызнынъ янъы (яни «Терджиман») деврининъ энъ «ильки къарылгъачлары»ндан сайылгъан шаир ве оджа Мемет Ниязийнинъ (1878-1931) догъгъанына 145 йыл толгъан эди. Мемет Ниязий эдебиятымызнынъ хазинесини «Ешиль джурткъа», «Ешиль ада», «Добруджадан сизге селям кетирдим», «Ойлав» киби аджайип шиирлеринен баягъы байытты. Онынъ халкъ йырына чевирильген мешур «Татар бармы? - деп сорагъанларгъа» шиири советлер заманында Номан Челебиджиханнынъ «Ант эткенмен!» ве Шевкъи Бекторенинъ «Татарлыгъым» киби эсерлеринен бирге энъ къатты суретте ясакълангъан йырларнен бир сырада тура эди. 1990-нджы сенелерден башлап, бу куньлерге къадар Мемет Ниязийнинъ Къырымда ич бир китабы басылып чыкъмагъаныны, ве 145 йыллыгъы керек дереджеде къайд этильмегенини буюк теэссюфнен къайд этмеге меджбурым.
Омрюни бус-бутюн ана-юртуна берип де ана-юртунда аля даа ич бир китабы чыкъмагъан даа бир языджымыз Усеин Шамиль Токътаргъазыдыр (1881-1913). 2023-де онынъ фаджиалы суретте эляк олгъанына 110 йыл толгъан эди. У. Токътаргъазынынъ
эр бир шиири ве пьесасы юкъарыда ады анъылгъан Мемет Ниязийнинъ шиириетинде олгъаны киби озь юрту Къырым ве къырымтатар халкъынынъ такъдиринен сыкъы багълыдыр.
Фурсаттан файдаланып, окъуйыджыларымызгъа шу эки гъает истидатлы шаиримизнинъ дёртер сатырыны хатырлатмакъ истейим.
***
«Татар бармы? - деп ким сорай?». Мен барман!
Адын санын бек таныгъан джаш татарман!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Озь терегин бегенмеген сойсызларгъа
Гурь давушман «керекмийсиз! деп айтарман…
(М. Ниязий. «Татар бармы? – деп ким сорай?»)
***
Дагъда яшар, якъмагъа бир одуны ёкъ,
Сув башында сувдан янмагъан куню ёкъ,
Ашлыкъ сачар, ашамагъа ич уны ёкъ,
О татарлардыр, Къырымнынъ ерлилери,
О бизлериз, бу ватаннынъ огъуллары…
(У. Токътаргъазы. «О кимдир?»)
Керич ярымадасынынъ Сараймен коюнде 1893 с. догъгъан Мамут Недим халкъымызнынъ тарихында энъ корюмли сымалардан бирисидир. Кой мектебини битирген Мамут Недим 1909 с. Джемиет-и хайрие эсабына тасилини девам эттирмек ичюн Тюркиеге ёлланыла. Бурса оджалар окъув юртуны битирип, Берлин университетининъ икътисадият болюгини аля дереджеде битире. Буны да айтып кечмек керек ки, даа Берлин университетинде окъугъан девринде Мамут Недим сиясий арекетлерге къошулып башлай ве «Спартак» намында Германия коммунистлер бирлешмесине къабул этиле. Бу ал онъа Къырымгъа къайтып кельген сонъ месулиетли партиявий ве девлет вазифелеринде чалышмагъа ёл ачкъан эди.
1920-1928 сенелери Къырымнынъ эсас сиясий-ичтимаий басма вастасы олгъан «Янъы дюнья» газетасынынъ ве айны заманда «Янъы Чолпан» ве «Илери» меджмуаларынынъ баш муаррир вазифелерини алып бара эди. Бу йыллары онынъ отькюр къалеми астындан бир чокъ публицистик, эдебият ве театр сааларына аит атешин макъалелер чыкъкъан эди. 1925-1926 сенелери Эшреф Шемьи-заденинъ ильки шиирлери матбуатта пейда олып башлагъанынен, онынъ буюк истидат саиби олгъаныны сезип, онъа аталыкъ япкъан, буюк эдебияткъа ёл ачкъан сымалар арасында Бекир Чобан-заде ве Лятиф-заденен бир сырада Мамут Недимни де миннетдарлыкънен анъмакъ керекмиз.
1929 сенеси Мамут Недим Къырым АССРнинъ маариф ишлери боюнджа халкъ комиссары оларакъ тайин этиле. Шу вазиетте Мамут Недим бир чокъ мусбет тешеббюс ве ишлерге къолтуткъаны белли. Амма мемлекетте сталинджилик зулумы пекингенден сонъ оны Къырымдаки вазифелеринден бошатаракъ, Москвагъа авуштыралар. Халкъымызнынъ энъ корюмли эвлядларындан бириси олгъан Мамут Недим бир сыра зиялыларымызнен берабер 1938 сенеси апрель 17-де Акъмесджитте къуршунгъа тизильген эди. Чокъ языкъ ки, бу куньгедже онынъ хатырасы аля даа керекли дереджеде эбедийлештирильмеди, 1920-нджи йылларда Къырым матбуатында дердж олунгъан гъает терен маналы публицистик ве эдебий-тенкъидий макъалелери топланып, бир китап шеклинде нешир этильмеди. Бу ич де келишмеген бир алдыр…
(Ресимлерде: 1. Мемет Ниязий. 2. Усеин Шамиль Токътаргъазы. 3. Мамут Недим
Айдер ЭМИРОВ
(Девамы бар)