added January 29 at 10:53
added January 27 at 19:33
added January 26 at 16:23
02:28
added January 24 at 22:03
...Боре устод Айнӣ мехоҳад ба хотири зиндагиву кори чандсолаашон дар он шаҳр ба мардуми Самарқанд зиёфат диҳад. Ҳисоб мекунад, ки он 400 рубл мешавад. Меандешад, ки 10-12 нафар меоянду мехӯранду мераванд. Раҳмат ҳам намегӯянд. Беҳтар аст, ман ин пулро ба тоҷикбачаҳое, ки дар Олмон мехонанд, равон кунам. Ана ин аст бузургмардӣ...
Худойназар Асозода
Садриддин Айнӣ
http://sadriddinaini.blogspot.ru/
Худойназар Асозода
Садриддин Айнӣ
http://sadriddinaini.blogspot.ru/
added January 24 at 10:26
added January 21 at 12:08
“ТОҶИКОН” (НАРХИ ЯК КИТОБ ДАР МАСКАВ БА 500 $ РАСИД)
Бобоҷон Ғафуров тамоми умри худро ба таърихи Шарқ ва миллати тоҷик бахшидааст. Китоби “Тоҷикон” ҳуҷҷати расмии тоҷикон буда, муаррифгари ин миллат дар ҷаҳон мебошад. Он имрӯз китоби рӯимизии ҳар як тоҷику ҳар як сиёсатмадори сатҳи ҷаҳонӣ гаштааст.Ман барои исботи ин фикрам як мисоли мушаххас меорам. Солҳои 1990 - 2014 дар Маскав дар муҳоҷирати меҳнатӣ будам. Китоби“Таджики” (“Тоҷикон”) ҳамсафарам буд. Иттифоқе афтод, ки дар Маскав ба хонаи сармуҳаррири рӯзномаи “Красноармейская звезда” Маргарита Полунова ба кор равам. Чун ба кор сар кардам, ӯ бегоҳирӯзӣ маро ба наздаш даъват карда гуфт,ки ту аз кадом миллат ҳастӣ, чӣ гуна маълумот дорӣ. Ман ба ӯ гуфтам, ки тоҷикаму омӯзгорам ва китоби “Таджики”- ро аз борхалтаам гирифта, ба ӯ дароз кардам. Яъне, ман бо миллатам ва шахсияти бузурги он аллома Бобоҷон Ғафуров ифтихор доштанамро бо ин амал собит карданӣ шудам. Ӯ китобро бо шодӣ варақ зада истода буд, ки шавҳараш даромада омад ва китобро аз дасти ҳамсараш гирифта гуфт, ки ман тоҷикон ва муаллифи ин китобро медонам. Инчунин, изҳор дошт, ки дар Донишгоҳи давлатии Москва ба номи Ломоносов аз фанни таърих дарс медиҳад ва метавонад аз рӯи ин китоб силсилаи лексияҳоро оид ба тоҷикон мураттаб намояд. Ман баъдтар фаҳмидам, ки ӯ Александр Алексеев буда, чанде пеш доктори илмҳои таърих шудааст. Бо шодӣ китобро варақ зада, ба ман гуфт, ки барои ин китоб чанд рубл диҳам. Гуфтам, ки ин китобро намефурӯшам. Ҳамсараш низ аз ман хоҳиш намуд, ки китобро бифурӯшам. Хулоса, ӯ аз ҷайбаш 500$ амрикоиро бароварда ба ман дод ва соҳиби китоби “Таджики” шуд.
Ҳаёту фаъолияти Бобоҷон Ғафуров ҳақиқатан ҳам ибратомӯз аст. Ду - се сол пас аз нашр шудани китоби “Тоҷикон” дар атрофи он ҳар гуна суханҳо пайдо шуд. Ҳатто баъзе аз олимон мегуфтанд, ки ӯ чаро номи китобашро “Тоҷикон” гузоштааст. Яъне, тобиши миллатгароӣ додан мехостанд. Дар охири ин набардҳо Бобоҷон Ғафуров ғолиб омада ва соҳиби обрую иззати зиёде дар тамоми ҷаҳон гашт. Дар тақризҳои академикҳои рус П.Огородников, М.Массон, А. Рибаков ва дигарон дар маҷаллаи “Вопросы истории”ҳақиқату мавқеъ ва натиҷаҳои тадқиқоти фундаменталии ин муҳаққиқи оламшумул исбот гардид.
Дар даврони роҳбарии ӯ Тоҷикистон ба зинаҳои навтарини тараққиёт баромад. Чанд муддат чун сафир ҳам хизмат кардааст.Қобилияти ташкилотчигии ӯро ба назар гирифта, директори Институти шарқшиносии Академияи илмҳои Иттиҳоди Шӯравӣ таъйинаш намуданд. Ӯ даҳҳо нафар шогирдонеро парварид, ки имрӯзҳо машъалбардори илми таърих мебошанд. Ба гуфтаи шоири покистонӣ Файз Аҳмади Файз, Бобоҷон Ғафуров бузургтарин фарзанди Машриқзамин буд.
Ҳамин тавр, солҳо мегузаранд, вале хизматҳои ин фарзанди фарзонаи тоҷик дар ёдҳо мемонад. Китоби “Тоҷикон”, барҳақ, шиносномаи миллати тоҷик барои ҷаҳониён аст.
Китоби “Тоҷикон” ин ҳуҷҷати расмии ҳар тоҷик,
Нишон аз олиму алломаи тоҷиктаборон буд.
Хабар овардааст аз он куҳанбунёдии тоҷик,
Сафири шодию ғамҳои он равшанзамирон буд.
Чунин инсони комил андар ин офоқ кампайдост,
Яке донандаву ҳам ахтаре дар илму ирфон буд.
Ҷаҳон то ҳаст, ӯ як қаҳрамони миллати мо аст,
Ватандору ватансозе барои Тоҷикистон буд.
Бобоҷон НУРЗОД, омӯзгор, ноҳияи Айнӣ
Бобоҷон Ғафуров ва шинохти тоҷикон. - Хуҷанд: Хуросон,
2019, - 254 саҳ. Хуҷанд - 2019
Ҳабиб Саид - Вопасин тоҷик аз сайёраи "Эҳёи маҳвгаштагон" - ПДФ
https://drive.google.com/file/d/1hSvj7C0aRF0MkIjLNAAGhioJereG1IJL/view?usp=sharing
Бобоҷон Ғафуров тамоми умри худро ба таърихи Шарқ ва миллати тоҷик бахшидааст. Китоби “Тоҷикон” ҳуҷҷати расмии тоҷикон буда, муаррифгари ин миллат дар ҷаҳон мебошад. Он имрӯз китоби рӯимизии ҳар як тоҷику ҳар як сиёсатмадори сатҳи ҷаҳонӣ гаштааст.Ман барои исботи ин фикрам як мисоли мушаххас меорам. Солҳои 1990 - 2014 дар Маскав дар муҳоҷирати меҳнатӣ будам. Китоби“Таджики” (“Тоҷикон”) ҳамсафарам буд. Иттифоқе афтод, ки дар Маскав ба хонаи сармуҳаррири рӯзномаи “Красноармейская звезда” Маргарита Полунова ба кор равам. Чун ба кор сар кардам, ӯ бегоҳирӯзӣ маро ба наздаш даъват карда гуфт,ки ту аз кадом миллат ҳастӣ, чӣ гуна маълумот дорӣ. Ман ба ӯ гуфтам, ки тоҷикаму омӯзгорам ва китоби “Таджики”- ро аз борхалтаам гирифта, ба ӯ дароз кардам. Яъне, ман бо миллатам ва шахсияти бузурги он аллома Бобоҷон Ғафуров ифтихор доштанамро бо ин амал собит карданӣ шудам. Ӯ китобро бо шодӣ варақ зада истода буд, ки шавҳараш даромада омад ва китобро аз дасти ҳамсараш гирифта гуфт, ки ман тоҷикон ва муаллифи ин китобро медонам. Инчунин, изҳор дошт, ки дар Донишгоҳи давлатии Москва ба номи Ломоносов аз фанни таърих дарс медиҳад ва метавонад аз рӯи ин китоб силсилаи лексияҳоро оид ба тоҷикон мураттаб намояд. Ман баъдтар фаҳмидам, ки ӯ Александр Алексеев буда, чанде пеш доктори илмҳои таърих шудааст. Бо шодӣ китобро варақ зада, ба ман гуфт, ки барои ин китоб чанд рубл диҳам. Гуфтам, ки ин китобро намефурӯшам. Ҳамсараш низ аз ман хоҳиш намуд, ки китобро бифурӯшам. Хулоса, ӯ аз ҷайбаш 500$ амрикоиро бароварда ба ман дод ва соҳиби китоби “Таджики” шуд.
Ҳаёту фаъолияти Бобоҷон Ғафуров ҳақиқатан ҳам ибратомӯз аст. Ду - се сол пас аз нашр шудани китоби “Тоҷикон” дар атрофи он ҳар гуна суханҳо пайдо шуд. Ҳатто баъзе аз олимон мегуфтанд, ки ӯ чаро номи китобашро “Тоҷикон” гузоштааст. Яъне, тобиши миллатгароӣ додан мехостанд. Дар охири ин набардҳо Бобоҷон Ғафуров ғолиб омада ва соҳиби обрую иззати зиёде дар тамоми ҷаҳон гашт. Дар тақризҳои академикҳои рус П.Огородников, М.Массон, А. Рибаков ва дигарон дар маҷаллаи “Вопросы истории”ҳақиқату мавқеъ ва натиҷаҳои тадқиқоти фундаменталии ин муҳаққиқи оламшумул исбот гардид.
Дар даврони роҳбарии ӯ Тоҷикистон ба зинаҳои навтарини тараққиёт баромад. Чанд муддат чун сафир ҳам хизмат кардааст.Қобилияти ташкилотчигии ӯро ба назар гирифта, директори Институти шарқшиносии Академияи илмҳои Иттиҳоди Шӯравӣ таъйинаш намуданд. Ӯ даҳҳо нафар шогирдонеро парварид, ки имрӯзҳо машъалбардори илми таърих мебошанд. Ба гуфтаи шоири покистонӣ Файз Аҳмади Файз, Бобоҷон Ғафуров бузургтарин фарзанди Машриқзамин буд.
Ҳамин тавр, солҳо мегузаранд, вале хизматҳои ин фарзанди фарзонаи тоҷик дар ёдҳо мемонад. Китоби “Тоҷикон”, барҳақ, шиносномаи миллати тоҷик барои ҷаҳониён аст.
Китоби “Тоҷикон” ин ҳуҷҷати расмии ҳар тоҷик,
Нишон аз олиму алломаи тоҷиктаборон буд.
Хабар овардааст аз он куҳанбунёдии тоҷик,
Сафири шодию ғамҳои он равшанзамирон буд.
Чунин инсони комил андар ин офоқ кампайдост,
Яке донандаву ҳам ахтаре дар илму ирфон буд.
Ҷаҳон то ҳаст, ӯ як қаҳрамони миллати мо аст,
Ватандору ватансозе барои Тоҷикистон буд.
Бобоҷон НУРЗОД, омӯзгор, ноҳияи Айнӣ
Бобоҷон Ғафуров ва шинохти тоҷикон. - Хуҷанд: Хуросон,
2019, - 254 саҳ. Хуҷанд - 2019
Ҳабиб Саид - Вопасин тоҷик аз сайёраи "Эҳёи маҳвгаштагон" - ПДФ
https://drive.google.com/file/d/1hSvj7C0aRF0MkIjLNAAGhioJereG1IJL/view?usp=sharing
added January 17 at 12:13
...Устод Айнӣ баробари шунидани ин суханони(Сталин) якбора ба ваҷд омада, дасти росташонро баланд бардошта, бо шиддат ба рӯи зонуашон зада, гуфтанд: «Оҳ, шарқшиносон мурданд!»...
Раҳимӣ – мутарҷими устод Айнӣ
Шоири маъруф Муҳаммадҷон Раҳимӣ аз шогирдон ва дӯстони бисёр наздики устод Айнӣ буданд. Дар сафарҳои Маскав устодро ҳамроҳӣ мекарданд ва дар зарурат вазифаи мутарҷимиро низ ба ҷо меоварданд. Баъзан ҳангоми болидагии табъашон аз суҳбату вохӯриҳояшон бо устод Айнӣ лаҳзаҳои ҷолибро нақл намуда, худашон низ ба завқ меомаданд.
- Соли 1941, дар моҳи апрел, - нақл мекарданд Раҳимӣ, - бори аввал дар Маскав Даҳаи санъати тоҷик барпо гашт. Аз ҳунари волои санъаткорони тоҷик толорҳои Маскав ба ҷӯшу хурӯш омада буданд. Қариб тамоми роҳбарони мамлакат барномаҳоро тамошо мекарданд. Сталин аз бозии Муҳаммадҷон Қосимов дар нақши Отелло ба ваҷд омада буд. Мегӯянд, ки баъди гузашти чандин сол ҳангоми мулоқот бо Бобоҷон Ғафуров – Сталин пурсидааст: «Оё Муҳаммадҷон Қосимов ҳанӯз дар вақти ба ҳалокат расонидани Дездемона ашк мерезад?».
Дар хотимаи Даҳаи санъат дар Кремл ба ифтихори аҳли ҳунари тоҷик зиёфати ҳукуматӣ барпо мегардад. Раҳимӣ дар сари як миз дар паҳлуи устод Айнӣ нишаста, мухтасари баъзе баромадҳоро ба он кас мефаҳмониданд.
