ДАВОЛАШ ВА ШОШИЛИНЧ
Шиш (Oedema) модда алмашинувининг огир бузилиши симптоми хисобланади ва у тукима ва ички аъзоларнинг биологик, физико-химиу хусусиятларининг дагал узгаришла-рини ифодалайди. Шу билан бир вактда, шиш, иккинчи томондан адаптациянинг куриниши сифатида намоён булади.
Клод Бернар (1859) айтганидек, «эркин ва мустакил яшашнинг» асосий гарови булиб организм ички мухитининг тургунлиги хисобланади.
Махсус механизмлар бу тургунликни ташки мухит таъсиротларидан саклаб туради. Организм хаёт-момотини таъмнлаб берадиган омил асосан учта: биринчиси, организмда мавжуд суюкликларни сифат жихатдан доимий тургунлиги-изотония (осмотик босимни тургунлиги), изолония (ионлар мутаносиблиги тургунлиги) ва изогидрия (РН тургунлиги ва мутаносиблиги), хамда иккинчиси, танадаги биологик суюкликларни мутаносиблигини (кон ва интерстициал суюкликларни) доимийлиги (изоволемия) ва нихоят. яна бир константа - изотермия. Булар гомеостазани таъминлаб турадилар. Улардан бирортаси тизимида бузилишлар «мустакил» хаётни бузади ва турли силжишларга, жумладан шиш каби патологик жараён келиб чикишига сабаб буладилар.
Шишлар интерстициал бушликга ортикча микдорда суюклик тупланиб колиши на-тижасида пайдо буладилар. Уларнинг асосий сабаблари - буйракларда натрийни ушланиб колиши, плазманинг онкотик босимини камайиши, висцераль лимфотокнинг ортиши, жигар синусоидлари ёки копкок веналарида гидростатик босимнинг ортиши кабилардир.
Организмда суюклик тупланиб колиши илк боскичлари ренал ва экстраренал омиллар билан бошкарилиб турилувчи буйраклар экскрецияси жараёнини сусайиши билан бевосита боглик булади. Бундан ташкари улар веноз босими даражасига хам бевосита алокадор холда ривожланадилар, масалан, митрал стенозда ва чап коринча етишмовчилигида бу кузатилади. Шишлар кон гидростатик босимига боглик холда хам келиб чикадилар ва шунинг учун хам кун буйи оёкда булган кишиларнинг оёк кафтлари кечкурунга бориб шишинкираб колади, чунки бунда оёклар капиллярлари босими то 110 мм.сим.уст. ва ундан юкоригача ортадилар. Ёки уйкудан турганда куз остини шишинкираб колиши хам шу билан тушунтирилади. бунда, биринчидан, мазкур худудда тукима ички босими жуда паст булади ва иккинчидан, узок тунги горизонтал вазиятда булинганда, эрталабга бориб бу ердаги капиллярларда вактинчалик босимни кутарилиб колиши руй беради.
Бундан ташкари, кон плазмасининг коллоид-осмотик босимини 20 мм.сим.устунидан пасайиши натижасида хам шиш пайдо булади (гипопротеинемик шишлар). Оёк ва кулларнинг дистал кисмларида тери ости ёг клетчаткасига мукополисахаридларни утириб колиши туфайли микседематоз шиш келиб чикади. Унинг хусусиятлари: кафт орка юзалари дагаллашади ва босиб курилганда чукурча колмайди, бу бизга пропедевтика клиникасидан маълум.
Шишлар таснифи уни мохияти ва сабаблари билан алокадор холда белгиланади.
Шишлар умумий ва махаллий шишларга тафовутланадилар. Умумий шишлар уз навбатида четки ва висцерал (бушликлар) шишларга тафовутланадилар. Висцерал шишлар-гидроторакс, гидроперикард, ва асцит кабиларга ажратилади.
Махаллий шишлар эса асосан махаллий омиллар таъсири остида келиб чикадилар ва уларга куйидагилар кирадилар:
1) Яллигланиш табиатли (экссудатли) шишлар;
2) Яллигланиш сабаби булмаган (транссудатли) шишлар;
3) Лимфатик шишлар;
4) Квинке шиши.
Бундан ташкари, шишлар этиологиясига кура тафовутланадилар. 40 га якин касалликлар шишлар сабаби булсаларда лекин уларнинг ичида энг асосийлари куйидагилар хисобланадилар (жадвалда мукаммал берилган):
1) Юрак етишмовчилигида ривожланадиган шишлар.
2) Буйрак касалликларида келиб чикадиган шишлар.
