Sozu geden kitablar haqqinda melumat.

1-Sehihi-Buxari ve Sehihi-Müslim, ehli-sünne qardaşlarımızın Qurani-kerimden sonra möteber ve qebuledilesi saydıqları iki hedis kitablarının tanınmış adlarıdır.
elbette onlar bundan elave, bütövlükde «es-Sihahus-sitte» (yeni altı sehih kitab) adlanan diger dörd kitabları da sehih ve möteber sayırlar ki, onlar ise Sunenut-Tirmizi, Suneni-İbn Mace, Suneni-ebi Davud ve Suneni-Nesai kitablarından ibaretdir.
2-Sehihi-Buxari kitabının müellifi adından melum olduğu kimi, indiki Özbekistanın Buxara şeherinde doğulmuş ebu ebdillah Mehemmed ibn İsmayıl el-Buxari (194-256 h. q.), Sehihi-Müslim kitabının müellifi ise İranın Neyşabur şeherinde anadan olmuş ebul-Hüseyn Müslim ibnl-Heccac en-Neyşaburi (206-261 h. q.)-dir. Onların her ikisi, İslam tarixinin böyük hedis alimlerinden sayılırlar.
3-ehli-sünne qardaşlarımız bu kitablarda (xüsusile de Sehihi-Buxari ve Sehihi-Müslimde) mövcud olan hedisleri sehih ve qebuledilesi saysalar da biz onların hamısını hem sened, hem de metn baxımından sehih saymırıq.
elbette bunun esas sebeblerinden biri de «Sehih» hedisin nece ve hansı şertler ve xüsusiyyetlerle izah edilmesinden asılıdır.
“Sehih” hedis, ehli-bеyt (e) mezhebi аlimlerinie göre, revаyetçileri mesumа qeder melum, hаbеle bütün revаyetçileri ehli-bеyt (e) mezhebli ve edаletli оlаn hedise dеyilir.
(Bах: Miqbаsul-Hidаye, ellame Mameqani, 1/145-146, Тelхisu miqbаsil-hidаye, seh-26, el-Bidaye fi-еlmid-dirаye, (Şehid Sаni seh-23).
Lakin ehli-sünne аlimlerine göre, “Sehih” hedis, о hedise dеyilir ki, оnu neql еden revаyetçiler Pеyğembere (s) ve sehаbeye qeder melum, hаbеle edаletli ve zаbit (hedisi neql еtmekde huşlu ve ciddi) оlаn raviler vasitesile neql edilsin, hemçinin «Şazz» ve «Müellel» (yeni meşhur hedisle müхаlif оlmаyıb, gizli еybe de mаlik) оlmаsın.
(Bax: Muqeddimetu inb es-Selаh fi-ulumil-hedis, seh: 15-16, Ulumul-hedis, Subhi Sаlеh, seh-145, ezvаun eles-sunnetil-Muhemmediyye (s), Doktor Mahmud ebu Riyye, seh-292).
Hemçinin bu hedis, «Şazz» ve «Müellel» (yeni meşhur hedisle müxalif olmayıb, gizli bir eybe de malik) olmasın.
4-elbette qeyd etmek lazımdır ki, Buxari ve Müslimin her hansı bir hedisi sehih sayıb, onu öz «Sehih» adlı hedis kitabında neql etmek üçün, bir sıra şertlere esaslanmışlar ki, bu şertlere de «Şertüş-şeyxeyn» (yeni iki şeyxin şertleri) adı verilmişdir. Bu şertler aşağıdakılardan ibaretdir:
1-Hedisin bütün raviler silsilesi mesuma (ve sehabeye) birleşsin;
2-Hedisin bütün raviler silsilesi müselman ve etibarlı olsun;
3-Hedisin sonuncu ravisi qeyri-meşhur olmasın;
4-Hedisin ravileri müttehem, huşsuz ve azğın eqideli olmasınlar.
Hemçinin Buxarinin nezerine esasen, ravinin hedisini neql etdiyi şexsle görüşmeyi (onu görmeyi) lazım, Neyşaburinin nezerinde ise bu şert lazımsızdır.
Belelikle de onlar, qeyd olunmuş şertlerle uyğun gelen hedisleri öz kitablarında neql etmişler.
5-Unutmamalıyıq ki, yalnız Sehihi-Buxari ve Sehihi-Müslim kitablarında mövcud olan hedisler ehli-sünne üçün sehih sayılmır.
Qeyd etmek lazımdır ki, ehli-sünne mezhebinin meşhur hedis alimi ebu ebdillah Mehemmed ibn Abdullah el-Hakim en-Neyşaburi (vefat: 405 h. q.), Buxari ve Neyşaburinin yuxarıda qeyd olunmuş şertler esasında neql etmedikleri hedisleri özünün «el-Müstedrek eles-sehiheyn» adlı kitabında toplamışdır.
6-Buxari ve Müslimin öz kitablarında ehli-beyte (e) qarşı olan reftar terzi barede ise aşağıdakıları diqqetinize çatdırırıq:
Onların eziz Peyğemberimizin (s) m'sum ehli-beytine (e) qarşı olan reftar terzi temamile teeccüb doğuran bir meseledir. Bu reftar Buxarinin kitabında daha çox göze çarpır. elbette bezi alimler bunun esas sebeblerinden birini de onların zamanında hakim olmuş çetin ve boğucu şeraitin olduğunu bildirmişler. Bezileri ise bu barede diger fikirler ve mülahizeler ireli sürmüşler. Ne ise bu barede xülase şekilde bir neçe mövzuya işare edirik:
I. Buxari, ehli-beytin (e) keskin düşmenleri sayılan xevaric ve nasibiler kimi şexslerden (o cümleden xevaricin meşhur feqihi ve xitabeçisi sayılan İmran ibn Hettandan) revayet neql etdiyi bir halda, ehli-beytden (e) ve xüsusile zaman baxımından Buxariye yaxın olan İmam Sadiqden (e) heç bir hedis neql etmemişdir.
Hemçinin o, İmam Sadiqden (e) revayet neql eden sehabelerden revayet neql etdiyi bir halda, onların imam Sadiqden (e) neql etdiyi hedis ve revayetleri neql etmemişdir!
II. Bu berede daha teeccübdoğuran diger bir mövzunu da qeyd etmek olar: (elbette bu mövzu, Sehihi-Buxari kitabına deyil, mehz onun müellifi cenab Buxariye aiddir).
Mehemmed ibn İsmayıl Buxari “et-Tarixul-evset” kitabında xelifeler barede melumat vererek, bele yazmışdır:
1-… İbn Şehab demişdir:
عاش ابو بكر بعد ان استخلف سنتين و اشهراً و عمر عشر سنين حجّها كلها و عثمان اثنتي عشرة سنة حجّها كلها الا سنتين و معاوية عشرين سنة الا اشهراً حج حجتين و يزيد ثلاث سنوات و اشهرا و عبد الملك بعد الجماعة بضع عشرة سنة الا اشهراً حج حجة و الوليد عشر سنين الا اشهراً حج حجة.
“ebu Bekr xelife olduqdan sonra iki il ve neçe ay yaşamış, Ömer on il yaşayaraq her ilde hecce getmiş, Osman on iki il yaşayaraq, iki ilden başqa bütün illerde hecc ziyaretine getmişdir. Müaviye bir neçe ayı çıxmaq şerti ile iyirmi il yaşamış ve iki defe hecc ziyaretine getmişdir. Yezid üç il neçe ay yaşamışdır...” (et-Tarixul-evset, Buxari, 1-ci cild, 110-cu sehife).
Onun neql etdiyi diger revayetde ise bele oxuyuruq:
ولّي ابو بكر سنتين و ستة اشهر و ولّي عمر عشر سنين و ستة اشهر و ثمانية عشر يوماً و ولّي عثمان ثنتي عشرة سنة غير اثني عشر يوماً و كانت الفتنة خمس سنين. و ولّي معاوية عشرين سنة و ولّي يزيد بن معاوية ثلاث سنين و اشهر... وكانت فتنة ابن الزبير ثمان سنين [و ولّي عبد الملك بن مروان اربع عشرة سنة] و ولّي الوليد تسع سنين.
“ebu Bekr iki il altı ay, Ömer on il altı ay ve on sekkiz gün, Osman ise on iki günü çıxmaq şerti ile on iki il xelifelik etmişdir.
Fitne beş il il müddetinde olmuşdur. Müaviye iyirmi il, Yezid ibn Müaviye üç il neçe ay yaşamışdır...” (et-Tarixul-evset, Buxari, 1-ci cild, 195-cu sehife, reqem: 324).
Gördüyünüz kimi Buxari, eziz Peyğemberimizin (s) mesum ehli-beytinin (e) qanına elleri bulaşmış Yezid kimi seviyyesiz şexslerin xilafet dövrü ve hetta ebdül-Melik ve Velid kimilerin hecc ziyaretinin saylarını bele neql etdiyi bir halda, emirel-möminin İmam elinin (e) xilafet dövrüne ya heç bir işare etmemiş, ve ya O hezretin (e) xilafet dövrünü fitne dövranı adlandırmışdır. Bütün bunlar ise her bir müselman üçün teeccüblü ve müemmalı bir mesele sayılır.
Men heqiqeten de bele bir cesaretli sözü burada neql etdiyim üçün, emirel-möminin İmam eliden (e) üzr isteyir ve bütün müselmanlar kimi o hezretin (e) üstün ve saysız-hesabsız feziletleri qarşısında diz çökür, hemçinin o hezretin (e) mezlumiyyeti üçün ağrılı-acılı göz yaşları axıdıram...
7-Bu barede son söz olaraq qeyd etmek lazımdır ki, Sehihi-Buxari ve Sehihi-Müslim kitabları bizim nezerimizde tam şekilde sehih hedisleri ehtiva eden bir kitab sayılmır. Bu kimi kitablarda, bizim el-Usul minel-kafi, el-Feqih, et-Tehzib ve el-İstibsar kitablarımız kimi hem sehih, hem de zeif ve hetta saxta hedisler mövcuddur. Unutmayaq ki, bir hedis ve ya revayet sened baxımından sehih olmaqla, her şey sona yetmir ve biz o deqiqe sened baxımından sehih sayılan hedisi qebul ede bilmerik. eksine bundan sonra daha mühüm meselelerden biri de o hedisin mena baxımından Qurani-kerim, Sünne, ağıl ve s. qaynaqlarla uyğun gelmesi de zeruridir. Sehihi-Buxari ve Sehihi-Müslim kitablarında bir sıra hedislerin senedi qebuledilesi sayılsa da, onların menası bezen Qurani-kerim, bezen Sünne, bezen de ağıl ile heç cür uyğun gelmir. Son illerde de ehli-sünne qardaşlarımızdan bezi tedqiqatşı alimler, bele bir neticeye gelmişler.
Hemçinin bezileri bu iki kitab barede keskin ve qeyri-mentiqi mövqe tutub, onlardan hedis neql etmeyi haram saysalar da, bu fikir esla düzgün ve elmi bir hereket sayılmır. Diqqetinize göre minnetdaram