- Вақте Сталин ба сухан баромад, - гуфтанд Раҳимӣ, - таваҷҷуҳи ҳама ба сӯи ӯ нигаронида шуд ва аҳли зиёфат дар интизори он буданд, ки вай дар ҳаққи тоҷикон чӣ сухане хоҳад гуфт. Сталин бо оромӣ ва бо виқори ба худ хос гӯё суханҳоро чида – чида интихоб карда, тоҷиконро чун халқи қадимтарин ва дорои тамаддуни ба худ хос васфу ситоиш намуд. Вай бо қаноатмандӣ зикр намуд, ки тоҷикон аз ҷавҳари даҳо ва хиради хеш нобиғаеро чун Фирдавсӣ ба дунё овардаанд. Устод Айнӣ баробари шунидани ин суханон якбора ба ваҷд омада, дасти росташонро баланд бардошта, бо шиддат ба рӯи зонуашон зада, гуфтанд: «Оҳ, шарқшиносон мурданд!».
Дар паси ин суханони устод беадолатиҳо ва дағалона поймол намудани ҳуқуқи халқи тоҷик ба забон ва адабиёти худ ниҳон буд. Зеро он замон шарқшиносони Маскаву Ленинград ва пайравони онҳо бо ҳадафҳои муғризонаву бадқасдона адабиёти классикии тоҷику форсро аз рӯи ҳудудҳои ҷуғрофӣ тақсимбандӣ намуда, тоҷиконро аз суханварони тавонояшон, ки дар сарзаминҳои Эрон, Афғонистон, Ҳиндустон, Покистон ва кишварҳои дигар зиндагӣ ва эҷод кардаанд, мехостанд ба куллӣ маҳрум намоянд. Яъне, аз паси сари тоҷикон адабиёт ва сухансароёни бузурги онҳоро ба савдо гузошта буданд. Дар он даврони пурмоҷаро ва ҳокимияти идеологияи мутлақ танҳо устод Айнӣ буданд, ки бо ҷасорати ба худ хос аз мероси адабии тоҷикон далеронаву қотеона дифоъ мекарданд. Аз ин рӯ, баҳои баланди ба Фирдавсӣ додашуда чун шоири миллии тоҷикон устод Айниро ба ваҷд наоварда наметавонист. Бинобар он устод бо як шодмонии ногаҳонӣ ва ифтихормандӣ ҷӯшу ҳурӯши дили худро бидуни ихтиёр баён доштаанд. Дар баробари ин ба ҳаққонияти талошу муборизаҳои худ боварии комил пайдо карда буданд.
- Вақте, – гуфтанд Раҳимӣ, - устод Айнӣ даст ба зону заданд, дарҳол шахси ҷиддисимо ва қоматбаланде ҳозир шуда, пурсид:
- Дар ин ҷо чӣ гап? Сабаб чӣ буд, ки мӯйсафед даст ба зону зад? Магар суханони доҳӣ ба ӯ писанд наомад?
Раҳимӣ бадоҳатан чунин ҷавоб медиҳанд:
- Баракс, мӯйсафед чунон хурсанд шуданд, ки аз ҳаяҷони зиёд даст ба зону задаанд. Бубинед ҳатто чашмонашон аз шодмонӣ барқ мезанад.
- Мебинам, офарин, ба мӯйсафеди доно! – гуфта он шахс пас гашта меравад.
Дар рӯзҳои баргузории Даҳаи адабиёти тоҷик дар тирамоҳи соли 1949 низ Раҳимӣ ҳамеша дар паҳлуи устод Айнӣ қарор доштанд. Дар даҳа 30 нафар адибони тоҷик иштирок менамоянд ва дар баррасии асарҳои онҳо 45 нафар намояндагони адабиёти рус ширкат мекунанд. Дар қасри адибони Маскав шаби адабии устод Айнӣ бо ширкати нависандагони рус Симонов, Федин, Фадеев, Леонов барпо мегардад. Устод Айнӣ аз таваҷҷуҳи зиёде, ки нисбаташон зоҳир мешуд, бисёр хурсанд ва рӯҳбаланд буданд.
Раҷабалӣ ҚУДРАТОВ, Ҷумҳурият
Ҳабиб Саид - Вопасин тоҷик аз сайёраи "Эҳёи маҳвгаштагон" - ПДФ
https://drive.google.com/file/d/1hSvj7C0aRF0MkIjLNAAGhioJereG1IJL/view?usp=sharing
Раҳимӣ – мутарҷими устод Айнӣ
Шоири маъруф Муҳаммадҷон Раҳимӣ аз шогирдон ва дӯстони бисёр наздики устод Айнӣ буданд. Дар сафарҳои Маскав устодро ҳамроҳӣ мекарданд ва дар зарурат вазифаи мутарҷимиро низ ба ҷо меоварданд. Баъзан ҳангоми болидагии табъашон аз суҳбату вохӯриҳояшон бо устод Айнӣ лаҳзаҳои ҷолибро нақл намуда, худашон низ ба завқ меомаданд.
- Соли 1941, дар моҳи апрел, - нақл мекарданд Раҳимӣ, - бори аввал дар Маскав Даҳаи санъати тоҷик барпо гашт. Аз ҳунари волои санъаткорони тоҷик толорҳои Маскав ба ҷӯшу хурӯш омада буданд. Қариб тамоми роҳбарони мамлакат барномаҳоро тамошо мекарданд. Сталин аз бозии Муҳаммадҷон Қосимов дар нақши Отелло ба ваҷд омада буд. Мегӯянд, ки баъди гузашти чандин сол ҳангоми мулоқот бо Бобоҷон Ғафуров – Сталин пурсидааст: «Оё Муҳаммадҷон Қосимов ҳанӯз дар вақти ба ҳалокат расонидани Дездемона ашк мерезад?».
Дар хотимаи Даҳаи санъат дар Кремл ба ифтихори аҳли ҳунари тоҷик зиёфати ҳукуматӣ барпо мегардад. Раҳимӣ дар сари як миз дар паҳлуи устод Айнӣ нишаста, мухтасари баъзе баромадҳоро ба он кас мефаҳмониданд.
- Вақте Сталин ба сухан баромад, - гуфтанд Раҳимӣ, - таваҷҷуҳи ҳама ба сӯи ӯ нигаронида шуд ва аҳли зиёфат дар интизори он буданд, ки вай дар ҳаққи тоҷикон чӣ сухане хоҳад гуфт. Сталин бо оромӣ ва бо виқори ба худ хос гӯё суханҳоро чида – чида интихоб карда, тоҷиконро чун халқи қадимтарин ва дорои тамаддуни ба худ хос васфу ситоиш намуд. Вай бо қаноатмандӣ зикр намуд, ки тоҷикон аз ҷавҳари даҳо ва хиради хеш нобиғаеро чун Фирдавсӣ ба дунё овардаанд. Устод Айнӣ баробари шунидани ин суханон якбора ба ваҷд омада, дасти росташонро баланд бардошта, бо шиддат ба рӯи зонуашон зада, гуфтанд: «Оҳ, шарқшиносон мурданд!».
Дар паси ин суханони устод беадолатиҳо ва дағалона поймол намудани ҳуқуқи халқи тоҷик ба забон ва адабиёти худ ниҳон буд. Зеро он замон шарқшиносони Маскаву Ленинград ва пайравони онҳо бо ҳадафҳои муғризонаву бадқасдона адабиёти классикии тоҷику форсро аз рӯи ҳудудҳои ҷуғрофӣ тақсимбандӣ намуда, тоҷиконро аз суханварони тавонояшон, ки дар сарзаминҳои Эрон, Афғонистон, Ҳиндустон, Покистон ва кишварҳои дигар зиндагӣ ва эҷод кардаанд, мехостанд ба куллӣ маҳрум намоянд. Яъне, аз паси сари тоҷикон адабиёт ва сухансароёни бузурги онҳоро ба савдо гузошта буданд. Дар он даврони пурмоҷаро ва ҳокимияти идеологияи мутлақ танҳо устод Айнӣ буданд, ки бо ҷасорати ба худ хос аз мероси адабии тоҷикон далеронаву қотеона дифоъ мекарданд. Аз ин рӯ, баҳои баланди ба Фирдавсӣ додашуда чун шоири миллии тоҷикон устод Айниро ба ваҷд наоварда наметавонист. Бинобар он устод бо як шодмонии ногаҳонӣ ва ифтихормандӣ ҷӯшу ҳурӯши дили худро бидуни ихтиёр баён доштаанд. Дар баробари ин ба ҳаққонияти талошу муборизаҳои худ боварии комил пайдо карда буданд.
- Вақте, – гуфтанд Раҳимӣ, - устод Айнӣ даст ба зону заданд, дарҳол шахси ҷиддисимо ва қоматбаланде ҳозир шуда, пурсид:
- Дар ин ҷо чӣ гап? Сабаб чӣ буд, ки мӯйсафед даст ба зону зад? Магар суханони доҳӣ ба ӯ писанд наомад?
Раҳимӣ бадоҳатан чунин ҷавоб медиҳанд:
- Баракс, мӯйсафед чунон хурсанд шуданд, ки аз ҳаяҷони зиёд даст ба зону задаанд. Бубинед ҳатто чашмонашон аз шодмонӣ барқ мезанад.
- Мебинам, офарин, ба мӯйсафеди доно! – гуфта он шахс пас гашта меравад.
Дар рӯзҳои баргузории Даҳаи адабиёти тоҷик дар тирамоҳи соли 1949 низ Раҳимӣ ҳамеша дар паҳлуи устод Айнӣ қарор доштанд. Дар даҳа 30 нафар адибони тоҷик иштирок менамоянд ва дар баррасии асарҳои онҳо 45 нафар намояндагони адабиёти рус ширкат мекунанд. Дар қасри адибони Маскав шаби адабии устод Айнӣ бо ширкати нависандагони рус Симонов, Федин, Фадеев, Леонов барпо мегардад. Устод Айнӣ аз таваҷҷуҳи зиёде, ки нисбаташон зоҳир мешуд, бисёр хурсанд ва рӯҳбаланд буданд.
Раҷабалӣ ҚУДРАТОВ, Ҷумҳурият
Ҳабиб Саид - Вопасин тоҷик аз сайёраи "Эҳёи маҳвгаштагон" - ПДФ
https://drive.google.com/file/d/1hSvj7C0aRF0MkIjLNAAGhioJereG1IJL/view?usp=sharing
added January 14 at 08:21
Раҳими Мусулмониён(1938 - 2016)
...Профессор Сатторзода, ки ҳамкасбаш Мусулмониёнро дар муҳоҷират ҳам аёдат мекард, мегӯяд: "Чанд соле, ки дар Эрон буданд, хеле корҳои арзишмандеро дар муаррифии адабиёти Мовароуннаҳр, бахусус адабиёти тоҷик, назму насри гузаштаву имрӯзаи тоҷик анҷом доданд. Хеле корҳоеро ба сомон расонданд ва рисолаву китобҳоеро ба дасти чоп доданд, ки бо сабабҳои гуногун на ҳама дар дохили кишвар аз он хабар доранд. Ба мисли "Забон ва адаби форсӣ дар Фароруд" (соли 1997), "Ситораҳои Помир" (соли 2004), "Форсиву дарӣ" (соли 2004), "Тоҷикон дар таърих" (соли 2004), китоби шеърҳои устодон Муъмин Қаноат ва Бозор Собир, романи Кароматулло Мирзо "Дар орзуи падар" ва ғайра"...
Раҳими Мусулмониён: олиме, ки илмро бар сиёсат тарҷеҳ дод
Ду сол пеш хабари фавти устоди шодравон Раҳими Мусалмониён маро дар як поси шаб дарёфт. Замоне буд, ки баъди фароғат аз ташвишҳои рӯзгор мехостам каме истироҳат кунам. Ва як занги телефонӣ ҳаввосамро парешон кард: устод Раҳими Мусалмониён даргузаштанд.
Ин паёми кутоҳ бас буд, ки дар он торикии шаб фиғон кунам, хотиротамро такурӯ намоям, як бори дигар савори шаҳпари хотираҳо фарозу нишеби беш аз бист соли пешро тай кунам.
Оре, беш аз бист соли пеш. Солҳое, ки фазои Тоҷикистони азиз бӯйи борут мекард, замоне, ки ҷаҳл бар ақл пирӯз шуда буд, замоне, ки хун мерехт ва садҳову ҳазорҳо азизон аз тарси ҷон аз кишвари маҳбуб фирор мекарданд. Ва дар миёни ин садҳову ҳазорҳо даҳҳо тан аз фарзонагони миллат дар қасди фирор аз кишвар зада буданд. Мерафтанд, ҳатто намедонистанд куҷо мераванд. Муҳим он буд, ки садои тирро нашнаванд, ҷонашон дар амон бошад. Чун тиру камон дар дасти касоне буд, ки ҳатто волидони худро омода буданд ба нишон гиранд.
Аввали соли 1993 бо устод дар яке аз ҷодаҳои пурҷамъияти Ишқобод тасодуф дучор омадем. Хеле лаҳзаи хотирмон, хеле ҳолоти аҷиб. Устод аз ин дидор ончунон хурсанд шуданд, ки гӯё фарзанди гумшудаи худро ёфта бошанд. Ва гуфтанд, метавонем дар хонаи иҷораи ишон будубош кунем. Ва чунин ҳам кардем. Ин ҳамзистӣ дар як утоқ Мусалмониёни олим ва пажуҳишгарро бароям бештар ошно кард. Дар кишваре, ки оби ғарибӣ нӯш мекардем ва бо дилҳои реш-реш дар ёди азизони худ рӯйи саҷҷода гирён будем, устод пайваста дар ҳоли мутолеа, пажуҳиш қарор доштанд. Сатрҳоро аз китобе ба китоби дигар мекӯчониданд, навиштаҳои пешини худро таҳрир мекарданд, хотироташонро рӯйи коғаз меоварданд. Ман даҳҳо саҳифа хотироти эшонро хондаам, ҳарчанд ҳоло намедонам он сатрҳои сӯзон ҷойе чоп шудаанд ё на.
Замони донишҷӯӣ саодати онро доштем, ки аз устод дарс биёмӯзем. Ҳанӯз китоби Атоуллоҳ Ҳусайниро ёд дорам, ки бо заҳматҳои эшон рӯйи чоп омада буд. Аммо дар ҳанишинии се-чормоҳа устодро ба гунаи дигар кашф кардам. Шояд ҳудуди бештар аз даҳ соли охир ва шояд бештар аз ин устод Мусулмониён бемор буданд, гирифтори бемории фаромӯшхотирӣ, ки аслан касеро дигар ёд надоштанд. Ҳама донишҳо ва шинохтҳо хотироташонро тарк карда буд, касеро намешинохтанд, ба сони кӯдаке шуда, ки нав аз модар ба дунё омада ва муҳити атроф барояшон собиқа надошт.
Шояд чор сол пеш фарзандони устод бештар аз 4 ҳазор номгӯ китоби китобхонаи шахсии ишонро ба Китобхонаи миллӣ тақдим карданд. Утоқи бузурге бо рафҳои озода аз ҷониби роҳбарияти Китобхонаи миллӣ ҷудо шуд ва онро китобхонаи шахсии профессор Раҳими Мусулмониён номиданд.
Ёд дорам дар маҳфиле ба ин муносибат устодони каломи бадеъ, донишмандон, фозилон, шогирдон ва пайвандони ишон гирди ҳам омадаву аз Раҳими Мусулмониён, шахсият ва ҷойгоҳаш дар илми адабиётшиносӣ, хидматҳояш дар пажуҳишҳои шоистаи илмӣ ёд карданд. Дар он ҷамъ профессор Абдунабӣ Сатторзодаро дидам, ки аз аввалинҳо шуда сухан мегуфт, сухан аз дӯст мегуфт, бародарвор мегуфт, аз олим ёд мекард, аз ҳамкасбу ҳамдаму ҳамнишинаш қиссаҳои ҷолиб мекард. Профессор Сатторзода солҳои сол бо Раҳими Мусулмониён зери як сақф ба шогирдон дарс гуфтаанд, даҳҳо шогирдони муштарак доранд, ки ҳар кадом имрӯз номбардорони устодони хешанд.
Ҳамчунин, профессор Баҳриддин Камолиддиновро дидам, ки аз ӯ балоғату фасоҳати сухан омӯхта будем ва ҳоло аз балоғати каломи Мусулмониён ҳарф мезад, аз бардоштҳои рӯзгори муҳоҷирати олим аз забони худаш нақл мекард, аммо нигарон буд, ки оё ин китобҳо то абад ҳифз мешуда бошанд?
Адиб ва рӯзноманигори шинохта Бахтиёр Муртазоро ҳам дидам, ки атри деҳаи Мусулмониён дар фазои китобхона мепошид, чун онҳо ҳамдеҳаву ҳаммактаб буданд ва яқинан риштаҳои хешутаборӣ ҳам доранд. Ва дар паҳлӯи ӯ шоири мардумӣ Сайдулло Амин ҳам менишаст, ки ифтихори ҳамнишинӣ бо устод Мусулмониён доштааст.
Ва Рустами Ваҳҳоб, олим ва шоир ҳам менишаст, ки дар дил бас суханони ногуфта дар ситоиши устод Мусулмониён дошт. Нигорандаву Рустам ҳамсабақем ва медонам, ки роҳбари рисолаи дипломии ӯ устод Мусулмониён буд ва табиист, ки назар ба ҳама шарикдарсон маҳз Рустам метавонист бо шахсияти устод бештар ошно бошад.
Модар шояд чизеро пай бурда буд...?
Руҷуъи якум
Мегӯянд замоне модараш ба писаронаш таоми шабмонда намедод, ки фаромӯшхотир мешаванд. Вале ин замон, дар ин синну сол дарде ӯро фаро гирифт, ки натанҳо фаромӯшхотир, балки комил ҳама чизе дошт, ҳатто исми зану фарзанд, гузаштаву имрӯзаи худ ва ҳамаро аз ёд бурд. Шахсияте, ки тамоми умр китоб аз даст нагузошт, то биёмӯзад ва садҳо тани дигарро биёмӯзонад, ҳоло ҳамаро фаромӯш карда буд. Ҳам хондаҳову ҳам навиштаҳо ва ҳам гуфтаҳоро. Ҳоло ба сони он тифли навзодест, ки намедонад аз куҷо омад ва куҷо равон аст ва чӣ мекунаду чӣ хоҳад кард. Хушо ба ҳолаш, ки дигар аз гирудори ин олами фосид ва ин ҷомеаи нимбемору бегона ба тинати азалии инсонӣ озод аст...
Ҳазору ҳашт мақола ва 37 китоби ӯ
Устод Раҳими Мусулмониён бидуни шак аз пуркортарин олимони кишвар буд, ки таълифоташ на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар берун аз хоки он, бахусус Эрону Афғонистон маъруфияти хоса дорад. Ба гуфтаи профессор Абдунабӣ Сатторзода, ки солҳо паҳлу ба паҳлу бо ӯ кор мекард ва ҳатто муддате дар фаъолиятҳои сиёсӣ низ канори ҳам қарор доштанд, таълифоти Мусалмониён басо арзишманд ва қобили ситоиш аст.
"Раҳими Мусулмониён аз адабиётшиносони пуркор ва заҳматкаштарини Тоҷикистон ҳастанд. То соли 2006 медонам, ки муаллифи 35 китобу рисола буданд. Тӯли умр 1008 мақолаи илмӣ таълиф кардаву чоп намудаанд. 18 асарро аз забонҳои дигар тарҷума ва ё аз хати форсӣ баргардон кардаанд. 46 матни суханронии худро омодаи чоп намудаанд".
Вале Бахтиёри Муртазо теъдоди асарҳои ӯро на 35, балки 37 медонад ва мегӯяд: “Дар охирин сӯҳбате, ки бо ҳам доштем, Раҳимҷон мегуфт, ки 37 китобаш чоп шудааст”.
Устод Сатторзода пажуҳишҳои Мусулмониёнро хеле ҷиддӣ ва дар мавзуъҳои мушкил медонад, ки арзиши бебаҳо доранд. Вале аз назари ӯ омодаву чопи китоби "Атоуллоҳ Масъуди Ҳусайнӣ" аз пурзаҳматтарин кори илмии олим буд. Чун дастхатҳои нодири ин китобро Раҳими Мусулмониён аз китобхонаҳои хориҷи кишвар дастрас ва мавриди пажуҳишу омӯзиш қарор дод. Ин китоб хеле арзишманд аст ва аз мӯътабартарин дастури таълимӣ барои факултаҳои филология ба шумор меравад. Китоб то он замоне, ки дар Тоҷикистон дар шакли илмии матншиносӣ интишор ёфт, ҳатто дар Эрон чоп нашуда буд.
"Раҳими Мусулмониён Атоуллоҳ Масъуди Хусайнӣ ва Ҳусайн Воизи Кошифиро пайдо карданд, таҳия намуданд, ин китобҳо то он замон дар Эрон ҳам нашр нашуда буданд. Аммо тавассути заҳматҳои Раҳими Мусулмониён имрӯз олимони эронӣ ҳам аз он истифода мекунанд ва онҳо ошкоро инро як заҳмати пурарзиши олими тоҷик медонанд, ки хеле олимона ва муҳаққиқона ба чоп ҳозир карда шудааст",- гуфт профессор Сатторзода.
Баъди таълифи ӯ дар Эрону Афғонистон ин ду китоб мунташир шуданд ва минбаъд ҳар пажуҳише сурат мегирифт, дар поя ва истинод ба матни ҳозиркардаи Раҳими Мусулмониён буд, ки ин бидуни шак мояи ифтихор аст.
Китобҳои устодро мекашидем
Тири адовати ҷанги ҳамватанӣ устод Раҳими Мусулмнониёнро ҳам нишон гирифт. Аввали соли 1993 эшон бо ҷумла фарзандони худ аз Душанбеи азиз хориҷ гашт, чун хатар ба ҷонаш ва ҷони хонаводааш таҳдид мекард. Дар шароити он рӯзи Душанбе, ки пур аз нерӯҳои бегона буд, касе кафолати зинда мондан надошт. Бо як имову ишора ҳар кас метавонист аз касе ҳам, ки замоне ихтилофи назар доштааст, қасос гирад. Мусаллаҳон олимро аз донишҷӯ ва адибро аз хонанда фарқ намекарданд. Ва устод берун рафт ва хуб шуд рафт, чун ин хуруҷ ба маънои зинда мондан ва идомаи ҳаёту пажуҳиш буд. Медонам, ки рафтанаш аз Ватан роҳи пажуҳишро барояш густардатар кард, фазои фарҳангиву илмии Теҳрони пурҷамъият муносиби хостаҳои устод Мусулмониён буд. Вай дар ин шаҳр ба ҳавзаҳои илмӣ роҳ ёфт, ба китобхонаҳои бузург дасрасӣ пайдо кард, бо маъруфтарин олимону муҳаққиқони эронӣ ҳамнишин шуд. Ӯро ҳавзаи илмии Теҳрон хуш пазируфт, дар як муддати кӯтоҳ аз миёни устодони донишгоҳҳову ҳавзаҳои илмии пойтахти Эрон дӯстони хуб пайдо кард ва маҳз ҳамин сабаб шуд, ки устод ба фаъолияти илмии худ пардохт. Дарёи зиндагӣ барои эшон маҷрои нав пайдо кард, муҳит дигаргун шуд, олими тавоно ба як олими муҳоҷир табдил ёфт, ки акнун ҳамаро мебоист аз сифр шурӯъ кунад. Зеро гузаштаи олим ва пажуҳишҳои ӯ барои ин муҳит ноошно буданд, мардуми Эрон чашми хати сриллик надоштанд, ки бо таълифоти ӯ шинос шаванд. Акнун зарур буд он ҳама коре, ки мекард, бо ҳуруфи ниёгон анҷом медод. Устод, ки худ маншиноси моҳир ва донандаи бемисли хати ниёгон буданд, тавонистанд дар як муддати кутоҳ ба муҳити илмии Теҳрон ворид шаванд. Тавре Рустами Ваҳҳоб мегӯяд, устод аслан дар кафедраи адабиёти шӯравии тоҷик кор мекард, ки роҳбари он мунаққид ва адабиётшиноси маъруф, марҳум Соҳиб Табаров буд. Вале вижагии кори устод Мусулмониён он буд, ки адабиёти муосир ва классикиро ба ҳам омезиш дод. Ва чуноне ишора шуд, муътабартарин таълифоташ, ки барояш шӯҳрат овард ва маъруф кард, ҳамон асарҳои ёдшудаи Атоуллоҳ Масъуди Ҳусайнӣ ва Ҳусайн Воизи Кошифӣ буд.
Руҷуъи дуюм
Аввали солҳои 90 асри гузашта давраи талошҳои сиёсӣ ва миллӣ буд, ки аввал аз бахши фарҳанг оғоз гардид ва баъдан ба сиёсату давлат кӯчид. Яъне, талошҳо аввал барои мақоми давлатӣ додан ба забони тоҷикӣ ва гузариш ба хати ниёгон оғоз шуданд ва ҳамин кӯшишҳо тадриҷан нерӯҳои пинҳонкору пинҳонгӯи тоҷикро ҳам ба майдони сиёсат кашид. Устод Мусулмониён аз зумраи ҳамин касоне буд, ки бо ҳассосияти том рӯйдодҳоро пайгирӣ мекард ва чун фарди огоҳ ба ояндаи миллату ватан бетараф набуд. Ҳарчанд дар қадамҳои аввали талошҳои сиёсӣ шахсиятҳои маъруф зиёд ба он шомил шуданд, вале кам касон буданд, ки фишорҳои равониро таҳаммул кунанд ва аксаран ё тарки сангар карданд ва ё хомӯширо авлотар донистанд.
Ба Эрон ҳам бо як пора муҳаббати Тоҷикистон дар бағал рафт
Теҳрон олими барумандро чун олими саршор аз андешаҳои сиёсӣ истиқбол кард. Дар ин муҳит илм ҳам сиёсат аст. Магар олими бепарво ба сарнавишти миллату меҳанро ҳам метавон олим номид? Магар адиб набояд аз дарду ранҷи халқ ҳарф занад?
Омӯзиши ҳаёту фаъолияти баъдии устод Мусулмониён нишон дод, ки он сиёсатгӯиҳо ҳам муваққат буданд. Раҳими Мусулмониён баъдан ба баҳри тафаккуру андешаи илмӣ ғӯта мезанад ва маҷроеро дармеёбад, ки дигар наметавонад аз он берун шавад. Ва бо ҳамон равиш меравад ба сӯи ормонҳои дигар, ормонҳои пажуҳишӣ ва хидмат барои ташаккули фарҳанги миллӣ. Вай дар ин кишвар худро дар оғӯши адабиёт ва ҳунари волои аҷдодӣ дарёфт ва муҳите буд, ки шояд муддатҳо онро орзу мекард. Аз сӯйи дигар дарҳои ирфон ба рӯяш боз шуданд, муаллифони донишномаҳо ба хизмати ӯ эҳтиёҷ доштанд, то аз мақолаҳояш фарҳангу тамаддуни Тоҷикистонро низ барои эрониён муаррифӣ кунанд.
Ва дид, ки дар ин самт метавонад хидмати бештаре ба мардуму ба миллат кунад. Ин буд ки тадриҷан худро аз сиёсат дур кард, вале на бо пахши изҳоротҳои ранҷишомез, чуноне баъзеҳо ин корро карданд. Мо баъди ҳиҷрати устод ба Эрон ишонро дигар дар баҳсҳои расмии сиёсӣ надидем, дар ҷаласоту ҳамоишҳо ширкат накарданд, аз баррасии ҷараёни сиёсии кишвар худро дур кашиданд. Сиёсат шояд дар рӯзномаҳои эшон бошад, шояд дар сӯҳбатҳои хусусӣ бо касоне, ки аз Тоҷикистон ба Эрон меомаданду сари роҳ устодро низ зиёрат мекарданд, вуҷуд дошт. Вале расман эшон аз ҷараёни сиёсӣ худро ба маҷрои таҳқиқоту пажуҳиш заданд.
Абдунабӣ Сатторзода маҳз ҳамин фаъолияти эронии устодро қобили мулоҳиза медонад ва онро хеле пурсамару муфид арзёбӣ мекунад. Агар аз назари профессор Сатторзода ва далелҳои овардаи ӯ арзёбӣ кунем, пас мебинем, ки воқеан ҳам профессор Мусулмониён дар самти муаррифии фарҳангу тамаддуни гузашта ва имрӯзаи тоҷикон, шиносоии Эрон бо Тоҷикистон ва шахсиятҳои варзидаи он заҳмати бештар кашидааст. Яъне, дур аз ватан низ олим дар ёди ватан буд ва ҳамин ватанеро, ки агар аз он фирор намекард, шояд кушта мешуд, барои олами Эрон чун мулки ашхоси соҳибтамаддун муаррифӣ кард.
Олими варзида дар ҷое аз мақолоташ кишварро паст назад, балки дар ҳамон мусоҳибаҳояш, ки дар аввалин соли ғурбаташ дар нашрияҳои Эрон интишор ёфта буданд, кӯшид вазъро ба гунае қаламдод накунад, ки монеъи сулҳу оштӣ дар кишвар донанд. Балки мо ҳатто аз он сӯҳбатҳои ихтисосиаш ҳам пай мебурдем, ки устод ба Эрон бо як пора муҳаббати Тоҷикистон дар бағал рафтааст. Муҳаббате, ки бидуни он наметавон тоҷик монд ва ҳамин тоҷикият ӯро наҷот бахшид. Худро андармони корҳое кард, ки тадриҷан аз сиёсат дур шуд ва ҳатто дар ин амал лаззати бо Ватан буданро чашид.
Профессор Сатторзода, ки ҳамкасбаш Мусулмониёнро дар муҳоҷират ҳам аёдат мекард, мегӯяд: "Чанд соле, ки дар Эрон буданд, хеле корҳои арзишмандеро дар муаррифии адабиёти Мовароуннаҳр, бахусус адабиёти тоҷик, назму насри гузаштаву имрӯзаи тоҷик анҷом доданд. Хеле корҳоеро ба сомон расонданд ва рисолаву китобҳоеро ба дасти чоп доданд, ки бо сабабҳои гуногун на ҳама дар дохили кишвар аз он хабар доранд. Ба мисли "Забон ва адаби форсӣ дар Фароруд" (соли 1997), "Ситораҳои Помир" (соли 2004), "Форсиву дарӣ" (соли 2004), "Тоҷикон дар таърих" (соли 2004), китоби шеърҳои устодон Муъмин Қаноат ва Бозор Собир, романи Кароматулло Мирзо "Дар орзуи падар" ва ғайра".
Устод Мусулмониён яке аз муаллифони басо фаъоли "Донишномаи ҷаҳони Ислом" будаанд, ки он солҳо дар чанд ҷилд дар Эрон интишор ёфт ва профессор Сатторзода мегӯяд, ки шахсан худаш дар ин донишнома 70 мақолаи Раҳими Мусулмониёнро дар бораи фарҳангу тамаддуни Афғонистон ва 445 мақола дар бораи Тоҷикистонро баршумардааст. Яъне, Раҳими Мусулмониён дар Эрон на танҳо дар бораи Тоҷикистон, балки роҷеъ ба фарҳангу тамаддуни мардуми Афғонистони ҳамҷавор низ навиштаҳояшро дар "Донишномаи ҷаҳони Ислом" ҷо додааст.
Руҷӯъи сеюм
Ман ӯро ҳар субҳу шом саргарми кор медидам. Ҳам мутолиа дошт ва ҳам ёддоштҳояшро дар дафтари хотира менавишт. Чун ба Боку расидем, аввал коре, ки рӯзи дуюм бо эшон анҷом додем, мағозаи китоби "Алҳудо"-и Эронро ҷустем ва ёфтем. Ва иттифоқан сафири пешини Эрон дар Тоҷикистон ҷаноби Алиасғари Шеърдӯст аз он мағоза дидан мекард. Баъди шиносоӣ як силсила китобҳое, ки интихоб карда будем, бо дастури ӯ соҳибони мағоза ройгон ба мо доданд. Алиасғари Шеърдӯст он замон мудири интишороти "Алҳудо" дар Эрон буд.
Ёддоштҳои устод
Бахтиёр Муртазо, ки чуноне ёд шуд аз дӯстони солҳои бачагии устод Мусулмониён мебошад, аз дафотири хотироти устод ёд мекунад ва мегӯяд он дафотир то ҳанӯз аслан чоп нашудаанд. "Китобҳое, ки аз бойгонии шахсии Раҳимҷон ба китобхонаи миллӣ тақдим шуданд, барои наслҳо хизмат хоҳанд кард. Вале он чи ки то ҳол чоп нашудаст, дафтари хотироташон мебошад. Раҳимҷон ҳанӯз хеле ҷавон буданд, ки хотира менавиштанд. Ва агар фарзандонашон, ҳамсарашон даст ба ин кори хайр зананд, ки он хотираҳо рӯи чопро бинанд, хеле олӣ мешавад. Зеро хотираи олим як нақли хушку холӣ нест, балки он ҷараёни зиндагии ӯст ва ҳатман ки маълумоти арзишманди пажуҳишӣ низ метавонад ҷо дода шуда бошад".
Адиби шинохта ва яке аз дӯстону наздикони Мусулмониён хуб медонад, ки устод завқи беандоза ба ёддоштнависӣ дошт. Нигоранда низ замоне, ки бо ҳам дар мусофират будем, медидам, ки ҳар субҳу шом рӯйдодҳоро рӯи коғаз меоварданд. Аслан адабиёти миллии мо аз рӯзномаҳои адибон холист. "Ёддоштҳо"-и устод Айнӣ истисноянд. Сардафтари адабиёти навини тоҷик ҳам хеле баъдҳо бачагиву наврасии худро ба ёд оварда, ин шоҳасарро офарид ва он метавонад як асари комилан бадеӣ шумарда шавад, на хотираву ёддошт. Он чӣ, ки ба дафтари хотирот алоқаманд аст, дар адабиёти тоҷик камтар вуҷуд дорад, ё аниқтраш мо намедонем ва ё адибони мо аз чопи он худдорӣ мекунанд. Аз миёни олимони шинохта мо медонем, ки устод Соҳиб Табаров ва профессор Худойназар Асозода ин корро ба хубӣ анҷом медоданд ва ҳатто ба мо шогирдон низ инро тавсия мекарданд. Профессор Худоназар Асозода хотироти худро дар шаш ҷилд (замони дар ҳаёт будан) бо номи "Достони зиндагӣ" нашр ҳам кардааст. Аммо ба гуфтаи бародараш Мусо Асозода устод Худойназар 42 дафтари хотирот дорад, ки 90 дарсади он рӯйи чоп надидааст. Аз ин рӯ иштибоҳ мебуд агар гӯем, ки адибону олимон рӯзнома наменависанд. Шояд аксаран ин корро мекунанд, вале то ин дам хотироти на ҳама рӯи чоп омадааст.
Руҷӯъи чорум
Дар чорабинии китобҳои устод Мусулмониён ба андешаи ҷойгоҳи бузургон дар ҷомеа ва эҳтироми шахсиятҳо дар замони дар қайди ҳаёт будани онҳо дода шудам. Ҷамъомадагон аз донишу заковат, хидматҳо ва инсонияти устод Мусулмониён замоне ёд мекарданд, ки вай дар қайди ҳаёт аст. Бо вуҷуде, ки шинохти комил аз эшон доштам, дарк кардам, ки боз ҳам ӯро намешинохтаам. Рустами Ваҳҳоб ҳам ба ҳамин ишора кард: ҳар қадар гуфтем, боз мебинам, ки ҳоло чизе нагуфтаем.
Шахсияти истисноии профессор Мусулмониён
Профессор Баҳриддин Камолиддинов фаромӯш ҳам накардааст, ки Раҳими Мусулмониён дар аввал донишҷӯи ихтиёрӣ буд. "Аммо зарфи як сол ончунон бо завқ омодаи дарсҳо буду фаъол буд, ки ҳама гуфтем: ин бача бояд қабул карда шавад. Раҳимҷон инсони кушодадил аст ва миёни мо маҳбубияти зиёд дорад. Метавон гуфт, ки зиёии асил аст ва ҳар касро шарафи чунин маҳбубият миёни устодону шогирдон намекунад. Шахсан ман ифтихор мекунам, ки бо чунин шахс саодати ҳамнишинӣ ва ҳамкорӣ доштам",-гуфт олими шинохта.
Рустами Ваҳҳоб хеле хотироти ҷолиберо аз гузаштаи устод ҳикоят кард. Аз ҷумла, аз барномае ёд намуд, ки бо ташаббуси устод роҳандозӣ шуд ва ҳадаф ҳам он буд, ки шахсиятҳои маъруфи фарҳангӣ худро миёни донишҷӯён андозанд ва мустақим бо онҳо ҳамсӯҳбат шаванд. Аз сӯи дигар вай мехост донишҷӯён аз ҳамин овон нишастан дар ҳузури бузургонро омӯзанд, аз сӯҳбатҳояшон мустақиман баҳравар шаванд. "Дар он хеле аз шахсиятҳои бузург даъват шуданд ва ба сони як маҳфили озод ва муфид фаъолият кард",-гуфт ӯ.
Ба андешаи Рустами Ваҳҳоб устод Мусулмониён "донишҷӯёнро ба истиқлоли андеша даъват мекард. Масалан, вақте донишҷӯ меомад, ки мавзӯъи рисолаи дипломӣ гирад, устод аз ӯ суол мекард, ки худаш чӣ мавзӯъро пешниҳод мекунад. Яъне, устод мекӯшид донишҷӯ худ пуё бошад ва ба мавзӯъҳои пешниҳодмешуда аҷр мегузошт ва аксар маврид тасдиқ мекард ва ё бо каме таҳрир иҷоза медод, ки ба таҳқиқ пардозад".
Дар маҳфиле академик Носирҷон Салимӣ ба ёд овард, ки теъдоди хеле зиёди китобҳои устод Мусулмониён ҳоло дар Эронанд. Ва ҳоло вазифа он аст, ки он китобҳои низ ба Тоҷикистон интиқол ёбанд ва аз ин ҳисоб бойгонии китобхонаи устод Мусулмониён дар Китобхонаи миллӣ ғанӣ шавад.
Бобоҷони Шафеъ
Китобхонаи миллӣ
Ҳабиб Саид - Ҳикояҳои фантастикӣ - ПДФ
https://drive.google.com/file/d/1Ab65IKRsc8F74-OdS8jo44-OAjn_6fSn/view?usp=sharingРаҳими Мусулмониён(1938 - 2016)
...Профессор Сатторзода, ки ҳамкасбаш Мусулмониёнро дар муҳоҷират ҳам аёдат мекард, мегӯяд: "Чанд соле, ки дар Эрон буданд, хеле корҳои арзишмандеро дар муаррифии адабиёти Мовароуннаҳр, бахусус адабиёти тоҷик, назму насри гузаштаву имрӯзаи тоҷик анҷом доданд. Хеле корҳоеро ба сомон расонданд ва рисолаву китобҳоеро ба дасти чоп доданд, ки бо сабабҳои гуногун на ҳама дар дохили кишвар аз он хабар доранд. Ба мисли "Забон ва адаби форсӣ дар Фароруд" (соли 1997), "Ситораҳои Помир" (соли 2004), "Форсиву дарӣ" (соли 2004), "Тоҷикон дар таърих" (соли 2004), китоби шеърҳои устодон Муъмин Қаноат ва Бозор Собир, романи Кароматулло Мирзо "Дар орзуи падар" ва ғайра"...
Раҳими Мусулмониён: олиме, ки илмро бар сиёсат тарҷеҳ дод
Ду сол пеш хабари фавти устоди шодравон Раҳими Мусалмониён маро дар як поси шаб дарёфт. Замоне буд, ки баъди фароғат аз ташвишҳои рӯзгор мехостам каме истироҳат кунам. Ва як занги телефонӣ ҳаввосамро парешон кард: устод Раҳими Мусалмониён даргузаштанд.
Ин паёми кутоҳ бас буд, ки дар он торикии шаб фиғон кунам, хотиротамро такурӯ намоям, як бори дигар савори шаҳпари хотираҳо фарозу нишеби беш аз бист соли пешро тай кунам.
Оре, беш аз бист соли пеш. Солҳое, ки фазои Тоҷикистони азиз бӯйи борут мекард, замоне, ки ҷаҳл бар ақл пирӯз шуда буд, замоне, ки хун мерехт ва садҳову ҳазорҳо азизон аз тарси ҷон аз кишвари маҳбуб фирор мекарданд. Ва дар миёни ин садҳову ҳазорҳо даҳҳо тан аз фарзонагони миллат дар қасди фирор аз кишвар зада буданд. Мерафтанд, ҳатто намедонистанд куҷо мераванд. Муҳим он буд, ки садои тирро нашнаванд, ҷонашон дар амон бошад. Чун тиру камон дар дасти касоне буд, ки ҳатто волидони худро омода буданд ба нишон гиранд.
Аввали соли 1993 бо устод дар яке аз ҷодаҳои пурҷамъияти Ишқобод тасодуф дучор омадем. Хеле лаҳзаи хотирмон, хеле ҳолоти аҷиб. Устод аз ин дидор ончунон хурсанд шуданд, ки гӯё фарзанди гумшудаи худро ёфта бошанд. Ва гуфтанд, метавонем дар хонаи иҷораи ишон будубош кунем. Ва чунин ҳам кардем. Ин ҳамзистӣ дар як утоқ Мусалмониёни олим ва пажуҳишгарро бароям бештар ошно кард. Дар кишваре, ки оби ғарибӣ нӯш мекардем ва бо дилҳои реш-реш дар ёди азизони худ рӯйи саҷҷода гирён будем, устод пайваста дар ҳоли мутолеа, пажуҳиш қарор доштанд. Сатрҳоро аз китобе ба китоби дигар мекӯчониданд, навиштаҳои пешини худро таҳрир мекарданд, хотироташонро рӯйи коғаз меоварданд. Ман даҳҳо саҳифа хотироти эшонро хондаам, ҳарчанд ҳоло намедонам он сатрҳои сӯзон ҷойе чоп шудаанд ё на.
Замони донишҷӯӣ саодати онро доштем, ки аз устод дарс биёмӯзем. Ҳанӯз китоби Атоуллоҳ Ҳусайниро ёд дорам, ки бо заҳматҳои эшон рӯйи чоп омада буд. Аммо дар ҳанишинии се-чормоҳа устодро ба гунаи дигар кашф кардам. Шояд ҳудуди бештар аз даҳ соли охир ва шояд бештар аз ин устод Мусулмониён бемор буданд, гирифтори бемории фаромӯшхотирӣ, ки аслан касеро дигар ёд надоштанд. Ҳама донишҳо ва шинохтҳо хотироташонро тарк карда буд, касеро намешинохтанд, ба сони кӯдаке шуда, ки нав аз модар ба дунё омада ва муҳити атроф барояшон собиқа надошт.
Шояд чор сол пеш фарзандони устод бештар аз 4 ҳазор номгӯ китоби китобхонаи шахсии ишонро ба Китобхонаи миллӣ тақдим карданд. Утоқи бузурге бо рафҳои озода аз ҷониби роҳбарияти Китобхонаи миллӣ ҷудо шуд ва онро китобхонаи шахсии профессор Раҳими Мусулмониён номиданд.
Ёд дорам дар маҳфиле ба ин муносибат устодони каломи бадеъ, донишмандон, фозилон, шогирдон ва пайвандони ишон гирди ҳам омадаву аз Раҳими Мусулмониён, шахсият ва ҷойгоҳаш дар илми адабиётшиносӣ, хидматҳояш дар пажуҳишҳои шоистаи илмӣ ёд карданд. Дар он ҷамъ профессор Абдунабӣ Сатторзодаро дидам, ки аз аввалинҳо шуда сухан мегуфт, сухан аз дӯст мегуфт, бародарвор мегуфт, аз олим ёд мекард, аз ҳамкасбу ҳамдаму ҳамнишинаш қиссаҳои ҷолиб мекард. Профессор Сатторзода солҳои сол бо Раҳими Мусулмониён зери як сақф ба шогирдон дарс гуфтаанд, даҳҳо шогирдони муштарак доранд, ки ҳар кадом имрӯз номбардорони устодони хешанд.
Ҳамчунин, профессор Баҳриддин Камолиддиновро дидам, ки аз ӯ балоғату фасоҳати сухан омӯхта будем ва ҳоло аз балоғати каломи Мусулмониён ҳарф мезад, аз бардоштҳои рӯзгори муҳоҷирати олим аз забони худаш нақл мекард, аммо нигарон буд, ки оё ин китобҳо то абад ҳифз мешуда бошанд?
Адиб ва рӯзноманигори шинохта Бахтиёр Муртазоро ҳам дидам, ки атри деҳаи Мусулмониён дар фазои китобхона мепошид, чун онҳо ҳамдеҳаву ҳаммактаб буданд ва яқинан риштаҳои хешутаборӣ ҳам доранд. Ва дар паҳлӯи ӯ шоири мардумӣ Сайдулло Амин ҳам менишаст, ки ифтихори ҳамнишинӣ бо устод Мусулмониён доштааст.
Ва Рустами Ваҳҳоб, олим ва шоир ҳам менишаст, ки дар дил бас суханони ногуфта дар ситоиши устод Мусулмониён дошт. Нигорандаву Рустам ҳамсабақем ва медонам, ки роҳбари рисолаи дипломии ӯ устод Мусулмониён буд ва табиист, ки назар ба ҳама шарикдарсон маҳз Рустам метавонист бо шахсияти устод бештар ошно бошад.
Модар шояд чизеро пай бурда буд...?
Руҷуъи якум
Мегӯянд замоне модараш ба писаронаш таоми шабмонда намедод, ки фаромӯшхотир мешаванд. Вале ин замон, дар ин синну сол дарде ӯро фаро гирифт, ки натанҳо фаромӯшхотир, балки комил ҳама чизе дошт, ҳатто исми зану фарзанд, гузаштаву имрӯзаи худ ва ҳамаро аз ёд бурд. Шахсияте, ки тамоми умр китоб аз даст нагузошт, то биёмӯзад ва садҳо тани дигарро биёмӯзонад, ҳоло ҳамаро фаромӯш карда буд. Ҳам хондаҳову ҳам навиштаҳо ва ҳам гуфтаҳоро. Ҳоло ба сони он тифли навзодест, ки намедонад аз куҷо омад ва куҷо равон аст ва чӣ мекунаду чӣ хоҳад кард. Хушо ба ҳолаш, ки дигар аз гирудори ин олами фосид ва ин ҷомеаи нимбемору бегона ба тинати азалии инсонӣ озод аст...
Ҳазору ҳашт мақола ва 37 китоби ӯ
Устод Раҳими Мусулмониён бидуни шак аз пуркортарин олимони кишвар буд, ки таълифоташ на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар берун аз хоки он, бахусус Эрону Афғонистон маъруфияти хоса дорад. Ба гуфтаи профессор Абдунабӣ Сатторзода, ки солҳо паҳлу ба паҳлу бо ӯ кор мекард ва ҳатто муддате дар фаъолиятҳои сиёсӣ низ канори ҳам қарор доштанд, таълифоти Мусалмониён басо арзишманд ва қобили ситоиш аст.
"Раҳими Мусулмониён аз адабиётшиносони пуркор ва заҳматкаштарини Тоҷикистон ҳастанд. То соли 2006 медонам, ки муаллифи 35 китобу рисола буданд. Тӯли умр 1008 мақолаи илмӣ таълиф кардаву чоп намудаанд. 18 асарро аз забонҳои дигар тарҷума ва ё аз хати форсӣ баргардон кардаанд. 46 матни суханронии худро омодаи чоп намудаанд".
Вале Бахтиёри Муртазо теъдоди асарҳои ӯро на 35, балки 37 медонад ва мегӯяд: “Дар охирин сӯҳбате, ки бо ҳам доштем, Раҳимҷон мегуфт, ки 37 китобаш чоп шудааст”.
Устод Сатторзода пажуҳишҳои Мусулмониёнро хеле ҷиддӣ ва дар мавзуъҳои мушкил медонад, ки арзиши бебаҳо доранд. Вале аз назари ӯ омодаву чопи китоби "Атоуллоҳ Масъуди Ҳусайнӣ" аз пурзаҳматтарин кори илмии олим буд. Чун дастхатҳои нодири ин китобро Раҳими Мусулмониён аз китобхонаҳои хориҷи кишвар дастрас ва мавриди пажуҳишу омӯзиш қарор дод. Ин китоб хеле арзишманд аст ва аз мӯътабартарин дастури таълимӣ барои факултаҳои филология ба шумор меравад. Китоб то он замоне, ки дар Тоҷикистон дар шакли илмии матншиносӣ интишор ёфт, ҳатто дар Эрон чоп нашуда буд.
"Раҳими Мусулмониён Атоуллоҳ Масъуди Хусайнӣ ва Ҳусайн Воизи Кошифиро пайдо карданд, таҳия намуданд, ин китобҳо то он замон дар Эрон ҳам нашр нашуда буданд. Аммо тавассути заҳматҳои Раҳими Мусулмониён имрӯз олимони эронӣ ҳам аз он истифода мекунанд ва онҳо ошкоро инро як заҳмати пурарзиши олими тоҷик медонанд, ки хеле олимона ва муҳаққиқона ба чоп ҳозир карда шудааст",- гуфт профессор Сатторзода.
Баъди таълифи ӯ дар Эрону Афғонистон ин ду китоб мунташир шуданд ва минбаъд ҳар пажуҳише сурат мегирифт, дар поя ва истинод ба матни ҳозиркардаи Раҳими Мусулмониён буд, ки ин бидуни шак мояи ифтихор аст.
Китобҳои устодро мекашидем
Тири адовати ҷанги ҳамватанӣ устод Раҳими Мусулмнониёнро ҳам нишон гирифт. Аввали соли 1993 эшон бо ҷумла фарзандони худ аз Душанбеи азиз хориҷ гашт, чун хатар ба ҷонаш ва ҷони хонаводааш таҳдид мекард. Дар шароити он рӯзи Душанбе, ки пур аз нерӯҳои бегона буд, касе кафолати зинда мондан надошт. Бо як имову ишора ҳар кас метавонист аз касе ҳам, ки замоне ихтилофи назар доштааст, қасос гирад. Мусаллаҳон олимро аз донишҷӯ ва адибро аз хонанда фарқ намекарданд. Ва устод берун рафт ва хуб шуд рафт, чун ин хуруҷ ба маънои зинда мондан ва идомаи ҳаёту пажуҳиш буд. Медонам, ки рафтанаш аз Ватан роҳи пажуҳишро барояш густардатар кард, фазои фарҳангиву илмии Теҳрони пурҷамъият муносиби хостаҳои устод Мусулмониён буд. Вай дар ин шаҳр ба ҳавзаҳои илмӣ роҳ ёфт, ба китобхонаҳои бузург дасрасӣ пайдо кард, бо маъруфтарин олимону муҳаққиқони эронӣ ҳамнишин шуд. Ӯро ҳавзаи илмии Теҳрон хуш пазируфт, дар як муддати кӯтоҳ аз миёни устодони донишгоҳҳову ҳавзаҳои илмии пойтахти Эрон дӯстони хуб пайдо кард ва маҳз ҳамин сабаб шуд, ки устод ба фаъолияти илмии худ пардохт. Дарёи зиндагӣ барои эшон маҷрои нав пайдо кард, муҳит дигаргун шуд, олими тавоно ба як олими муҳоҷир табдил ёфт, ки акнун ҳамаро мебоист аз сифр шурӯъ кунад. Зеро гузаштаи олим ва пажуҳишҳои ӯ барои ин муҳит ноошно буданд, мардуми Эрон чашми хати сриллик надоштанд, ки бо таълифоти ӯ шинос шаванд. Акнун зарур буд он ҳама коре, ки мекард, бо ҳуруфи ниёгон анҷом медод. Устод, ки худ маншиноси моҳир ва донандаи бемисли хати ниёгон буданд, тавонистанд дар як муддати кутоҳ ба муҳити илмии Теҳрон ворид шаванд. Тавре Рустами Ваҳҳоб мегӯяд, устод аслан дар кафедраи адабиёти шӯравии тоҷик кор мекард, ки роҳбари он мунаққид ва адабиётшиноси маъруф, марҳум Соҳиб Табаров буд. Вале вижагии кори устод Мусулмониён он буд, ки адабиёти муосир ва классикиро ба ҳам омезиш дод. Ва чуноне ишора шуд, муътабартарин таълифоташ, ки барояш шӯҳрат овард ва маъруф кард, ҳамон асарҳои ёдшудаи Атоуллоҳ Масъуди Ҳусайнӣ ва Ҳусайн Воизи Кошифӣ буд.
Руҷуъи дуюм
Аввали солҳои 90 асри гузашта давраи талошҳои сиёсӣ ва миллӣ буд, ки аввал аз бахши фарҳанг оғоз гардид ва баъдан ба сиёсату давлат кӯчид. Яъне, талошҳо аввал барои мақоми давлатӣ додан ба забони тоҷикӣ ва гузариш ба хати ниёгон оғоз шуданд ва ҳамин кӯшишҳо тадриҷан нерӯҳои пинҳонкору пинҳонгӯи тоҷикро ҳам ба майдони сиёсат кашид. Устод Мусулмониён аз зумраи ҳамин касоне буд, ки бо ҳассосияти том рӯйдодҳоро пайгирӣ мекард ва чун фарди огоҳ ба ояндаи миллату ватан бетараф набуд. Ҳарчанд дар қадамҳои аввали талошҳои сиёсӣ шахсиятҳои маъруф зиёд ба он шомил шуданд, вале кам касон буданд, ки фишорҳои равониро таҳаммул кунанд ва аксаран ё тарки сангар карданд ва ё хомӯширо авлотар донистанд.
Ба Эрон ҳам бо як пора муҳаббати Тоҷикистон дар бағал рафт
Теҳрон олими барумандро чун олими саршор аз андешаҳои сиёсӣ истиқбол кард. Дар ин муҳит илм ҳам сиёсат аст. Магар олими бепарво ба сарнавишти миллату меҳанро ҳам метавон олим номид? Магар адиб набояд аз дарду ранҷи халқ ҳарф занад?
Омӯзиши ҳаёту фаъолияти баъдии устод Мусулмониён нишон дод, ки он сиёсатгӯиҳо ҳам муваққат буданд. Раҳими Мусулмониён баъдан ба баҳри тафаккуру андешаи илмӣ ғӯта мезанад ва маҷроеро дармеёбад, ки дигар наметавонад аз он берун шавад. Ва бо ҳамон равиш меравад ба сӯи ормонҳои дигар, ормонҳои пажуҳишӣ ва хидмат барои ташаккули фарҳанги миллӣ. Вай дар ин кишвар худро дар оғӯши адабиёт ва ҳунари волои аҷдодӣ дарёфт ва муҳите буд, ки шояд муддатҳо онро орзу мекард. Аз сӯйи дигар дарҳои ирфон ба рӯяш боз шуданд, муаллифони донишномаҳо ба хизмати ӯ эҳтиёҷ доштанд, то аз мақолаҳояш фарҳангу тамаддуни Тоҷикистонро низ барои эрониён муаррифӣ кунанд.
Ва дид, ки дар ин самт метавонад хидмати бештаре ба мардуму ба миллат кунад. Ин буд ки тадриҷан худро аз сиёсат дур кард, вале на бо пахши изҳоротҳои ранҷишомез, чуноне баъзеҳо ин корро карданд. Мо баъди ҳиҷрати устод ба Эрон ишонро дигар дар баҳсҳои расмии сиёсӣ надидем, дар ҷаласоту ҳамоишҳо ширкат накарданд, аз баррасии ҷараёни сиёсии кишвар худро дур кашиданд. Сиёсат шояд дар рӯзномаҳои эшон бошад, шояд дар сӯҳбатҳои хусусӣ бо касоне, ки аз Тоҷикистон ба Эрон меомаданду сари роҳ устодро низ зиёрат мекарданд, вуҷуд дошт. Вале расман эшон аз ҷараёни сиёсӣ худро ба маҷрои таҳқиқоту пажуҳиш заданд.
Абдунабӣ Сатторзода маҳз ҳамин фаъолияти эронии устодро қобили мулоҳиза медонад ва онро хеле пурсамару муфид арзёбӣ мекунад. Агар аз назари профессор Сатторзода ва далелҳои овардаи ӯ арзёбӣ кунем, пас мебинем, ки воқеан ҳам профессор Мусулмониён дар самти муаррифии фарҳангу тамаддуни гузашта ва имрӯзаи тоҷикон, шиносоии Эрон бо Тоҷикистон ва шахсиятҳои варзидаи он заҳмати бештар кашидааст. Яъне, дур аз ватан низ олим дар ёди ватан буд ва ҳамин ватанеро, ки агар аз он фирор намекард, шояд кушта мешуд, барои олами Эрон чун мулки ашхоси соҳибтамаддун муаррифӣ кард.
Олими варзида дар ҷое аз мақолоташ кишварро паст назад, балки дар ҳамон мусоҳибаҳояш, ки дар аввалин соли ғурбаташ дар нашрияҳои Эрон интишор ёфта буданд, кӯшид вазъро ба гунае қаламдод накунад, ки монеъи сулҳу оштӣ дар кишвар донанд. Балки мо ҳатто аз он сӯҳбатҳои ихтисосиаш ҳам пай мебурдем, ки устод ба Эрон бо як пора муҳаббати Тоҷикистон дар бағал рафтааст. Муҳаббате, ки бидуни он наметавон тоҷик монд ва ҳамин тоҷикият ӯро наҷот бахшид. Худро андармони корҳое кард, ки тадриҷан аз сиёсат дур шуд ва ҳатто дар ин амал лаззати бо Ватан буданро чашид.
Профессор Сатторзода, ки ҳамкасбаш Мусулмониёнро дар муҳоҷират ҳам аёдат мекард, мегӯяд: "Чанд соле, ки дар Эрон буданд, хеле корҳои арзишмандеро дар муаррифии адабиёти Мовароуннаҳр, бахусус адабиёти тоҷик, назму насри гузаштаву имрӯзаи тоҷик анҷом доданд. Хеле корҳоеро ба сомон расонданд ва рисолаву китобҳоеро ба дасти чоп доданд, ки бо сабабҳои гуногун на ҳама дар дохили кишвар аз он хабар доранд. Ба мисли "Забон ва адаби форсӣ дар Фароруд" (соли 1997), "Ситораҳои Помир" (соли 2004), "Форсиву дарӣ" (соли 2004), "Тоҷикон дар таърих" (соли 2004), китоби шеърҳои устодон Муъмин Қаноат ва Бозор Собир, романи Кароматулло Мирзо "Дар орзуи падар" ва ғайра".
Устод Мусулмониён яке аз муаллифони басо фаъоли "Донишномаи ҷаҳони Ислом" будаанд, ки он солҳо дар чанд ҷилд дар Эрон интишор ёфт ва профессор Сатторзода мегӯяд, ки шахсан худаш дар ин донишнома 70 мақолаи Раҳими Мусулмониёнро дар бораи фарҳангу тамаддуни Афғонистон ва 445 мақола дар бораи Тоҷикистонро баршумардааст. Яъне, Раҳими Мусулмониён дар Эрон на танҳо дар бораи Тоҷикистон, балки роҷеъ ба фарҳангу тамаддуни мардуми Афғонистони ҳамҷавор низ навиштаҳояшро дар "Донишномаи ҷаҳони Ислом" ҷо додааст.
Руҷӯъи сеюм
Ман ӯро ҳар субҳу шом саргарми кор медидам. Ҳам мутолиа дошт ва ҳам ёддоштҳояшро дар дафтари хотира менавишт. Чун ба Боку расидем, аввал коре, ки рӯзи дуюм бо эшон анҷом додем, мағозаи китоби "Алҳудо"-и Эронро ҷустем ва ёфтем. Ва иттифоқан сафири пешини Эрон дар Тоҷикистон ҷаноби Алиасғари Шеърдӯст аз он мағоза дидан мекард. Баъди шиносоӣ як силсила китобҳое, ки интихоб карда будем, бо дастури ӯ соҳибони мағоза ройгон ба мо доданд. Алиасғари Шеърдӯст он замон мудири интишороти "Алҳудо" дар Эрон буд.
Ёддоштҳои устод
Бахтиёр Муртазо, ки чуноне ёд шуд аз дӯстони солҳои бачагии устод Мусулмониён мебошад, аз дафотири хотироти устод ёд мекунад ва мегӯяд он дафотир то ҳанӯз аслан чоп нашудаанд. "Китобҳое, ки аз бойгонии шахсии Раҳимҷон ба китобхонаи миллӣ тақдим шуданд, барои наслҳо хизмат хоҳанд кард. Вале он чи ки то ҳол чоп нашудаст, дафтари хотироташон мебошад. Раҳимҷон ҳанӯз хеле ҷавон буданд, ки хотира менавиштанд. Ва агар фарзандонашон, ҳамсарашон даст ба ин кори хайр зананд, ки он хотираҳо рӯи чопро бинанд, хеле олӣ мешавад. Зеро хотираи олим як нақли хушку холӣ нест, балки он ҷараёни зиндагии ӯст ва ҳатман ки маълумоти арзишманди пажуҳишӣ низ метавонад ҷо дода шуда бошад".
Адиби шинохта ва яке аз дӯстону наздикони Мусулмониён хуб медонад, ки устод завқи беандоза ба ёддоштнависӣ дошт. Нигоранда низ замоне, ки бо ҳам дар мусофират будем, медидам, ки ҳар субҳу шом рӯйдодҳоро рӯи коғаз меоварданд. Аслан адабиёти миллии мо аз рӯзномаҳои адибон холист. "Ёддоштҳо"-и устод Айнӣ истисноянд. Сардафтари адабиёти навини тоҷик ҳам хеле баъдҳо бачагиву наврасии худро ба ёд оварда, ин шоҳасарро офарид ва он метавонад як асари комилан бадеӣ шумарда шавад, на хотираву ёддошт. Он чӣ, ки ба дафтари хотирот алоқаманд аст, дар адабиёти тоҷик камтар вуҷуд дорад, ё аниқтраш мо намедонем ва ё адибони мо аз чопи он худдорӣ мекунанд. Аз миёни олимони шинохта мо медонем, ки устод Соҳиб Табаров ва профессор Худойназар Асозода ин корро ба хубӣ анҷом медоданд ва ҳатто ба мо шогирдон низ инро тавсия мекарданд. Профессор Худоназар Асозода хотироти худро дар шаш ҷилд (замони дар ҳаёт будан) бо номи "Достони зиндагӣ" нашр ҳам кардааст. Аммо ба гуфтаи бародараш Мусо Асозода устод Худойназар 42 дафтари хотирот дорад, ки 90 дарсади он рӯйи чоп надидааст. Аз ин рӯ иштибоҳ мебуд агар гӯем, ки адибону олимон рӯзнома наменависанд. Шояд аксаран ин корро мекунанд, вале то ин дам хотироти на ҳама рӯи чоп омадааст.
Руҷӯъи чорум
Дар чорабинии китобҳои устод Мусулмониён ба андешаи ҷойгоҳи бузургон дар ҷомеа ва эҳтироми шахсиятҳо дар замони дар қайди ҳаёт будани онҳо дода шудам. Ҷамъомадагон аз донишу заковат, хидматҳо ва инсонияти устод Мусулмониён замоне ёд мекарданд, ки вай дар қайди ҳаёт аст. Бо вуҷуде, ки шинохти комил аз эшон доштам, дарк кардам, ки боз ҳам ӯро намешинохтаам. Рустами Ваҳҳоб ҳам ба ҳамин ишора кард: ҳар қадар гуфтем, боз мебинам, ки ҳоло чизе нагуфтаем.
Шахсияти истисноии профессор Мусулмониён
Профессор Баҳриддин Камолиддинов фаромӯш ҳам накардааст, ки Раҳими Мусулмониён дар аввал донишҷӯи ихтиёрӣ буд. "Аммо зарфи як сол ончунон бо завқ омодаи дарсҳо буду фаъол буд, ки ҳама гуфтем: ин бача бояд қабул карда шавад. Раҳимҷон инсони кушодадил аст ва миёни мо маҳбубияти зиёд дорад. Метавон гуфт, ки зиёии асил аст ва ҳар касро шарафи чунин маҳбубият миёни устодону шогирдон намекунад. Шахсан ман ифтихор мекунам, ки бо чунин шахс саодати ҳамнишинӣ ва ҳамкорӣ доштам",-гуфт олими шинохта.
Рустами Ваҳҳоб хеле хотироти ҷолиберо аз гузаштаи устод ҳикоят кард. Аз ҷумла, аз барномае ёд намуд, ки бо ташаббуси устод роҳандозӣ шуд ва ҳадаф ҳам он буд, ки шахсиятҳои маъруфи фарҳангӣ худро миёни донишҷӯён андозанд ва мустақим бо онҳо ҳамсӯҳбат шаванд. Аз сӯи дигар вай мехост донишҷӯён аз ҳамин овон нишастан дар ҳузури бузургонро омӯзанд, аз сӯҳбатҳояшон мустақиман баҳравар шаванд. "Дар он хеле аз шахсиятҳои бузург даъват шуданд ва ба сони як маҳфили озод ва муфид фаъолият кард",-гуфт ӯ.
Ба андешаи Рустами Ваҳҳоб устод Мусулмониён "донишҷӯёнро ба истиқлоли андеша даъват мекард. Масалан, вақте донишҷӯ меомад, ки мавзӯъи рисолаи дипломӣ гирад, устод аз ӯ суол мекард, ки худаш чӣ мавзӯъро пешниҳод мекунад. Яъне, устод мекӯшид донишҷӯ худ пуё бошад ва ба мавзӯъҳои пешниҳодмешуда аҷр мегузошт ва аксар маврид тасдиқ мекард ва ё бо каме таҳрир иҷоза медод, ки ба таҳқиқ пардозад".
Дар маҳфиле академик Носирҷон Салимӣ ба ёд овард, ки теъдоди хеле зиёди китобҳои устод Мусулмониён ҳоло дар Эронанд. Ва ҳоло вазифа он аст, ки он китобҳои низ ба Тоҷикистон интиқол ёбанд ва аз ин ҳисоб бойгонии китобхонаи устод Мусулмониён дар Китобхонаи миллӣ ғанӣ шавад.
Бобоҷони Шафеъ
Китобхонаи миллӣ
...Профессор Сатторзода, ки ҳамкасбаш Мусулмониёнро дар муҳоҷират ҳам аёдат мекард, мегӯяд: "Чанд соле, ки дар Эрон буданд, хеле корҳои арзишмандеро дар муаррифии адабиёти Мовароуннаҳр, бахусус адабиёти тоҷик, назму насри гузаштаву имрӯзаи тоҷик анҷом доданд. Хеле корҳоеро ба сомон расонданд ва рисолаву китобҳоеро ба дасти чоп доданд, ки бо сабабҳои гуногун на ҳама дар дохили кишвар аз он хабар доранд. Ба мисли "Забон ва адаби форсӣ дар Фароруд" (соли 1997), "Ситораҳои Помир" (соли 2004), "Форсиву дарӣ" (соли 2004), "Тоҷикон дар таърих" (соли 2004), китоби шеърҳои устодон Муъмин Қаноат ва Бозор Собир, романи Кароматулло Мирзо "Дар орзуи падар" ва ғайра"...
Раҳими Мусулмониён: олиме, ки илмро бар сиёсат тарҷеҳ дод
Ду сол пеш хабари фавти устоди шодравон Раҳими Мусалмониён маро дар як поси шаб дарёфт. Замоне буд, ки баъди фароғат аз ташвишҳои рӯзгор мехостам каме истироҳат кунам. Ва як занги телефонӣ ҳаввосамро парешон кард: устод Раҳими Мусалмониён даргузаштанд.
Ин паёми кутоҳ бас буд, ки дар он торикии шаб фиғон кунам, хотиротамро такурӯ намоям, як бори дигар савори шаҳпари хотираҳо фарозу нишеби беш аз бист соли пешро тай кунам.
Оре, беш аз бист соли пеш. Солҳое, ки фазои Тоҷикистони азиз бӯйи борут мекард, замоне, ки ҷаҳл бар ақл пирӯз шуда буд, замоне, ки хун мерехт ва садҳову ҳазорҳо азизон аз тарси ҷон аз кишвари маҳбуб фирор мекарданд. Ва дар миёни ин садҳову ҳазорҳо даҳҳо тан аз фарзонагони миллат дар қасди фирор аз кишвар зада буданд. Мерафтанд, ҳатто намедонистанд куҷо мераванд. Муҳим он буд, ки садои тирро нашнаванд, ҷонашон дар амон бошад. Чун тиру камон дар дасти касоне буд, ки ҳатто волидони худро омода буданд ба нишон гиранд.
Аввали соли 1993 бо устод дар яке аз ҷодаҳои пурҷамъияти Ишқобод тасодуф дучор омадем. Хеле лаҳзаи хотирмон, хеле ҳолоти аҷиб. Устод аз ин дидор ончунон хурсанд шуданд, ки гӯё фарзанди гумшудаи худро ёфта бошанд. Ва гуфтанд, метавонем дар хонаи иҷораи ишон будубош кунем. Ва чунин ҳам кардем. Ин ҳамзистӣ дар як утоқ Мусалмониёни олим ва пажуҳишгарро бароям бештар ошно кард. Дар кишваре, ки оби ғарибӣ нӯш мекардем ва бо дилҳои реш-реш дар ёди азизони худ рӯйи саҷҷода гирён будем, устод пайваста дар ҳоли мутолеа, пажуҳиш қарор доштанд. Сатрҳоро аз китобе ба китоби дигар мекӯчониданд, навиштаҳои пешини худро таҳрир мекарданд, хотироташонро рӯйи коғаз меоварданд. Ман даҳҳо саҳифа хотироти эшонро хондаам, ҳарчанд ҳоло намедонам он сатрҳои сӯзон ҷойе чоп шудаанд ё на.
Замони донишҷӯӣ саодати онро доштем, ки аз устод дарс биёмӯзем. Ҳанӯз китоби Атоуллоҳ Ҳусайниро ёд дорам, ки бо заҳматҳои эшон рӯйи чоп омада буд. Аммо дар ҳанишинии се-чормоҳа устодро ба гунаи дигар кашф кардам. Шояд ҳудуди бештар аз даҳ соли охир ва шояд бештар аз ин устод Мусулмониён бемор буданд, гирифтори бемории фаромӯшхотирӣ, ки аслан касеро дигар ёд надоштанд. Ҳама донишҳо ва шинохтҳо хотироташонро тарк карда буд, касеро намешинохтанд, ба сони кӯдаке шуда, ки нав аз модар ба дунё омада ва муҳити атроф барояшон собиқа надошт.
Шояд чор сол пеш фарзандони устод бештар аз 4 ҳазор номгӯ китоби китобхонаи шахсии ишонро ба Китобхонаи миллӣ тақдим карданд. Утоқи бузурге бо рафҳои озода аз ҷониби роҳбарияти Китобхонаи миллӣ ҷудо шуд ва онро китобхонаи шахсии профессор Раҳими Мусулмониён номиданд.
Ёд дорам дар маҳфиле ба ин муносибат устодони каломи бадеъ, донишмандон, фозилон, шогирдон ва пайвандони ишон гирди ҳам омадаву аз Раҳими Мусулмониён, шахсият ва ҷойгоҳаш дар илми адабиётшиносӣ, хидматҳояш дар пажуҳишҳои шоистаи илмӣ ёд карданд. Дар он ҷамъ профессор Абдунабӣ Сатторзодаро дидам, ки аз аввалинҳо шуда сухан мегуфт, сухан аз дӯст мегуфт, бародарвор мегуфт, аз олим ёд мекард, аз ҳамкасбу ҳамдаму ҳамнишинаш қиссаҳои ҷолиб мекард. Профессор Сатторзода солҳои сол бо Раҳими Мусулмониён зери як сақф ба шогирдон дарс гуфтаанд, даҳҳо шогирдони муштарак доранд, ки ҳар кадом имрӯз номбардорони устодони хешанд.
Ҳамчунин, профессор Баҳриддин Камолиддиновро дидам, ки аз ӯ балоғату фасоҳати сухан омӯхта будем ва ҳоло аз балоғати каломи Мусулмониён ҳарф мезад, аз бардоштҳои рӯзгори муҳоҷирати олим аз забони худаш нақл мекард, аммо нигарон буд, ки оё ин китобҳо то абад ҳифз мешуда бошанд?
Адиб ва рӯзноманигори шинохта Бахтиёр Муртазоро ҳам дидам, ки атри деҳаи Мусулмониён дар фазои китобхона мепошид, чун онҳо ҳамдеҳаву ҳаммактаб буданд ва яқинан риштаҳои хешутаборӣ ҳам доранд. Ва дар паҳлӯи ӯ шоири мардумӣ Сайдулло Амин ҳам менишаст, ки ифтихори ҳамнишинӣ бо устод Мусулмониён доштааст.
Ва Рустами Ваҳҳоб, олим ва шоир ҳам менишаст, ки дар дил бас суханони ногуфта дар ситоиши устод Мусулмониён дошт. Нигорандаву Рустам ҳамсабақем ва медонам, ки роҳбари рисолаи дипломии ӯ устод Мусулмониён буд ва табиист, ки назар ба ҳама шарикдарсон маҳз Рустам метавонист бо шахсияти устод бештар ошно бошад.
Модар шояд чизеро пай бурда буд...?
Руҷуъи якум
Мегӯянд замоне модараш ба писаронаш таоми шабмонда намедод, ки фаромӯшхотир мешаванд. Вале ин замон, дар ин синну сол дарде ӯро фаро гирифт, ки натанҳо фаромӯшхотир, балки комил ҳама чизе дошт, ҳатто исми зану фарзанд, гузаштаву имрӯзаи худ ва ҳамаро аз ёд бурд. Шахсияте, ки тамоми умр китоб аз даст нагузошт, то биёмӯзад ва садҳо тани дигарро биёмӯзонад, ҳоло ҳамаро фаромӯш карда буд. Ҳам хондаҳову ҳам навиштаҳо ва ҳам гуфтаҳоро. Ҳоло ба сони он тифли навзодест, ки намедонад аз куҷо омад ва куҷо равон аст ва чӣ мекунаду чӣ хоҳад кард. Хушо ба ҳолаш, ки дигар аз гирудори ин олами фосид ва ин ҷомеаи нимбемору бегона ба тинати азалии инсонӣ озод аст...
Ҳазору ҳашт мақола ва 37 китоби ӯ
Устод Раҳими Мусулмониён бидуни шак аз пуркортарин олимони кишвар буд, ки таълифоташ на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар берун аз хоки он, бахусус Эрону Афғонистон маъруфияти хоса дорад. Ба гуфтаи профессор Абдунабӣ Сатторзода, ки солҳо паҳлу ба паҳлу бо ӯ кор мекард ва ҳатто муддате дар фаъолиятҳои сиёсӣ низ канори ҳам қарор доштанд, таълифоти Мусалмониён басо арзишманд ва қобили ситоиш аст.
"Раҳими Мусулмониён аз адабиётшиносони пуркор ва заҳматкаштарини Тоҷикистон ҳастанд. То соли 2006 медонам, ки муаллифи 35 китобу рисола буданд. Тӯли умр 1008 мақолаи илмӣ таълиф кардаву чоп намудаанд. 18 асарро аз забонҳои дигар тарҷума ва ё аз хати форсӣ баргардон кардаанд. 46 матни суханронии худро омодаи чоп намудаанд".
Вале Бахтиёри Муртазо теъдоди асарҳои ӯро на 35, балки 37 медонад ва мегӯяд: “Дар охирин сӯҳбате, ки бо ҳам доштем, Раҳимҷон мегуфт, ки 37 китобаш чоп шудааст”.
Устод Сатторзода пажуҳишҳои Мусулмониёнро хеле ҷиддӣ ва дар мавзуъҳои мушкил медонад, ки арзиши бебаҳо доранд. Вале аз назари ӯ омодаву чопи китоби "Атоуллоҳ Масъуди Ҳусайнӣ" аз пурзаҳматтарин кори илмии олим буд. Чун дастхатҳои нодири ин китобро Раҳими Мусулмониён аз китобхонаҳои хориҷи кишвар дастрас ва мавриди пажуҳишу омӯзиш қарор дод. Ин китоб хеле арзишманд аст ва аз мӯътабартарин дастури таълимӣ барои факултаҳои филология ба шумор меравад. Китоб то он замоне, ки дар Тоҷикистон дар шакли илмии матншиносӣ интишор ёфт, ҳатто дар Эрон чоп нашуда буд.
"Раҳими Мусулмониён Атоуллоҳ Масъуди Хусайнӣ ва Ҳусайн Воизи Кошифиро пайдо карданд, таҳия намуданд, ин китобҳо то он замон дар Эрон ҳам нашр нашуда буданд. Аммо тавассути заҳматҳои Раҳими Мусулмониён имрӯз олимони эронӣ ҳам аз он истифода мекунанд ва онҳо ошкоро инро як заҳмати пурарзиши олими тоҷик медонанд, ки хеле олимона ва муҳаққиқона ба чоп ҳозир карда шудааст",- гуфт профессор Сатторзода.
Баъди таълифи ӯ дар Эрону Афғонистон ин ду китоб мунташир шуданд ва минбаъд ҳар пажуҳише сурат мегирифт, дар поя ва истинод ба матни ҳозиркардаи Раҳими Мусулмониён буд, ки ин бидуни шак мояи ифтихор аст.
Китобҳои устодро мекашидем
Тири адовати ҷанги ҳамватанӣ устод Раҳими Мусулмнониёнро ҳам нишон гирифт. Аввали соли 1993 эшон бо ҷумла фарзандони худ аз Душанбеи азиз хориҷ гашт, чун хатар ба ҷонаш ва ҷони хонаводааш таҳдид мекард. Дар шароити он рӯзи Душанбе, ки пур аз нерӯҳои бегона буд, касе кафолати зинда мондан надошт. Бо як имову ишора ҳар кас метавонист аз касе ҳам, ки замоне ихтилофи назар доштааст, қасос гирад. Мусаллаҳон олимро аз донишҷӯ ва адибро аз хонанда фарқ намекарданд. Ва устод берун рафт ва хуб шуд рафт, чун ин хуруҷ ба маънои зинда мондан ва идомаи ҳаёту пажуҳиш буд. Медонам, ки рафтанаш аз Ватан роҳи пажуҳишро барояш густардатар кард, фазои фарҳангиву илмии Теҳрони пурҷамъият муносиби хостаҳои устод Мусулмониён буд. Вай дар ин шаҳр ба ҳавзаҳои илмӣ роҳ ёфт, ба китобхонаҳои бузург дасрасӣ пайдо кард, бо маъруфтарин олимону муҳаққиқони эронӣ ҳамнишин шуд. Ӯро ҳавзаи илмии Теҳрон хуш пазируфт, дар як муддати кӯтоҳ аз миёни устодони донишгоҳҳову ҳавзаҳои илмии пойтахти Эрон дӯстони хуб пайдо кард ва маҳз ҳамин сабаб шуд, ки устод ба фаъолияти илмии худ пардохт. Дарёи зиндагӣ барои эшон маҷрои нав пайдо кард, муҳит дигаргун шуд, олими тавоно ба як олими муҳоҷир табдил ёфт, ки акнун ҳамаро мебоист аз сифр шурӯъ кунад. Зеро гузаштаи олим ва пажуҳишҳои ӯ барои ин муҳит ноошно буданд, мардуми Эрон чашми хати сриллик надоштанд, ки бо таълифоти ӯ шинос шаванд. Акнун зарур буд он ҳама коре, ки мекард, бо ҳуруфи ниёгон анҷом медод. Устод, ки худ маншиноси моҳир ва донандаи бемисли хати ниёгон буданд, тавонистанд дар як муддати кутоҳ ба муҳити илмии Теҳрон ворид шаванд. Тавре Рустами Ваҳҳоб мегӯяд, устод аслан дар кафедраи адабиёти шӯравии тоҷик кор мекард, ки роҳбари он мунаққид ва адабиётшиноси маъруф, марҳум Соҳиб Табаров буд. Вале вижагии кори устод Мусулмониён он буд, ки адабиёти муосир ва классикиро ба ҳам омезиш дод. Ва чуноне ишора шуд, муътабартарин таълифоташ, ки барояш шӯҳрат овард ва маъруф кард, ҳамон асарҳои ёдшудаи Атоуллоҳ Масъуди Ҳусайнӣ ва Ҳусайн Воизи Кошифӣ буд.