3) Гипоротеинемик (кахектик) ёки марантик шишлар.
4) Хомиладорлик шишлари.
5) Предменструал синдроми шишлари.
6) Кам холларда аёллардагина учраб турадиган ва келиб чикиши ногигиеник кишки кийим ёки айрим эндокрин бузилишлар билан боглик булган шишлар.
Шишлар барча турларида доимий ва кучли чанкаш кузатилади. Бу парадоксал холат ажабланарли, чунки у тукималарда катта микдорда (20 литргача ва ундан купрок) суюклик йигилиб колишига карамасдан руй беради. Бу демак, шиш суюклиги нихоятда инертлик хусусиятга эга ва дархол у модда алмашинуви жараёнларига кушилиб кела олмайди. У тукималарни дименерилизацияси билан хусусан, хужайраларга натрийни киритиш ва ундан калийни сикиб чикариши билан боглик булиб, гипоталамусда жойлашга Эндерсон ва Мак-Канн нинг 7 нукталаридаги марказларни узгаришлари билан боглик холда келиб чикади.
Шуни алохида кайд этиш лозим-ки, шишиб кетган бемор холатига етарлича тулик даражада бахо бериш учун куплаб лаборатория ва инструментал текшириш усулларини утказиш талаб килинади. Уларнинг орасида энг кимматлилари II та:
1) Вазннинг динамикасини аниклаш; 2) Суткалик диурез ва сальурезни хамда протеинурия ва гематурия даражасини назорат килиб бориш; 3) Кон босими даражасини аниклаш; 4) Гипо-ва диспротеинемия, липопротеинемия, холестениемия ва конда колдик ва азотни текшириш; 5) Конда натрий, калий ва кальций микдорини конда аниклаш; 6) Капиллярлар утказувчанлигини Фиссингер ёки Моравица - Денека буйича аниклаш; 7) Капиллярларда кон окимини текшириш, асосий алмашинув ва кислороднинг артерио-веноз тафовути даражасини аниклаш; 8) Буйрак фаолиятларини текшириш; 9) Индиканурия даражасини аниклаш (йирингли диспепсияни курсаткичи сифатида); 10) Жигар фаолиятларини текшириш; 11) 17-кетостероидларни ва альдостерони суткалик ажралиш микдорини аниклаш. Альдостерон нормада суткада 0,5 дан то 6,5 уртача 2,9 мкг микдорда чикарилади, иккиламчи гиперальдостеронизмда эса у то 55-120 мкг/суткасига ортади.
УАВ имкониятлари даражасида шишлар табиати аникланиши ва унга караб даволаш тактикаси белгиланиши лозим.
Авваломбор, бу максадда куйидагилар эътиборга олинишлиликлари лозим:
- Махаллий шишлар асосан локал сабабларга кура вужудга келадилар (кон ёки лимфа окимининг бузилиши, яллигланиш);
- Аксарият холларда махаллий шишлар бир томонлама жойлашув билан, носимметрик тарзда ифодаланган буладилар;
- Веноз кон окими бузилиши куйидаги холларда кузатилади:
- Флеботромооз ёки тромоофлебитда (веналарни верикоз кенгайиши, тери пигментацияси, тизза сохаси яраси, тери каттикланиши);
- Веналарни эзилишлари (усмалар билан, перикардитда. кукс оралиги усмаларида. гинекологик касалликларда, простата ракида);
- Лимфостаз аломати булиб оёкларни йугонлашиб кетиши (филяриозда) хисобланади. Ташхишлаш боскичларида ута у ёки бу шишларга хос аломатлар кузга ташланади-ку, улар тафовутлаш учун мухим ахамият касб этадилар, хусусан:
- Яллигланиш туфайли вужудга келган шишлар учун яллигланиш аломатлари (кизариш, иссиклик, огрик) хос булади.
- Умумий ёки висцерал шишларнинг асосий сабаблари аксарият холларда юрак буйрак ва жигар касалликлари хисобланадилар.
- Юрак шишларида, одатда хам айланиб турувчи харакатдаги кон хажмларини бир вактда купайиши кузатилади. Унинг асосий аломатлари - юрак декомпенсацияси симптомлари: буйин веналарини буртиб чикиши, веноз босимни ортиши, кон окимини секинлашуви, жигарни катталашуви ва б.к. лар (хансираш, тахикардия, кичик пульс, цианоз).
