Շների թագավորը` Հայկական Գամփռ

Հա՛ֆ, հա՛ֆ, հա՛ֆ… Իրենց ուժգին հաչոցներով այսպես ինձ դիմավորեցին Հայկական Գամփռ ցեղատեսակի շները, որոնք հաչոցներով ինձ հիշեցրեցին, որ իրենք են իրենց տարածքի տերն ու տիրակալը: Սկզբում ինձ պատեց վախի զգացողությունը, սակայն ներքին զգացողությունս ինձ այլ բան էր թելադրում` այն, որ հաչող շունը չի կծում, իսկ բարի հայացքները վկայում էին նրանց մարդամոտ լինելու մասին:Գյումրիում այս ցեղատեսակի շներից արդեն մեկ տարուց ավել պահում է Արշակ Թումասյանը: Բացի 9 հատ Հայկական Գամփռ ցեղատեսակի շներից, նա պահում է նաեւ 3 հատ Վանա կատու: Շներին եւ կատուներին առանձին վանդակներ են հատկացված՝ Գյումրու Սախարովի անվան հրապարակի շինություններից մեկում:
Շներից էգերն ու արուներն էլ են առանձնացված պահվում: Այս ցեղատեսակի շները ձեռք են բերել Շիրակի մարզի գյուղերից, քանի որ, Ա.Թումասյանի խոսքով, Հայկական Գամփռ ցեղատեսակի շներն ամենալավը պահպանվել են Շիրակի մարզի գյուղերում:
«Պահում ենք Հայկական Գամփռի տեսակներից փոթորկաշներ, գելխեղդ շներ: Շատ մարդամոտ են, մարդկանց հետ ընկերոջ նման են վարվում, սակայն երբ առանց տիրոջ ներկայության ինչ-որ մեկը փորձի իրենց վանդակ մտնել, զգուշացնելուց հետո կարող են կծել, իսկ մյուս ցեղատեսակի շները սովորաբար առանց զգուշացնելու են կծում:Իրենց չես կարող ինչ-որ բան սովորեցնել, անհրաժեշտ է պարզապես դաստիարակել, որ լուրջ լինեն: Երբ իրենց տանում ես սար, պահում-պահպանում են ոչխարի հոտը: Հիմնականում մսով են սնվում: Օրական 2-3 անգամ գարով, ցորենով, մսվ ճաշ ենք եփում իրենց համար: Ժամանակին սրսկումներ եւ պատվաստումներ ենք անում, որ չհիվանդանան, քանի որ մաքուր արյուն ունեն, կարող են ավելի շուտ հիվանդանալ, քան մյուս շները, որոնք փողոցում գտնվելով՝ տարբեր հիվանդությունների հանդեպ իմունիտետ են ձեռք բերել: Նույնը` Վանա կատուների դեպքում: 3 ամիսը մեկ անհրաժեշտ է իրականացնել կենդանիների ճիճվաթափություն: Լավ պահելու դեպքում այս ցեղատեսակի շները ապրում են 10-15 տարի»,-ասում է Ա.Թումասյանը:Նա նշեց, որ Կանադայից, ԱՄՆ-ից իրենց շները եւ կատուները գնելու համար շատ դիմողներ են եղել, սակայն դեռ ձագեր չկան, որ վաճառեն: «Մեր ունեցած շներից ամենատարեցն ու ծանրաքարշը 3 տարեկան է` մոտ 90 կգ, որը ստանձնել է առաջնորդի դերը եւ ավելի շատ պահապան շուն է: Հովվաշուն լինել չի կարող, քանի որ քաշը ծանր է, իսկ հովվաշները 60-65 կգ են լինում:Հայկական Գամփռները կռվում են գայլերի հետ այնքան ժամանակ, մինչեւ գայլերը փախչեն: Մյուս շները, օրինակ, երբ գայլերի հոտն առնում են, փախչում, պահ են մտնում, իսկ գամփռները միշտ կռվում են գայլերի հետ»: Ա.Թումասյանն ասում է` իրենք ընդհանրապես գումար աշխատելու համար շներին չեն գզվեցնում. «Դա անհրաժեշտ է միայն շների ուժը չափելու համար»: Ա.Թումասյանը նշեց, որ ինքը շներին նաեւ տանում է դաշտեր, քանի որ ճիշտ չի լինի` անընդհատ նրանց վանդակներում պահել:Ինչ մնում է Վանա կատուներին, նրանք առաջացել են 5000 տարի առաջ, Վանա լճի ափին. «Մյուս կատուների համեմատ, Վանա կատուները բնավորությամբ ավելի հանգիստ են, չեն սիրում ճանկռել, մինչեւ իրենց չդրդեն այդ քայլին: Շատ են սիրում խաղալ շան քոթոթների հետ, սիրում են լողանալ: Կատակասեր են, անընդհատ ուզում են, որ իրենց սիրեն, իրենց ուզածն անեն»:Նշենք, որ Հայկական լեռնաշխարհում հինգ առանձին խմբերին պատկանող շները` Հոտապահ կամ Գելխեղդ, Բակապահ կամ Գամփռ, Արջի որսի կամ Արջաշուն, Փոթորկաշուն եւ Բարակ կամ Թազի, բուծվել են հազարամյակներ առաջ: Հայկական Գամփռ ցեղատեսակի շների բուծմամբ հայերն սկսել են զբաղվել դեռեւս մ.թ.ա. 7-րդ դարից: Հայկական գելխեղդ Գամփռն համարվում է հայկական ազգային ցեղատեսակի շուն: Ճանաչում է ստացել շնորհիվ Հայաստանի Կինոլոգիա-սպորտային միության նախագահ Վիոլետա Գաբրիելյանի։ 2011 թվականի փետրվարի 10-ին Մոսկվայում կայացած Միջազգային Կինոլոգիական Միության՝ Ցեղային հանձնաժողովի նիստի ընթացքում, Հայկական Գելխեղդ Գամփռին տրվեց Հայաստանի ազգային ցեղատեսակի կարգավիճակ։
Այս ցեղատեսակի շները շատ լավ են հսկում իրենց տարածքը, դժվարին իրավիճակներում կարողանում են ինքնուրույն որոշումներ կայացնել:Անհիշելի ժամանակներից նրանք մարդուն ուղեկցել են հողագործության, անասնապահության եւ որսորդության ժամանակ։ Բնավորությամբ եւ ֆիզիկապես ուժեղ են: Գամփռները խոշոր շներ են, ունեն ամուր ոսկորներ ու մկանուտ են, աչքի են ընկնում խիզախությամբ: Բրդոտ են, երբեմն` երկարամազ, գույնը միօրինակ չէ. լինում են տարբեր գույների։
Հ.Գ. Հայտնի է, որ 1915 թվականի Հայոց ցեղասպանության ժամանակ, այս ցեղատեսակի շները մինչեւ վերջ պաշտպանել են իրենց տերերին, այդ պատճառով թուրքերը նրանց մեծամասնությանը սպանել են, ինչն էլ համարյա հանգեցրել էր շների այս ցեղատեսակի ոչնչացմանը:Վերջերս այս մասին անդրադարձ է եղել նաեւ նաեւ ռուսական «Շների աշխարհ» հաղորդման ժամանակ: Ուրախությամբ նշենք, որ Շիրակի մարզում եւ Հայաստանի այլ բնակավայրերում կան մարդիկ, ովքեր պահպանում են ազգային ցեղատեսակ համարվող այս շներին, թույլ չեն տալիս, որ նրանք ոչնչանան: