<Հայաստանի բնությունից, սար ու ձորից բացի՝ ինձ ուրիշ ոչ մի բնություն չի հետաքրքրում >

<Բարև, Սամվել, ո՞նց ես>, - արդեն կես տարի է՝ ամեն զանգելիս նույն հարցն էի տալիս: Վերջին անգամ հարցիս պատասխանեց, որ լավ է զգում, սկսել է ապաքինվել, ախորժակը բացվել է, շնչառությունը՝ հեշտացել: Մեկ շաբաթ անց՝ փետրվարի 28-ին, ֆեյսբուքում կարդացի նրա մահվան բոթը: Չկա Մեծ Հայը: Երկու օր անց Երևանում էի: Մասնակցեցի թաղմանը: Հաջորդ օրը ևս ընտանիքի ու գործընկերների հետ գերեզմանոցում էինք: Ծանր ապրումներ էին: Չկար Նվիրյալը: Չկար Մեծ Հայրենասերը: Չկար իմ 35 տարվա ընկերը: Երկու օր շփվելով գործընկերների, այդ հավատարիմ համախոհների խմբի հետ՝ հասկացա՝ կա Սամվելի գործը, կա նրա ընկերների նվիրվածությունը, ուրեմն, կա նաև Սամվելը, ուրեմն նա ապրում ու արարում է…
…22-23 տարեկան տղաներ էինք, որ ծանոթացանք: Չգիտեինք ինչպես է դասավորվելու մեր ապագան: Մենք հասակակիցներ էինք, բայց Սամվելի հետ ծանոթությունից հետո ես նրանից սովորում էի հայագիտություն, հայասիրություն, հայրենասիրություն և մարդկային մեծ ազնվություն, խղճի հետ գործարքի մեջ չմտնելու հատկություն: Նա իսկապես մեծ էր: Նա միշտ ինձ համար ուղեցույց էր, իմ մեծ Ընկերը՝ Սամվել Կարապետյանը:
Սամվելի հետ իմ առաջին հանդիպումը կայացավ 1984 թ. աշնանը: Արդեն մի տարի էր աշխատում էի Իսմայիլլիի շրջանի իմ ծննդավայր Ազայիշենի ութամյա և հարևան Ուշտալ գյուղի միջնակարգ դպրոցներում: Մեր գյուղի դպրոցում մնացել էր մեկ՝ ութերորդ դասարան՝ 6 աշակերտով, ուստի շաբաթվա շատ օրերը դասավանդում էի ՈՒշտալի դպրոցում:
Այդ օրը դասավանդում էի մեր գյուղում և ինձ հայտնեցին, որ երեկ դպրոց էր եկել Հայաստանից մի երիտասարդ, հետաքրքրվել դպրոցով, գյուղի պատմությամբ, նկարահանել աշակերտներին, ինչպես նաև դպրոցի ճակատամասին ագուցված սրբատաշ վիմագրությունը՝ <Այիբ Բեն Ազայ շեն, 1907>:
Իհարկե, շատ ափսոսացի, որ չեմ հանդիպել այդ տղայի հետ: Բայց, չանցած մի քանի ժամ, դասերի ավարտից հետո, երբ արդեն տանն էի, զանգում է հարևան Ղալակա գյուղի ռուսական դպրոցի պատմության ուսուցիչ Ջառայան Կարենը և ասում. < Պատրաստվիր, գալիս եմ՝ տեղ ենք գնալու>: Կարենի հետ միասին ավարտել ենք Ստեփանակերտի մանկավարժական ինստիտուտը ու շատ մտերիմ ուսանողական ընկերներ էինք, և հպարտությամբ կարող եմ նշել, որ այդ ընկերությունը մենք պահպանում ենք մինչև այսօր:
Շուտով Կարենն իր մեքենայով տեղ հասավ և ինձ ծանոթացրեց իր ուղևորի հետ: Սամվելն էր՝ բարձրահասակ, ակնոցավոր, սև ու մի քիչ երկար մազերով: Պարզվեց, որ երեկ նա մեր գյուղից գնացել էր Ղալակա, նկարահանումներ արել հին գերեզմանոցում, գյուղում պատահաբար ծանոթացել Բաղդասարյան Վոլոդյային /Վլադիմիրին/, գիշերել նրանց տանը և այսօր նրա որդու՝ Միշայի և Կարենի հետ պիտի գնան մեր շրջանի մի այլ հայկական գյուղ՝ Ղուդինշենը: Ես միացա իրենց և մոտ 20 կմ ճանապարհ անցնելուց հետո հասանք Ղուդինշենի կամ Նորշենի մոտ, դարավոր հսկա կաղնիների հովանու տակ գտնվող <Ծիլիփ> սրբավայր: Ճանապարհին Սամվելը պատմում էր մեր շրջանի գյուղերի մասին, տարբեր հետաքրքիր տեղեկություններ հայտնում, որոնց մասին մենք բոլորովին գաղափար չունեինք: Ես ասացի, որ ուսանող ժամանակս մեր դասախոսներից մեկը ինձ մեկ օրով տվել է Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանցի <Աղուանից երկիրը և դրացիք> գիրքը՝ հրատարակված Թիֆլիսում, 1893 թ., և ես այնտեղից տառ առ տառ արտագրել եմ մեր երեք գյուղերի՝ ՈՒշտալի, Ազայի շենի և Ղալակայի մասին ամբողջ նյութը: Նա ոգևորված նշեց, որ ինքը հիմնականում առաջնորդվում է հենց այդ աշխատությունով:
Սամվելը շատ հետաքրիր էր պատմում, և մենք կլանված լսում էինք: Պետք էր տեսնել, թե ինչ զգուշությամբ և ուշադիր էր զննում Ծիլիփի միջնադարյան այդ կոթողը: Մեր օգնությամբ մեքենայից վերցրեց իր հսկա ուսապարկը, հանեց լուսանկարչական սարքը, մի մեծ տետր, չափումների համար տարբեր պարագաներ: Մենք հետաքրքրությամբ հետևում էինք նրան: Մեզ ամենից շատ զարմացրել էր ուսապարկի մեծությունը և ծանրությունը, իսկ Սամվելը ծիծաղելով ասում էր՝ հավատացե՜ք, պայուսակում միայն շատ անհրաժեշտ առարկաներ են, և արդեն մի քանի տարի է՝ իր ճանապարհորդությունների անբաժան ընկերն է: Ես մանրամասն չեմ նկարագրի կոթողը, նշեմ միայն, որ այն իրենից ներկայացնում էր իրար վրա հավաքած երեք քարաբեկորներ՝ խաչի ու տարբեր խորհրդանիշների /սիմվոլների/ փորագրություններով և շատ անմխիթար վիճակում էր: Սամվելն սկսեց ուսումնասիրել կոթողը և հընթացս բացատրում էր մեզ, որ խաչը հավանաբար 5-7-րդ դարերին է վերաբերում, այս սիմվոլները 12 առաքյալներն են և այլ նրբություններ… Ես հասկացա, որ պատմության ֆակուլտետն ավարտած ուսուցիչս ոչ մի բան չգիտեմ այդ ամենի մասին: Իսկ Սամվելը կլանված աշխատում էր և երբ նկարահանումներն ու չափագրումները ավարտեց, պատրաստվեցինք ճաշելու՝ Կարենն իր հետ ուտելիք էր վերցրել: Մենք մի թերթ փռեցինք հենց մեքենայի վրա և ուտելիքը շարեցինք: Ճաշելու ժամանակ մեզ մոտեցավ վերոնշյալ Նորշեն գյուղի վերջին հատուկենտ հայ բնակիչներից մեկը, եթե չեմ սխալվում, Միսակ անունով: Նա մի հաղթանդամ, ալեհեր, հաստ, սպիտակ բեղերով, կոստյումով ու գավազանով մի ծերունի էր: Նա միացավ մեր ճաշին, պատասխանեց Սամվելի՝ գյուղի վերաբերյալ հարցերին, իսկ վերջում Սամվելը բոլորիս միասին լուսանկարեց: Ճաշի ավարտին Սամվելն ասաց, որ այստեղ ինքը բաժանվելու է մեզնից և շարժվելու է դեպի մյուս հայկական գյուղերը: Երբ ճաշելուց հետո ես սկսեցի հավաքել ուտելիքի մնացորդները, որ փաթաթեմ թերթի մեջ, Սամվելը խնդրեց, որ պանիրն ու թոնրահացը առանձին փաթաթեմ և տամ իրեն, ճանապարհին դրա կարիքը կզգացվի: Ձևականություններից զերծ նրա անմիջականությունն ինձ ցնցեց: Ամոթի զգացումն ինձ չէր լքում. ես գրեթե ոչինչ չգիտեի ծննդավայրիս պատմության մասին, մինչդեռ ահա ինձ նման մի երիտասարդ, հարյուրավոր կիլոմետրեր հաղթահարելով, տարբեր զրկանքներ կրելով, երբեմն անոթի մնալով, պատահական մարդկամց մոտ գիշերելով, սար ու ձորերով այդ հսկա ուսապարկը քարշ տալով փորձում է գտնել ու վերականգնել իմ ծննդավայրի, տեղի հայության պատմության բեկորները: Ես խնդրեցի նրա հասցեն և սկսած 1984 թվականից՝ մեր միջև նամակագրական կապ հաստատվեց: Սամվելի բոլոր նամակները պահպանում էի: Երբ 1988-ի դեկտեմբերին մեզ բռնի տեղահանեցին, նամակներն իմ գրադարանի հետ հասան Հայաստան, իսկ հետագայում, չգիտեմ ինչ պարագաներում, կորցրեցի: 2016թ. սեպտեմբերին, երբ Երևանում վերջին անգամ հանդիպեցի Սամվելի հետ, նա ասաց, որ իմ բոլոր նամակներն ինքը պահպանում է: Ամոթով խոստովանեցի, որ ես կորցրել եմ: <Կարևորը՝ մեր ընկերությունն ենք պահպանել>, - ասաց Սամվելը:
…Ծլիփի մոտ մենք բաժանվեցինք, և նա շարունակեց իր ճանապարհը, իսկ մենք, խորապես տպավորված նրա հետ հանդիպումից, վերադարձանք գյուղ:
Մեր երկրորդ հանդիպումը տեղի ունեցավ Երևանում, 1985 թվականին: Որոշել էի մասնակցել Մեծ Եղեռնի 70-ամյա տարելիցի արարողությանը Ծիծեռնակաբերդում: Գալով Երևան՝ տեղավորվեցի <Արաբկիր> հյուրանոցում: Ապրիլի 24-ի ամբողջ օրը Սամվելի հետ միասին էինք: Առավոտյան շարժվեցինք Էջմիածին, մասնակցեցինք Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի կողմից մատուցված Պատարագին, այցելեցինք սբ Գայանե եկեղեցու բակում գտնող Խենթի և Մախլուտոյի գերեզմաններին, եղանք Զվարթնոցում, հետո վերադարձանք Երևան և ժողովրդի հոծ բազմության հետ բարձրացանք, ծաղիկներ դրեցինք Եղեռնի անմեղ զոհերի հիշատակին: Հանդիպումը կարճ էր, բայց շատ տպավորիչ: Հաջորդ օրը վերադարձա տուն: Մեկ ամիս անց, դպրոցներում վերջին զանգից հետո, ես ու Կարենը երկու ավտոբուսով, 80 աշակերտի համար քառօրյա էքսկուրսիա կազմակերպեցինք Հայաստան: Մի ավտոբուսում՝ Ղալակայի, մյուսում ՈՒշտալի ու Ազայի շենի 8-10-րդ դասարանների աշակերտներն էին: Էքսկուրսիայի մի ամբողջ օրն անցկացրինք Սամվելի հետ. նա և՜ էքսկուրսավարի դեր էր ստանձնել, և՜ լուսանկարչի: Եղանք Էրեբունիում, Էջմիածնում, Զվարթնոցում, Կոմայգում: Սամվելն օրն անմոռանալի դարձրեց իր հիշարժան լուսանկարներով: ՈՒշագրավ է մանավանդ մեր աշակերտների նկարը Հովհ. Շիրազի գերեզմանի մոտ. այն ժամանակ դեռ գերեզմանաքար չկար, այլ մի մեծ պաստառ էր՝ բանաստեղծի նկարով:
Սամվելը պայմանավորվել էր երեկոյան մի դահլիճում աշակերտների համար պրոյեկցիոն սարքի միջոցով սահիկներով /սլայդներով/ ցուցադրել Կուրի Ձախափնյակի հայկական պատմական հուշարձանների իր արած լուսանկարները: Սակայն միջոցառումը չկայացավ երևանաբնակ մեր համագյուղացիների պատճառով, որոնք նախօրոք տեղյակ լինելով, որ գյուղերի աշակերտները գալու են Երևան, հավաքվել էին հրապարակում: Շատ սրտառուչ տեսարան էր: Հրապարակը լցվել էր մեր աշակերտներով ու նրանց ուսանող քույր-եղբայրներով, քեռի-մորաքույրներով: Այնպիսի տպավորություն էր, որ մեր 3 գյուղերի բնակչությունն այդտեղ էր: Սամվելը ևս որոշ ժամանակ մնաց մեզ հետ, հետո բաժանվեցինք: Նա կատակեց՝ ասելով, որ իր առաքելությունն ավարտված է ու այլևս այստեղ անելիք չունի: Հրաժեշտից առաջ նա ինձ տվեց մի քանի տուփի մեջ ամփոփված սահիկները գյուղում ցուցադրելու համար, իսկ մենք ի սրտե վայելեցինք այդ անմոռանալի երեկոն: Այդ օրը մայիսի 28-ն էր՝ խորհրդային տոնացույցով Սահմանապահների օրն էր նշվում: Երեկոյան ժամը 22-ին հրապարակում տոնական հրավառություն էր: Փառահեղ տեսարան էր, որին մեր աշակերտներն առաջին անգամ էին ականատես դառնում:
Կարճ ժամանակ անց, հունիսին Սամվելը նորից մեր գյուղում էր: Մենք հանդիպեցինք արդեն որպես լավ ու հին ընկերներ: Նա հյուրընկալվեց մեր տանը և մի քանի օր տոն էր մեզ համար: Այդ օրերի ուսումնասիրությունները շատ արդյունավետ եղան նրա համար: Մենք այցելեցինք ՈՒշտալի դպրոց, նորից եղանք մեր, ՈՒշտալ և Ղալակա գյուղերի, ինչպես նաև Խոշավատ և Բուզավանդ գյուղերի գերեզմանատներում: Ասենք, որ վերջին երկու գյուղերը 1918 թվականի կոտորածներից հետո չէին վերականգնվել: Հաջորդ բնակավայրը Ռուշան գյուղն էր: Սամվելն այստեղ եղել էր 1984 թ. աշնանը, լուսանկարել և ուսումնասիրել հին գերեզմանոցները, եկեղեցին, բայց եկեղեցին ներսից նկարել չէր հաջողվել, որովհետև այն վերածվել էր ցորենի պահեստի և լցված էր բերքով: Նույն վիճակն էր նաև Ղալակայի եկեղեցում: Այս անգամ նրան հաջողվեց ներսից շատ գեղեցիկ լուսանկարներ անել, պատրաստեց նաև եկեղեցու հատակագիծը: Եվ ահա մենք Ռուշանում ենք, որտեղ ապրում էր իմ մորաքույր Օլյան: Նրանց տանը ճաշեցինք, ապա մորաքույրս հարևանի երեխային ուղարկեց պահեստապետին կանչելու, որ գա ու բացի պահեստ-եկեղեցին: Սամվելի ուրախությանը չափ չկար, նա ինքնամոռաց աշխատում էր, չափագրումներ անում, շտատիվի վրա ամրացնելով լուսանկարչական սարքը՝ զգուշությամբ նկարում էր փայտյա տանիքը պահող փայտե սյուների գեղեցիկ, քանդակազարդ խոյակները: Իսկ պահեստապետը դժգոհում էր, թե ինչ կա նկարելու, որ դեռ անցյալ տարի էլ են եկել Հայաստանից ու էլի նկարել: Սամվելը խորամանկ ժպտում էր.
-Արթո՜ւր, անցյալ տարի էլ ես էի, հիմա չի ճանաչում:
Երբ Սամվելն աշխատանքն ավարտեց, պահեստապետը շտապ փակեց պահեստը և, բողոքելով, որ անտեղի ժամանակ վատնեց, շտապեց <վարչություն՝ կարևոր գործերով>: Մենք գյուղամիջով շարժվեցինք դեպի տուն: Ճանապարհին մեզ հետաքրքրեց ճամփեզրին գտնվող մի հին, լքված, բայց լավ պահպանված, սրբատաշ անկյունաքարերով կառուցված երկհարկանի մի գեղեցիկ տուն: Պարզվեց՝ այն կառուցվել է 1886թ.: Սկսեցինք լուսանկարել. Սամվելը մի քանի ֆոտոապարատներ ուներ, մեկն էլ ես վերցրի ու փորձեցի մի քանի կադր անել: Այնքան էինք տարվել, որ ուշադրություն չդարձրինք քիչ անց մեր կողքին հայտնված սպիտակ գույնի <Ժիգուլի> մեքենային: Այնտեղից դուրս եկան երկու հոգի, մեկը՝ քաղաքացիական հագուստով, մյուսը՝ միլիցիայի մայորի ուսադիրներով, իսկույն ճամփեզրից վերցրին մեր պայուսակները և գցեցին մեքենայի մեջ: Մենք դժգոհ մոտեցանք, ես ադրբեջաներեն հարցրի, թե ինչ է կատարվում: Նրանք հետաքրքվեցին մեր ինքնությամբ, երևի պատասխանս նրանց չբավարարեց և առաջարկեցին գնալ գյուղի վարչություն, այնտեղ ամեն ինչ պարզել: Ստիպված էինք հետևել նրանց, որովհետև պայուսակները մեքենայում էին: Վարչությունում պարզվեց, որ քաղաքացիական հագուստովը շրջանի ինչ-որ ֆինանսական կազմակերպությունից է, եկել են գյուղխորհրդի ֆինանսական գործերը ստուգելու, ճանապարհին նկատել են մեզ՝ բեռնված հսկա ուսապարկով, շտատիվով, գյուղխորհրդում հետաքրքվել են, <կարևոր գործով> վարչություն հասած պահեստապետն էլ <զեկուցել է>, որ Հայաստանից են, եկել են նկարում են եկեղեցին և իրեն էլ չեն թողնում հանգիստ աշխատի: Վարչությունում, գյուղխորհրդի քարտուղարի ներկայությամբ, որը ճանաչում էր հորս, նորից սկսվեց հարցաքննությունը: Ես բացատրեցի ով եմ, որտեղից և որպես պատմության ուսուցիչ որոշել եմ մեր շրջանի հայկական պատմական հուշարձանները նկարել և դպրոցում ստեղծել դրանց նվիրված անկյուն: Քանի որ ծանոթ չեմ լուսանկարչական գործին, խնդրել եմ ընկերոջս՝ Սամվելին, որ Երևանում է ապրում, արձակուրդին գալ և օգնել ինձ այդ հարցում: Նրանք ինձ համարեցին ստախոս՝ ասելով, որ ինձ նման <միամիտները> ընկնում են հայաստանցի Սամվելի նման հակասովետական էլեմենտների ազդեցության տակ, և քանդված ու պահեստների վերածված եկեղեցիների նկարները հայտնվում են արտասահմանյան ամսագրերի էջերում՝ որպես ԽՍՀՄ հակակրոնական պայքարի օրինակներ: Իսկ գյուղխորհրդի քարտուղարը սկսեց մեղադրել ինձ տհասության ու քաղաքական անպատասխանատվության մեջ: Որոշվեց մեզ տանել շրջանային միլբաժին: Ես խնդրեցի քարտուղարին՝ զանգել հորս և հայտնել այս միջադեպի մասին: Ճանապարհին նորից փորձում էի համոզել, որ մեզ բաց թողնեն, որ ամոթ է, հյուրիս մոտ ինձ ու իրենց խայտառակ են անում, բայց՝ իզուր: Շրջանային միլբաժնում մեզ իսկույն տարան միլպետի կաբինետ: Միջանցքում թուրք միլիցիոների հարցին՝ ովքեր են, հետևեց մեզ ուղեկցողի ամբարտավան պատասխանը.<Հայաստանցի են՝ Վազգենի լրտեսները>: Այնպես որ միլպետի կաբինետ մտանք թիկնապահների մի մեծ ոհմակի առաջնորդությամբ: Միլպետը հոգնած տեսքով, հաղթանդամ, սպիտակահեր, արտաքուստ հանգիստ մարդ էր: Նրա գրասեղանին նկատեցի Դ. Դեմիրճյանի <Վարդանանք> պատմավեպի՝ 1985 թ. ռուսերեն հրատարակությունը /այդ գրքից ես էլ ունեի և գնել էի հենց մեր շրջկենտրոնի գրախանութից/: Գրքի առկայությունը մեզ հուսադրեց, որ գործ ունենք կիրթ մարդու հետ: Նոր հարցաքննությունից ոչինչ չփոխվեց ո՜չ մեր ցուցմունքներում, ո՜չ նրանց ենթադրություններում: Այդ ընթացքում թալանի սովոր <իրավապահները> սկսեցին ուսումնասիրել ուսապարկի պարունակությունը: Մինչ ֆոտոապարատները ձեռքից ձեռք էին անցնում, հանկարծ մեկի ձեռքին հայտնված դրանցից մեկը՝ անգլիատառ <Զենիթ> անվանումով, զավեշտալի <գյուտի> առիթ տվեց: Հայտնի չէ՝ ինչից, ենթադրելով թե ապարատը ճապոնական է, նա փայլուն եզրահանգում արեց՝ ուրեմն լրտեսական է: Մեկ էլ այդ ոհմակի մեջ նկատեցի Իվանովկա և մեր երեք հայկական գյուղերի՝ Ազայի շենի, ՈՒշտալի և Ղալակայի տեղամասի միլիցիոներին՝ Աղամադին: Ես դիմեցի նրան, որ հաստատի իմ ինքնությունը, որովհետև ճանաչում էր և՜ ինձ, և՜ հորս: Բայց նա ևս ինձ մեղադրեց քաղաքական տհասության մեջ, ակնարկելով, որ դարձել եմ արտասահմանյան լրտես: Դեռ ավելին՝ հորս զանգելու խնդրանքս էլ ցուցադրաբար մերժեց: Հետագայում հորս բողոքում էր, որ իր բարևներին չեմ պատասխանում: /Վերջին հանդիպումը նրա հետ 1988 թ. աշնանն էր, երբ մեր գյուղերը բռնի տեղահանում էին, և մարդիկ իրենց անասուններն ու գույքը ստիպված շատ էժան վաճառում էին: Աղամադը ՈՒշտալի դպրոցի հարևանությամբ մի տնից համարյա ձրի գնել էր հնդկահավեր: Տանտիրուհին փողն ստանալուց հետո հնդկահավերը բակից քշել է փողոց և դարպասը փակել: Սա էլ իր կարճահասակ ու ցմփոր հալին, միլիցիայի համազգեստով, քափ-քրտինքի մեջ կորած, ժողովրդի միահամուռ քրքիջի ներքո վազվզում էր հնդկահավերի հետևից՝ բռնելու հույսով:/
Նախքան միլպետը որոշում կկայացներ, մեզ տեղավորեցին մի առանձին սենյակում, պատվիրեցին իրար հետ չխոսել և դուռը թողեցին բաց, որ մենք տեսադատում մնանք: Մենք սկսեցինք ցածրաձայն խոսել՝ իրար չնայելով, և Սամվելը պատմեց, որ ինքը մի քանի անգամ հայտնվել է նման իրավիճակներում և գիտի, որ կա հատուկ գաղտնի հրահանգ, որպեսզի Ադրբեջանում գտնվող հայկական եկեղեցիները, հին գերեզմանոցները և այլ պատմական հուշարձաններ արգելեն նկարահանել: Ես գիտեի, որ Սամվելն աշխատում էր Հայաստանի հուշարձանների կազմակերպությունում: Նա բացատրեց, որ արշավները Ադրբեջանի տարածքում իրականացնում է անձնական նախաձեռնությամբ: Առաջադրանք ստանալով՝ Հայաստանի տարածքում ուսումնասիրել, նկարահանել և չափագրել որևէ հուշարձան, ասենք՝ մեկ շաբաթվա ընթացքում, նա գործն ավարտում էր 2 օրում և շարժվում դեպի Արցախ կամ Կուրի Ձախափնյակ: Սենյակը, որտեղ մենք էինք, գտնվում էր հերթապահական կետի դիմաց և այդ պահին հեռուստացույցով ցուցադրվում էր ադրբեջաներեն <Գըդըլ քիրվա> պիեսը, որի հեղինակը 20-րդ դարի սկզբի իրենց մի լիբերալ հեղինակ էր /անունը չեմ հիշում/: Զավեշտականն այն էր, որ պիեսը հայ-ադրբեջանական բարեկամության մասին էր: Մենք դիտում էինք, ու ես Սամվելի համար թարգմանում էի: Հանկարծ ականջիս հասավ հերթապահի հեռախոսազրույցը, որից պարզ դարձավ, որ մեզ ուղարկում են հարևան Կուտկաշեն շրջանը, որտեղ գտնվում էր КГБ-ի /ՊԱԿ/ վարչությունը: Խոսակցությունից հասկացա, որ КГБ-ից առաջարկում են հարցը տեղում լուծել, բայց մեր <հերոսները> պնդում են, որ <միջազգային լրտեսներով> իրենք չեն կարող զբաղվել: Եվ այսպես, ո՜չ <Վարդանանքը>, ո՜չ հայ-ադրբեջանական բարեկամության ոգով պիեսը մեզ չկարողացան փրկել, և երկու միլիցիոների ուղեկցությամբ մենք շարժվեցինք Կուտկաշեն: Մեր <լեգենդը> նույնն է՝ նկարները դպրոցի թանգարանի համար են: Միակ բանը, որ КГБ-ում մեզ կարող են մեղադրել ու ինչը մեզ անհանգստացնում էր, այն է, որ Բուզավանդում նկարահանումների ժամանակ մի քանի կադրեր վերաբերում էին շրջապատի գեղեցիկ բնությանը, Կովկասյան լեռնաշղթային և կարող էր կադրի մեջ պատահաբար հայտնվեր Կուտկաշենում տեղակայված ռազմական ռադիոլոկացիոն բազայի շենքը, որը մեր գյուղերից լավ երևում էր: Բայց դրա համար նրանք պիտի մշակեին բոլոր ֆոտոժապավենները, որոնք մի քանի օրվա աշխատանքներից հետո զգալի քանակ էին կազմում և առաջվա պես գտնվում էին մեզ համար դեռ անհասանելի ուսապարկերի մեջ:
