Бу дьыл муус устар 22-23 күннэригэр Олеся Сивцева, 5 а кылаас үөрэнээччитэ «Первые шаги в науке» диэн XXXV-c Всероссийскай оҕо научнай-чинчийэр уонна айар үлэтин күрэҕэр, Москубаҕа баран кыттыыны ылан, маҥнайгы истиэпэннээх дипломунан наҕараадаланна.

“Туой абылаҥа» диэн үлэтинэн «Культурное наследие и современное искусство” диэн хайысхаҕа, салайааччылара: Винокурова Прасковья Дмитриевна, эбии үөрэхтээһин педагога уонна Алексеева Алевтина Афанасьевна, саха төрүт култууратын учуутала. Үлэни кыратык билиһиннэрэр буоллахха: үлэ тоҕоостооҕо (актуальноһа): “Саха сатаабата суох”- диэн өбүгэлэрбит мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаахтар. Ол сиэринэн хас биирдии киһи илиитигэр дьоҕурдаах төрүүр диэн этэллэр, ону сөпкө тайанан бэйэн сөбүлүүр дьарыккынан дьарыгырарын бу эн дьолун буолар. Аны билиҥҥи кэмҥэ киһи илиитинэн оҥоһуга үрдүктүк сыаналанар буолла. Оҥорбут оҥоһуккун наадыйар киһитигэр атыылаан дохуот киллэриниэххэ эмиэ сөп. Табыгастаах, сатабыллаах, туһалаах – дьарыктаах буолуу. Үлэтин сыала: туойунан дьарыктанар үтүө өрүттэри билиҥҥи кэмҥэ олохсутуу. Соруктара: туойу кытта билсиһии; туой састаабын үөрэтии; туойтан оҥоһуктары оҥоруу.
Сабаҕалааһын (гипотеза): билиҥҥи кэмҥэ, бэйэбит айылҕабыт матырыйаалыттан оҥоһуктары оҥорон, дьиҥ олохпутугар күүстээхтик туһаныахпытын сөп. Холобур инникитин аспытын бэйэбит оҥорбут иһиппитигэр буһарынан аһыахпыт турдаҕа. Туой оҥоһуктартан сиэттэрэн өбүгэлэрбит сүрүн дьарыктара буоларын биллибит. Аны туойунан үксүгэр дьахталлар дьарыктаналлар эбит.
Туой сүрүн дьүһүнэ сур өҥнөөх буолар, ол гынан баран маҥан, кыһыл, кугас, от күөҕэ, хара өҥнөөх туойдар көстөллөр, бу барыта туой ханнык буккаастартан турара тутулуктаах.
Өбүгэлэрбит туойунан үлэлиир киһини күөсчүт дииллэр эбит. Күөсчүт киһи туойу хаһан да аатынан ааттаабат, «буор» диир. Ол иһин күөс оҥоһуллан бүтүөр диэри «буор» дэнэрэ. Таастаах, кумахтаах туой иһит буолбат. Умайарыгар дэлби хайдан, алдьанан хаалар. Ол иһин туой туох да бөҕө суох буоларын ситиһиэхтээхпит. Туойу анаан-минээн күһүҥҥү үлэ үмүрүйбүтүн кэннэ хостууллара.
Бу үөрэх дьылыттан бэйэбит Сахабыт сирин туойун булан, хостоон оҥоһук оҥорон боруобалаан эрэбит. Олеся саҥардыы туойунан дьарыктанан эрэр уонна олус сөбүлээтэ. Ийэтигэр туойтан чуораанчык оҥорон бэлэх оҥорбута. Туһанар туойдарбыт састааптарын (химическэй буккаастарын) үөрэттибит, ону кытта билсиэҕин: Намсыыр, Санников бэйэ туойдарын кытта Германия туойун тэҥнээн көрүөҕүҥ. Кремний (SiO2) уонна алюминий (Al2O3) буккаастара элбэх буоллаҕына туойбут сырдык өҥнөөх буолан тахсар эбит, оттон тимирэ (Fe2О3) элбэх кыһыл дьүһүннээх буолар. Намсыыр уонна Германия туойдара сырдыктар, оттон Санников туойа кыһыл өҥнөөҕө билиннэ. Бэйэбит туойбут таһынан сөбүлээн Урал туойун туһанабыт. Бу туой бары элимиэннэри барытын илдьэ сылдьар, туох да буортута суох буолан оннооҕор оҕолоноору сылдьар ийэлэргэ туһалаах эбит, сиэниллиэн сөп. Лабораторияҕа үөрэппиттэринэн биһиги бэйэбит Намсыыр уонна Санников туойбут эмиэ киһи доруобуйатыгар буортулаах буккааһа суоҕа биллибит. Эппитим курдук, төһөнөн туойга тимир элбэх да умайдаҕына кыһыл өҥнөөх буолан тахсар эбит. Оттон алюминийа элбэх % ылар буоллаҕына сырдык дьүһүннээх оҥоһук буолар. Бу туойдар химическэй састааптарын буларга Максим Кирович Аммосов аатынан Хотугулуу – Илиҥҥи федеральнай университет старшай преподавателя Эльза Михайловна Сутакова күүс – көмө буолла. Кинилэр институттарыгар Саха сирин киин улуустарыгар булуллубут туойдары үөрэппиттэриттэн ылылынна. Билигин хас биирдии киһи фантазиятыттан тутулуктаах, туойунан тугу баҕарар оҥорон таһаарыахха сөп. Иннэ диэн туран кыыспытын Олесяны бу үрдүкү ситиһиитинэн эҕэрдэлиибит уонна баҕарыа этибит инникитин чинчийэр үлэтин үтүө дьарык оҥостон олоҕор туһанарыгар.
салайааччылара Алексеева Алевтина Афанасьевна, Винокурова Прасковья Дмитриевна.