- Юрак шишларни ажратиб олиш учун устивор омиллар - юрак хасталикларини борлиги ва миокард кискарувчанлиги бузилиши аломатларини аниклаши: юрак дилатацияси, тонларни бугиклашуви, галоп ритми, клапанлар нисбий етишмовчилиги шовкинлари. ЭКГ да диффуз узгаришлар кузатилади, жисмоний кобилиятни пасайиши ва коннинг дакикали хажмини камайиши аникланилади.
- Юрак шишлари учун ута хос белги - уни гавда вазиятига ва огирлик даражасига богликлигидир: шишлар ётиб колган беморларда - бел сохасида, фаол беморларда тззаларда, айникса кечкурунга бориб толиккандан кейин кучаядилар:
- Юрак шишларини ташхислаш калити учта:
- Огирлик кучига боглик холда силжуви;
- Юрак касалликларин мавжудлиги;
- Юрак етишмовчилиги аломатлари.
Юкоридагилардан фаркли уларок буйрак касалликларида буладиган шишлар куйидагилар билан ифодаланадилар:
- Гавда вазиятига нисбатан кам алокадорлиги;
- Бу шишлар факат гавда букулувчан ёки харакатчан маълум худудларида эмас, балки юзларда, ковок остида ва коринда хам вужудга келадилар;
- Шишлар табиати ёхуд каттикрок (гломерулонефритларда), ёхуд юмшок, хамирсимон, нозиклашган ялтиллаб ва окаринкираб турувчи бери билан кушилиб аникланадилар (нефротик синдромда).
- Буйрак шишлари учун калитлар:
- Сийдикни узгаришлари (протеинурия, гематурия ёки цилиндрурия ташхисий ахамият касб этади);
- Бошка сабабларни бартараф килиш: сийдикни кучсиз узгаришлари димланишли буйракларда, юрак етишмовчилиги эса уткир ёки сурункали геморулонефритларда кузатилиши мумкин. Бунда анамнезга асосланиб аломатларни ривожланиш жараёни эволюциясини урганиш ахамият касб этади: нима аввалрок вужудга келди - буйрак патологиясими ёки юрак хасталигими?
-Жигар шишлари копкок венаси тизимида ва жигар циррозида бузилишлар окибатида ривожланадилар. Бунда ёки факат асцит, ёки асцит четки шишларга кушилиб аникланишлиликлари мумкин.
Юрак шишларига оид алохида маълумотларни хам келтириб утамиз ёки булар тугридан-тугри амалий ахамият касб этадилар. Юрак шишлари деярли доимо касалликларнинг кеч боскичларида пайдо буладилар, улардан олдин яшириш шишлар аломатлари белги берадилар (вазни тез узгариб туриши, никтурия). Уларнинг яна бир хусусиятлари шуки, доимо улар горизонтал даражада жойлашадилар. Масалан, фаол беморларда улар оёк кафтларидан бошланиб, юкорига кутариладилар ва иккала оёкда бир даражагача етиб бориб жойлашадилар. Етувчи беморларда эса белда ва думгаза сохасида жойлашиб, бунда хам бир хил горизонтал даражада аникланадилар.
Шиш таркибида оксил булганлиги учун нисбатан каттикрок буладилар ва у кон-
даги шалуронидазанинг микдорига хам боглик буладилар. Шиш усти териси кукимтир, нотекс, дагаллашган булиб, айникса, тизза сохасида унинг устида яра чакалар ривожланадилар. Шуни айтиш лозим-ки, айрим холларда энг огир юрак етишмовчилиги хам шишларсиз давом этиши мумкин. Бундай хол асосан чап коринча етишмовчилигида кузатилади. Бундан ташкари, юрак хасталикларида шишлар факат гемодинамик бузилишлар туфайли эмас, балки бошка мойиллик яратувчи сабаблари кура хам келиб чикадилар: кексаларда енгил юрак етишмовчилиги хам шишларни келтириб чикаришлари мумкин, вахоланки, ёшларда бунинг акси кузатилади - огир юрак етишмовчилиги хам шишга сабаб булолмайди. Юрак касалликларида шишлар шакллари узига хос аломатлар билан ифодаланадилар (жадвалда келтирилган). Аникроги шиш унг коринча, чап коринча етишмовчилигида ва юрак етиш-мовчилигининг дистрофик стадиясида алохида патогенетик омилларга эга булади хамда узига хос симптоматика билан ифодаланадилар. Буларни эътиборга олиш, хар бирини алохида амалий фаолият учун мухим ахамият касб этади. Самарали даволаш тактикасини режалаштириш ва утказиш учун имконият яратади.
Присоединяйтесь к ОК, чтобы подписаться на группу и комментировать публикации.
Комментарии 2