КГБ հասանք, երբ աշխատանքային օրը ավարտվել էր: Հերթապահը հանդիմանեց մեզ ուղեկցողներին, որ <լրտեսներին> չբերելու իրենց առաջարկն ականջի հետևն են գցել: Ահագին ժամանակ սպասեցինք, մինչև տնից բերել տվեցին մի աշխատակցի: Սա մի ծեր, շատ խորամանկ ու անընդհատ ժպտացող մարդ էր: Սկսվեց հարցաքննությունը, որի ընթացքում նա ինչ-որ նշումներ էր անում և երկար, բարակ մատներով անընդհատ շրջում էր մեր ուսապարկից հանած մի քանի ֆոտոժապավենները: Հարցին, թե ումն են լուսանկարչական սարքերը, Սամվելը հաստատեց, որ իրենն են: Խոսում էինք ռուսերեն:
-Եթե խնդրեմ, կարո՞ղ ես ինձ լուսանկարել,- դիմեց Սամվելին և խորամանկ կկոցեց աչքերը:
-Կարող եմ,- պատասխանեց Սամվելը:
- Եվ ես անմիջապես կստանա՞մ նկարներս, - թեքվելով առաջ՝ ավելի կկոցեց աչքերը, ուղիղ նայելով Սամվելի աչքերին, կարծես ասելով՝ այ, հիմա կբռնվես խաբեության մեջ:
- Ո՜չ, ժապավենները պիտի է մշակվեն, իսկ դրա համար ժամանակ է պետք, - հանգիստ պատասխանեց Սամվելը:
Ես անընդհատ հետևում էի քննիչի մատների շարժումներին՝ հանկարծ չբացի ժապավենի պարկուճները, որով կոչնչացներ մեր մի քանի օրվա աշխատանքը:
Ամեն ինչ ավարտվեց նրանով, որ իր մոտ գրանցեց մեր հասցեները և մեզ ազատ արձակեց: Ի դեպ, մեզ ուղեկցող միլիցիոներներն այդ ընթացքում միշտ մեր կողքին էին և հիասթափված մեզ հետ դուրս եկան շենքից: Մենք մոտեցանք մեքենային ու պատրաստվում էինք տեղավորվել, բայց սրանք ասացին, որ իրենք բնակվում են Կուտկաշենում, և մենք պետք է ինքնուրույն վերադառնանք: Հետդարձի ճանապարհին Սամվելը պատմեց, որ մի քանի անգամ հայտնվել է այդպիսի վիճակներում և ծիծաղելով հիշեց, որ ընդհանրապես առաջին <ձերբակալությունը> դպրոցական հասակում էր: Իմանալով, ո պապը Արևմտյան Հայաստանից է, քարտեզում գտել է նրա ծննդավայրը և որոշել այցելել: Մեծ դժվարություններով հասել է սահմանին, որտեղ էլ սահմանապահները կանգնեցրել են: Երբ նրան մեղադրել են սահմանը խախտելու հանցանքի մեջ, նա զարմացել է. <Մի՞թե պապի ծննդավայր գնալը հանցագործություն է>… Օրն արդեն մթնել էր, և պատահական մեքենաներով ուշ գիշերին հասանք տուն:
Ծնողներս անհանգիստ սպասում էին: Մենք պատմեցինք եղելությունը: Սամվելը որոշեց շուտ վերադառնալ Երևան, որպեսզի եթե КГБ-ն ծանուցում ուղարկի Հայաստան, ինքն այնտեղ լինի: Առավոտյան հայրս նրան մեքենայով տարավ մեր շրջանի մի այլ գյուղ՝ Քյալբանդ, անձամբ ծանոթացրեց իր ծանոթ բրիգադավարի հետ: Հաջորդ օրն այդ գյուղում ավարտելով իր պլանավորած աշխատանքները՝ Սամվելը մեկնեց Երևան:
1986 թ. օգոստոսն էր: Մեր տանը հյուրընկալվել էին բաքվեցի մեր բարեկամ-հովեկները: Բակում, խաղողի թարմայի տակ ճաշում էինք, երբ հանկարծ դարպասը բացվեց, և բակ մտավ Սամվելը՝ ժպտերես և իրեն հատուկ լայն քայլերով: Երջանիկ պահ էր: Ասաց, որ մենակ չէ, ընկերները դպրոցի բակում են: Գնացինք նրանց հետևից: ՈՒրախ էինք, թևներս իրար ուսի գցած քայլում ու զրուցում էինք:
-Բայց լավ էր չէ՞, որ առանց նախապես զգուշացնելու, առանց դուռը ծեծելու բացի ու մտա բակ՝ ոնց որ իմ տուն,- ոգևորված ասաց Սամվելը:
Դպրոցի բակում, կանաչ խոտերի վրա նստած հանգստանում էին Սամվելի ուղեկիցները՝ Ռոբերտն ու Հովիկը: Ծանոթացանք և վերցնելով ծանր ուսապարկերը՝ շարժվեցինք դեպի տուն:
Սամվելը ներկայացրեց առաջիկա օրերի անելիքները, իսկ երեկոյան, երբ պատրաստվում էինք քնելու, երևի նկատի առնելով, որ մեր տանը այլ հյուրեր էլ կային, Ռոբերտն առաջարկեց, որ իրենք կգիշերեն դաշտում, վրանների տակ: Ես նեղացա՝ ի՞նչ կմտածեին իմ մասին գյուղում, եթե իմ հյուրերը դաշտում քնեն:
-Ախր Երևանից մինչև այստեղ ենք հասել, շատ տեղեր ենք եղել, բայց ոչ մի տեղ չի հաջողվել գիշերել դաշտում,-ասաց Ռոբերտը,- էլ ինչի՞ ենք այս քնապարկերը հետներս քարշ տալիս:
-Լսեք, անցյալում երբ դերվիշներն ուզում էին մեկին խայտառակել, հրաժարվում էին մտնել նրա տուն և տան առաջ վրան էին խփում ու մնում այնտեղ,- ասացի ես,- հո՞ չեք խայտառակելու ինձ:
Մի քանի օր մնալով մեր տանը՝ քնապարկերի մասին այլևս խոսք չեղավ: Սամվելն իր տարերքի մեջ էր, նորից եղանք Ղալակայում, որի հարավային կողմից նկարահանեց գյուղի տարբեր մասերը, որոնք հետագայում իրար միացնելով՝ ստացվեց գյուղի ամբողջական պատկերը՝ ծայրից ծայր: Նույնը արվեց մեր գյուղում: Անչափ հետաքրքիր էր այդ աշխատանքի ողջ ընթացքը: Սամվելը տարված էր իր գործերով՝ չափագրել, նկարահանել, մատիտով նկարել, դասամատյանի մեծության չափ մի տետրում նշումներ անել: Ռոբերտը, մոտ 50 տարեկան, ալեխառն մազ-մորուքով, շատ ուրախ ու կայտառ մարդ էր: Դասախոսում էր Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում, կարծեմ միկրոէլեկտրոնիկա: Նա հիացած էր բնության գեղեցկությամբ: Կբարձրանար մի բլրի վրա և ամբողջ ձայնով կբացականչեր՝ բարի լուուո՛ւյս…
Հովիկը երեսունին մոտ, շատ հանգիստ ու քչախոս տղա էր: Աշխատում էր Աշտարակի ֆիզիկայի ինստիտուտում: Բնության մեծ սիրահար էր: Իր ֆոտոապարատով սիրում էր հատկապես դաշտային ծաղիկներ նկարել: Հիշում եմ, թե ի՛նչ հիացմունքով ու ոգևորությամբ էր նռան ծաղիկը բազմաթիվ կադրերով անմահացնում:
Այս անգամ ևս այցելեցինք Ղուդեն շեն կամ Նորշեն գյուղի մոտ գտնվող <Ծիլիփ> սրբավայրը: Մեծ բավականությամբ էի հետևում Սամվելին աշխատանքի պահին: Հատկապես, երբ չվստահելով, որ ֆոտոխցիկը կարող է ամենայն մանրամասնությամբ վերարտադրել հուշարձանի կամ գերեզմանաքարի քանդակները, նա մանրակրկիտ, մատիտով գծանկարում էր ուսումնասիրվող օբյեկտը:
Այդ օրերին մենք այցելեցինք մեր շրջանի ամենահյուսիսային գյուղերից մեկը՝ Լահիճ: Մեր գյուղից մինչ Լահիճ լեռնային գյուղը 50 կմ էր: Մենք նախ հասանք Իսմայիլլի շրջկենտրոն, այնտեղից վարձեցինք <Վիլիս> մակնիշի ավտոմեքենա, շատ անմխիթար վիճակում գտնվող լեռնային ճանապարհներով հասանք Լահիճ, որից այն կողմ սկսվում էին Կովկասյան լեռների արոտավայրերը, և որտեղ այլևս բնակավայրեր չկային: Դեռ նոր էինք ծանոթանում գյուղին, երբ մեզ մոտեցավ մոտ 30-35 տարեկան մի տղամարդ, ներկայացավ որպես տեղի դպրոցի ուսուցիչ և, իմանալով մեր այցի նպատակը, պատրաստակամություն հայտնեց ուղեկցել մեզ: Մենք կարծես միջնադար էինք ընկել. գյուղի փողոցները շատ նեղ էին՝ սալարկված սովորական քարերով: Տները համարյա բոլորը երկհարկանի էին: Տեղի բնակչությունը, մենք նրանց լահիճներ էինք կոչում, հիմնականում զբաղվում էին պղնձագործությամբ ու գորգագործությամբ: Բոլոր երկհարկանի տների առաջին հարկերը զբաղեցնում էին պղնձագործական արհեստանոցները՝ հին փուքս-քուրաներով ու մրոտված պատերով: Շրջեցինք գյուղում, եղանք գերեզմանոցում, Սամվելը մի քանի կադր արեց գերեզմանոցում: Հայության ոչ մի հետք չկար: Լավ հիշում եմ տեղացի ուսուցչի ասածը, որ ժամանակին այստեղ հայկական գյուղ է եղել, և որ ճանապարհը, որով մտել ենք գյուղ, անցնում է նախկին հայկական գերեզմանոցի տեղով: Ճնշված այդ լուրից՝ մենք շուտով վերադարձանք գյուղ: Առավոտյան Սամվելը շուտ արթնացավ և ականատես եղավ, թե մայրս ինչպես է խնոցի հարում /գյուղի բոլոր տներում կային մեծ կավի խնոցիներ/: Նա ուշադրությամբ հետևում էր մորս շարժումներին, թե ինչպես է եղեգնյա փոքրիկ փողը, որին մենք պոնք էինք ասում, հանում խնոցու վերևի մասում գտնվող անցքից և նայում՝ տեսնելու յուղը հավաքվե՞լ է, թե՞ չէ, թե ինչպես է յուղախառն թանը խնոցուց լցվում կաթսաների մեջ: Մորս հարցին՝ մի՞թե երբեք չի տեսել այդ արարողությունը, Սամվելը պատասխանեց.
- Որտե՞ղ տեսնեի, ասֆալտի վրա մեծացած տղա եմ:
Սամվելի հետ իմ հայրենի գյուղում դա մեր վերջին հանդիպումն էր: Նա շարունակեց իր հայրենանվեր գործունեությունը տարբեր շրջաններում, իսկ ես ձմեռային ու ամառային դպրոցական արձակուրդներին Երևանում էի և մեր հանդիպումները շարունակվում էին:
* * *
1988 թ. դեկտեմբերի 6-ին մեր երեք գյուղերը՝ Ղալական, Ազայի շենը և ՈՒշտալը տեղահանվեցին: Մեր շրջանի վերջին հայկական գյուղերը հայաթափվեցին: Դեկտեմբերի 7-ի առավոտյան մեր խղճուկ բեռները թափված էին Իջևանի Ազատամուտ գյուղի մատույցներում՝ Ադրբեջանից Հայաստան մտնող ճանապարհի երկու կողմերում: Հենց այստեղ էլ զգացինք երկրաշարժի ցնցումները: Մի քանի օր անց մեր երեք գյուղերի բնակչության մեծ մասը տեղավորվեց Վարդենիսի շրջանի Կոշաբուլաղ /Շատջրեք/ գյուղում: Գյուղում տեղավորվելուց հետո ես գնացի Երևան՝ Սամվելին հանդիպելու: Հանդիպեցինք հրապարակի շրջակայքում գտնվող իր աշխատավայրում՝ Հուշարձանների պահպանության վարչությունում: Տխուր հանդիպում էր: Գրկախառնվեցինք:
-Եկա՞ք…
-Եկա՜նք:
Արդեն Հայաստանում էի, ու մեր հանդիպումները հաճախակի էին դարձել: Հայաստան գալուց մի քանի ամիս անց հերթական անգամ Սամվելի մոտ էի, և նա ոգևորված պատմեց իր նոր գործերի մասին: Կազմել ու տպագրել էր <Բուն Աղվանք: Հայկական ճարտարապետական հուշարձանները> քարտեզը՝ նկարազարդումներով: Այդ քարտեզների մի ահագին կապոց հանձնեց ինձ, որ տարածեմ մեր փախստական գյուղացիների մեջ:
Տարիներ շարունակ շփվելով Սամվելի հետ՝ ես տեղյակ էի նրա գերաշխատասիրությանը, որը, սակայն, շատ քիչ էր գնահատվում այդ տարիներին: Նա միշտ նյութական կարիքի մեջ է եղել, մի վարձու բնակարանից մյուսն էր տեղափոխվում, ընտանեկան հոգսերը շատ դեպքում շեղում էին ակտիվ գործունեությունից: ՈՒ ես որոշեցի այդ քարտեզները ոչ թե բաժանել, այլ վաճառել: Դպրոցի աշակերտներին բաժանեցի քարտեզները, և նրանք մի քանի օրում վաճառեցին 3-5 ռուբլով: Հավաքվեց մոտ 300 ռուբլի: Այն ժամանակ դա ուսուցչի երկու ամսվա աշխատավարձն էր: Երբ այդ փողը հանձնեցի իրեն և ասացի որտեղից է, նա այլայլված հարցրեց.
-Ո՞նց ես համարձակվել փախստականներին քարտեզները վաճառել:
-Երեք ռուբլին մի մեծ բան չէ, հատկապես որ փողով առածը լավ կպահպանեն, իսկ դու դրա կարիքը շատ ունես, քո գործը պիտի շարունակվի:
Որոշ ժամանակ անց, 1991 թ. ԽՍՀՄ-ի կազմալուծվելուց հետո, մենք նորից անդրադարձանք այդ թեմային: Սամվելը պատմեց, որ գրախանութներից շատ էժան գնել է ԽՍՀՄ Կոմկուսի քաղբյուրոյի անդամների ֆիննական թղթի վրա տպագրված գունավոր նկարները և դրանց հետևում անգլերեն տպել է Արցախի Հանրապետության քարտեզը: ԱՄՆ-ում այդ յուրահատուկ քարտեզները վաճառվում էին 3 դոլարով, իսկ Գորբաչովինը՝ 5:
-Դե՜հ, որ ժամանակին դու քարտեզներ ես վաճառել, քեզ նվիրում եմ 5 դոլարանոց Գորբաչով:
1993 թ. ցուրտ ձմռանն էր, երբ Սամվելի հետ հերթական հանդիպման ժամանակ առաջարկեց գնալ, եթե չեմ սխալվում, <Շիրակ> հյուրանոց՝ հանդիպելու մի շատ հետաքրքիր անձնավորության հետ: Այդ երեկո ես ծանոթացա Արմեն Հախնազարյանի հետ: Նա պատմեց, որ հրապարակի հարևանությամբ կառուցվելու է մեծ եկեղեցի: Հայտարարված է նախագծերի մրցույթ: Ինքը հանձնաժողովի նախագահ է և այդ օրն ընտրել են 12 նախագիծ, որոնցից ապագայում պիտի ընտրվի ամենահաջողը: Նա մեզ ցույց տվեց այդ նախագծերից մի քանիսը: Աղոտ հիշում եմ, որ խոսք գնաց նաև այն մասին, որ ինքը Գերմանիայից Հայաստան է եկել Իրանով, որտեղից տեղափոխել է երկու ֆիդայինների աճյունները և վերաթաղել Գառնի գյուղում: Ապա խոսք գնաց Արևմտյան Հայաստանում իր բուռն գործունեության մասին, թե ինչպես մի քանի անգամ բանտարկվել է. մեջքին դեռ երևում էին կտտանքների հետքերը: Երկու նվիրյալները՝ Արմենն ու Սամվելը, ոգևորված զրուցում էին, իսկ ես կլանված ունկնդրում էի: Արմենին հրաժեշտ տվեցինք ուշ գիշերին: Տունդարձի ճանապարհին Սամվելը դեռ ոգևորված խոսում էր ընկերոջ հայրենանվեր գործունեության մասին:
Հանգամանքներն այնպես դասավորվեցին, որ ես ստիպված էի տեղափոխվել Ռուսաստան՝ աղոտ հույս փայփայելով, որ մի 2-3 տարի հետո կվերադառնամ: 1993թ. նոյեմբերին հրաժեշտ տվեցի Սամվելին: Երբ 1997 թ. դեկտեմբերին երկու օրով եկա Հայաստան, նրան նախկին հասցեով չգտա, իսկ Հուշարձանների պահպանության վարչության շենքում ջրային տնտեսության ինչ-որ կազմակերպություն էր: Սամվելի հետ կապը կտրվեց: Եվ ահա 2007 թ. ինձ նվիրում են <Անիվ> ամսագրի հ.5/8/ 2006 համարը, որի հենց կազմի վրա Սամվելի նկարն էր: Ամսագրին տված հարցազրույցից պարզեցի աշխատավայրի հասցեն, հայաստանաբնակ բարեկամիս խնդրեցի հանդիպել Սամվելի հետ և ինձ հայտնել հեռախոսահամարը:
Եվ ահա 14 տարի անց խառը /անմեկնելի/ զգացմունքներով հավաքում եմ հեռախոսահամարը և զանգում: Շատ հուզված էինք: Իմ հարցին, թե ոնց է տրամադրությունը, Սամվելը պատասխանեց.
-Այսօր հորս թաղումն էր:
Այսպես մենք նորից գտանք իրար ու անընդհատ կապի մեջ էինք: Ես իմացա <Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող> /ՀՃՈՒ/ կազմակերպության մասին, որ այդ կազմակերպության <RAA. Գիտական ուսումնասիրություններ> խորագրով հրատարակվել են Սամվելի մի քանի հատորները, որոնցից 1-ին հատորը՝ <Բուն Աղվանքի հայերեն վիմագրերը>, լույս է ընծայվել դեռևս 1997 թ., որում տեղ են գտել ահագին նյութեր իմ հայրենի Ազայի շեն գյուղի մասին:
2012 թ. սեպտեմբերին փոքրիկ արշավախմբով Սամվելը եկավ Ռուսաստան. իր հետ էին հավատարիմ գործընկերն ու կինը՝ տ. Էմման, Անուշիկը և վարորդը՝ Նիկոլը: Նպատակ ունեին ուսումնասիրել Հյուսիսային Կովկասի որոշ հայկական գաղթօջախների հուշարձաններն ու գերեզմանոցները: Վերջնական և կարևոր նպատակակետը Դերբենտն էր: Նախօրոք գիտեի այցելության մասին: Հենց ռուս-վրացական սահմանին նրանց դիմավորեցին ուշտալեցի երկու եղբայրները՝ Կոլյա և Էրիկ Հովհաննիսյանները, որոնք ապրում են Վլադիկավկազ քաղաքում: Ես Կրասնոդարից կապվել էի Կիզլյար, Դերբենտ քաղաքների տարբեր մարդկանց հետ, որ Սամվելին դիմավորեն և ուղեկցեն ուսումնասիրվող վայրերում: Օրը մեկ-երկու անգամ զանգում էի՝ իմանալու որտեղ են և ամեն ինչ նորմա՞լ է, թե՞ ոչ: Մի անգամ էլ որ զանգեցի, Սամվելը պատասխանեց, որ Դերբենտի գերեզմանոցում են, ահագին գործ են արել: Ու ոգևորված ասաց. <Մի լավ լուր եմ ստացել. աղջիկս՝ Անին, Բեյրութից զանգեց և հայտնեց, որ շուտով պապիկ եմ դառնալու>: Արդեն պայմանավորվել էինք, որ երբ վերադառնա Վլադիկավկազ, մենք հանդիպելու ենք: Մի քանի օր անց, վաղ առավոտյան Սամվելը Կոլյայի հետ ինձ դիմավորեց Վլադիկավկազի կայարանում: Երկար սպասված հանդիպում: Երջանիկ էինք: Մի ամբողջ օր միասին էինք: Կոլյայի հյուրընկալ օջախում նախաճաշի նստեցինք և տարվեցինք հուշերով: Ինչ վերաբերում էր արշավին, Սամվելը հատուկ նշեց, որ և՜ աշխատում էին, և՜ հանգստանում: Ասաց, որ երբ Արևմտյան Հայաստանում էին լինում, անընդհատ լարված վիճակում էին, նույնիսկ լինում էին դեպքեր, երբ գաղտնի հետևում էին իրենց, իսկ այս մի քանի օրը շատ հանգիստ էին զգում իրենց: Կոլյան առաջարկեց գնալ մերձակայքի գեղատեսիլ վայրերից մեկը, բայց Սամվելը կտրուկ մերժեց. <Հայաստանի բնությունից, սար ու ձորից բացի՝ ինձ ուրիշ ոչ մի բնություն չի հետաքրքրում>:
Սամվելը պատմեց, որ Ստավրոպոլի երկրամասում գտնվող Եդեսիա գյուղում հանդիպել է մեր ազայիշենցի մի մարդու: Ես գիտեի, որ այնտեղ ուսուցիչ է աշխատում մեր գյուղի դպրոցի նախկին տնօրեն Ալեքսանդր Օհանյանը: Սամվելն ասաց, որ նախկին տնօրենն իրեն հիշում էր 1984 թ. դպրոց այցելելու պահից:
Ամբողջ օրը միասին անցկացրինք: Երեկոյան կողմ, Կոլյայի և Էրիկի հետ միասին, Սամվելին իր խմբով ուղեկցեցինք մինչև ռուս-վրացական սահմանի անցակետը: Հետդարձի ճանապարհին դիտում էի համարյա ուղղահայաց թեքությամբ լեռնալանջերը և վերհիշեցի ընկերոջս խոսքերը. <Հայաստանի բնությունից, սար ու ձորից բացի՝ ինձ ուրիշ ոչ մի բնություն չի հետաքրքրում>:
2016թ. սեպտեմբերին ես Երևանում մեկ շաբաթ անցկացրի Սամվելի ու Էմմայի հյուրընկալ օջախում: Այդ օրերին ես նորովի ճանաչեցի Սամվելին: Ես տեսա մի ահռելի տարբերություն ծանր ուսապարկը շալակած, սար ու ձոր ընկած երիտասարդ տղայի և այսօր մի ազդեցիկ հիմնարկ ղեկավարող, համախոհներով շրջապատված, ազգանվեր գործի լծված այրմարդու միջև: Տեսա, թե ինչքան է ծանրաբեռնված: Աշխատում էր միանգամից մի քանի թեմաների վրա: Շատ դեպքում և՜ զրուցում էինք, և՜ աշխատում էր համակարգչի առաջ: Ժամանակը չէր հերիքում:
Սամվելի հետ հանդիպելուց բացի, ես Երևան էի գնացել նաև մի այլ նպատակով: 1988 թ. դեկտեմբերի 6-ին մեր երեք գյուղերը տեղահանվեցին: Դեկտեմբերի 7-ի առավոտյան, հայ-ադրբեջանական սահմանին, Ազատամուտ գյուղի մատույցներում, ճանապարհային ոստիկանության անցակետի մոտ բեռնաթափեցինք մեր գույքը և մտորում էինք հետագա անելիքների մասին: Նկատեցինք, որ մի ջահել տղա տեսախցիկով նկարահանում է մեզ: Ես զրույցի բռնվեցի այդ տղայի հետ: Պարզվեց, որ նա ամեն օր այստեղ հերթապահում է և Ադրբեջանից եկած փախստականներին նկարահանում: Մի քանի ժամ անց մենք զգացինք, թե ինչպես է հողը ցնցվում մեր ոտքերի տակ, իսկ հետո իմացանք Սպիտակի երկրաշարժի մասին: Այլևս այդ օպերատոր տղային չտեսա: Մինչև այսօր էլ ինձ չեմ ներում, որ այդ տղայի ո՜չ անունն իմացա, ո՜չ հասցեն: Երբ գիտեմ, որ ինչ-որ մի տեղ կան մեր գյուղերի, մեր ժողովրդի այդ օրհասական պահի վերաբերյալ ֆոտոժապավեններ, այդ միտքը ինձ հանգիստ չի տալիս; Որոշել էի փնտրել այդ տղային: Սամվելին ասացի նպատակս: Նա համակարգչով կապվեց ծանոթ օպերատորների հետ և խնդրեց օգնել: Իսկ ես գնացի Ազատամուտ, տարբեր մարդկանց հանդիպեցի: Շատերն էին հիշում այդ երիտասարդին, բայց ոչ մեկը ոչ անունը, ոչ հասցեն չէր հիշում: Ոչինչ չստացվեց:
Սամվելը պատրաստվում էր հրատարակել Բուն Աղվանքի վերաբերյալ նոր, ստվարածավալ մի հատոր ևս: Ես փորձում էի իմ պասսիվ օգնությունը հասցնել նրան: 2016-ի սեպտեմբերին մեր վերջին հանդիպումն էր: Հրաժեշտի օրը Սամվելը որոշեց բաժակաճառ ասել իմ պատվին:
-Այն, որ Քուռի Ձախափնյակի մի քանի շրջանների 10-12 հազար հայությունից միայն դու ես հետաքրքրվում այդ հատորի հրատարակությամբ, այդ դեռ հասկանում եմ, բայց որ եկել ես մոտ 30 տարվա վաղեմության նկարահանումներ փնտրես, դա բառիս լավ իմաստով՝ գժություն է: Եվ ես ուրախ եմ, որ այդ գիժը իմ ընկերն է:
- Սամվե՜լ, ես հպարտ եմ, որ այդ գժությամբ վարակվել եմ քեզնից՝ Ամենամեծ Գժից:
Երանի՛ Սամվելի գժությամբ շատ ու շատ, հազար-հազար հայեր վարակվեին, երանի՛…
ԱՐԹՈՒՐ ԹԱՄՐԱԶՅԱՆ