Руҷуъи дуюм
Аввали солҳои 90 асри гузашта давраи талошҳои сиёсӣ ва миллӣ буд, ки аввал аз бахши фарҳанг оғоз гардид ва баъдан ба сиёсату давлат кӯчид. Яъне, талошҳо аввал барои мақоми давлатӣ додан ба забони тоҷикӣ ва гузариш ба хати ниёгон оғоз шуданд ва ҳамин кӯшишҳо тадриҷан нерӯҳои пинҳонкору пинҳонгӯи тоҷикро ҳам ба майдони сиёсат кашид. Устод Мусулмониён аз зумраи ҳамин касоне буд, ки бо ҳассосияти том рӯйдодҳоро пайгирӣ мекард ва чун фарди огоҳ ба ояндаи миллату ватан бетараф набуд. Ҳарчанд дар қадамҳои аввали талошҳои сиёсӣ шахсиятҳои маъруф зиёд ба он шомил шуданд, вале кам касон буданд, ки фишорҳои равониро таҳаммул кунанд ва аксаран ё тарки сангар карданд ва ё хомӯширо авлотар донистанд.
Ба Эрон ҳам бо як пора муҳаббати Тоҷикистон дар бағал рафт
Теҳрон олими барумандро чун олими саршор аз андешаҳои сиёсӣ истиқбол кард. Дар ин муҳит илм ҳам сиёсат аст. Магар олими бепарво ба сарнавишти миллату меҳанро ҳам метавон олим номид? Магар адиб набояд аз дарду ранҷи халқ ҳарф занад?
Омӯзиши ҳаёту фаъолияти баъдии устод Мусулмониён нишон дод, ки он сиёсатгӯиҳо ҳам муваққат буданд. Раҳими Мусулмониён баъдан ба баҳри тафаккуру андешаи илмӣ ғӯта мезанад ва маҷроеро дармеёбад, ки дигар наметавонад аз он берун шавад. Ва бо ҳамон равиш меравад ба сӯи ормонҳои дигар, ормонҳои пажуҳишӣ ва хидмат барои ташаккули фарҳанги миллӣ. Вай дар ин кишвар худро дар оғӯши адабиёт ва ҳунари волои аҷдодӣ дарёфт ва муҳите буд, ки шояд муддатҳо онро орзу мекард. Аз сӯйи дигар дарҳои ирфон ба рӯяш боз шуданд, муаллифони донишномаҳо ба хизмати ӯ эҳтиёҷ доштанд, то аз мақолаҳояш фарҳангу тамаддуни Тоҷикистонро низ барои эрониён муаррифӣ кунанд.
Ва дид, ки дар ин самт метавонад хидмати бештаре ба мардуму ба миллат кунад. Ин буд ки тадриҷан худро аз сиёсат дур кард, вале на бо пахши изҳоротҳои ранҷишомез, чуноне баъзеҳо ин корро карданд. Мо баъди ҳиҷрати устод ба Эрон ишонро дигар дар баҳсҳои расмии сиёсӣ надидем, дар ҷаласоту ҳамоишҳо ширкат накарданд, аз баррасии ҷараёни сиёсии кишвар худро дур кашиданд. Сиёсат шояд дар рӯзномаҳои эшон бошад, шояд дар сӯҳбатҳои хусусӣ бо касоне, ки аз Тоҷикистон ба Эрон меомаданду сари роҳ устодро низ зиёрат мекарданд, вуҷуд дошт. Вале расман эшон аз ҷараёни сиёсӣ худро ба маҷрои таҳқиқоту пажуҳиш заданд.
Абдунабӣ Сатторзода маҳз ҳамин фаъолияти эронии устодро қобили мулоҳиза медонад ва онро хеле пурсамару муфид арзёбӣ мекунад. Агар аз назари профессор Сатторзода ва далелҳои овардаи ӯ арзёбӣ кунем, пас мебинем, ки воқеан ҳам профессор Мусулмониён дар самти муаррифии фарҳангу тамаддуни гузашта ва имрӯзаи тоҷикон, шиносоии Эрон бо Тоҷикистон ва шахсиятҳои варзидаи он заҳмати бештар кашидааст. Яъне, дур аз ватан низ олим дар ёди ватан буд ва ҳамин ватанеро, ки агар аз он фирор намекард, шояд кушта мешуд, барои олами Эрон чун мулки ашхоси соҳибтамаддун муаррифӣ кард.
Олими варзида дар ҷое аз мақолоташ кишварро паст назад, балки дар ҳамон мусоҳибаҳояш, ки дар аввалин соли ғурбаташ дар нашрияҳои Эрон интишор ёфта буданд, кӯшид вазъро ба гунае қаламдод накунад, ки монеъи сулҳу оштӣ дар кишвар донанд. Балки мо ҳатто аз он сӯҳбатҳои ихтисосиаш ҳам пай мебурдем, ки устод ба Эрон бо як пора муҳаббати Тоҷикистон дар бағал рафтааст. Муҳаббате, ки бидуни он наметавон тоҷик монд ва ҳамин тоҷикият ӯро наҷот бахшид. Худро андармони корҳое кард, ки тадриҷан аз сиёсат дур шуд ва ҳатто дар ин амал лаззати бо Ватан буданро чашид.
Профессор Сатторзода, ки ҳамкасбаш Мусулмониёнро дар муҳоҷират ҳам аёдат мекард, мегӯяд: "Чанд соле, ки дар Эрон буданд, хеле корҳои арзишмандеро дар муаррифии адабиёти Мовароуннаҳр, бахусус адабиёти тоҷик, назму насри гузаштаву имрӯзаи тоҷик анҷом доданд. Хеле корҳоеро ба сомон расонданд ва рисолаву китобҳоеро ба дасти чоп доданд, ки бо сабабҳои гуногун на ҳама дар дохили кишвар аз он хабар доранд. Ба мисли "Забон ва адаби форсӣ дар Фароруд" (соли 1997), "Ситораҳои Помир" (соли 2004), "Форсиву дарӣ" (соли 2004), "Тоҷикон дар таърих" (соли 2004), китоби шеърҳои устодон Муъмин Қаноат ва Бозор Собир, романи Кароматулло Мирзо "Дар орзуи падар" ва ғайра".
Устод Мусулмониён яке аз муаллифони басо фаъоли "Донишномаи ҷаҳони Ислом" будаанд, ки он солҳо дар чанд ҷилд дар Эрон интишор ёфт ва профессор Сатторзода мегӯяд, ки шахсан худаш дар ин донишнома 70 мақолаи Раҳими Мусулмониёнро дар бораи фарҳангу тамаддуни Афғонистон ва 445 мақола дар бораи Тоҷикистонро баршумардааст. Яъне, Раҳими Мусулмониён дар Эрон на танҳо дар бораи Тоҷикистон, балки роҷеъ ба фарҳангу тамаддуни мардуми Афғонистони ҳамҷавор низ навиштаҳояшро дар "Донишномаи ҷаҳони Ислом" ҷо додааст.
Руҷӯъи сеюм
Ман ӯро ҳар субҳу шом саргарми кор медидам. Ҳам мутолиа дошт ва ҳам ёддоштҳояшро дар дафтари хотира менавишт. Чун ба Боку расидем, аввал коре, ки рӯзи дуюм бо эшон анҷом додем, мағозаи китоби "Алҳудо"-и Эронро ҷустем ва ёфтем. Ва иттифоқан сафири пешини Эрон дар Тоҷикистон ҷаноби Алиасғари Шеърдӯст аз он мағоза дидан мекард. Баъди шиносоӣ як силсила китобҳое, ки интихоб карда будем, бо дастури ӯ соҳибони мағоза ройгон ба мо доданд. Алиасғари Шеърдӯст он замон мудири интишороти "Алҳудо" дар Эрон буд.
Ёддоштҳои устод
Бахтиёр Муртазо, ки чуноне ёд шуд аз дӯстони солҳои бачагии устод Мусулмониён мебошад, аз дафотири хотироти устод ёд мекунад ва мегӯяд он дафотир то ҳанӯз аслан чоп нашудаанд. "Китобҳое, ки аз бойгонии шахсии Раҳимҷон ба китобхонаи миллӣ тақдим шуданд, барои наслҳо хизмат хоҳанд кард. Вале он чи ки то ҳол чоп нашудаст, дафтари хотироташон мебошад. Раҳимҷон ҳанӯз хеле ҷавон буданд, ки хотира менавиштанд. Ва агар фарзандонашон, ҳамсарашон даст ба ин кори хайр зананд, ки он хотираҳо рӯи чопро бинанд, хеле олӣ мешавад. Зеро хотираи олим як нақли хушку холӣ нест, балки он ҷараёни зиндагии ӯст ва ҳатман ки маълумоти арзишманди пажуҳишӣ низ метавонад ҷо дода шуда бошад".
Адиби шинохта ва яке аз дӯстону наздикони Мусулмониён хуб медонад, ки устод завқи беандоза ба ёддоштнависӣ дошт. Нигоранда низ замоне, ки бо ҳам дар мусофират будем, медидам, ки ҳар субҳу шом рӯйдодҳоро рӯи коғаз меоварданд. Аслан адабиёти миллии мо аз рӯзномаҳои адибон холист. "Ёддоштҳо"-и устод Айнӣ истисноянд. Сардафтари адабиёти навини тоҷик ҳам хеле баъдҳо бачагиву наврасии худро ба ёд оварда, ин шоҳасарро офарид ва он метавонад як асари комилан бадеӣ шумарда шавад, на хотираву ёддошт. Он чӣ, ки ба дафтари хотирот алоқаманд аст, дар адабиёти тоҷик камтар вуҷуд дорад, ё аниқтраш мо намедонем ва ё адибони мо аз чопи он худдорӣ мекунанд. Аз миёни олимони шинохта мо медонем, ки устод Соҳиб Табаров ва профессор Худойназар Асозода ин корро ба хубӣ анҷом медоданд ва ҳатто ба мо шогирдон низ инро тавсия мекарданд. Профессор Худоназар Асозода хотироти худро дар шаш ҷилд (замони дар ҳаёт будан) бо номи "Достони зиндагӣ" нашр ҳам кардааст. Аммо ба гуфтаи бародараш Мусо Асозода устод Худойназар 42 дафтари хотирот дорад, ки 90 дарсади он рӯйи чоп надидааст. Аз ин рӯ иштибоҳ мебуд агар гӯем, ки адибону олимон рӯзнома наменависанд. Шояд аксаран ин корро мекунанд, вале то ин дам хотироти на ҳама рӯи чоп омадааст.
Руҷӯъи чорум
Дар чорабинии китобҳои устод Мусулмониён ба андешаи ҷойгоҳи бузургон дар ҷомеа ва эҳтироми шахсиятҳо дар замони дар қайди ҳаёт будани онҳо дода шудам. Ҷамъомадагон аз донишу заковат, хидматҳо ва инсонияти устод Мусулмониён замоне ёд мекарданд, ки вай дар қайди ҳаёт аст. Бо вуҷуде, ки шинохти комил аз эшон доштам, дарк кардам, ки боз ҳам ӯро намешинохтаам. Рустами Ваҳҳоб ҳам ба ҳамин ишора кард: ҳар қадар гуфтем, боз мебинам, ки ҳоло чизе нагуфтаем.
Шахсияти истисноии профессор Мусулмониён
Профессор Баҳриддин Камолиддинов фаромӯш ҳам накардааст, ки Раҳими Мусулмониён дар аввал донишҷӯи ихтиёрӣ буд. "Аммо зарфи як сол ончунон бо завқ омодаи дарсҳо буду фаъол буд, ки ҳама гуфтем: ин бача бояд қабул карда шавад. Раҳимҷон инсони кушодадил аст ва миёни мо маҳбубияти зиёд дорад. Метавон гуфт, ки зиёии асил аст ва ҳар касро шарафи чунин маҳбубият миёни устодону шогирдон намекунад. Шахсан ман ифтихор мекунам, ки бо чунин шахс саодати ҳамнишинӣ ва ҳамкорӣ доштам",-гуфт олими шинохта.
Рустами Ваҳҳоб хеле хотироти ҷолиберо аз гузаштаи устод ҳикоят кард. Аз ҷумла, аз барномае ёд намуд, ки бо ташаббуси устод роҳандозӣ шуд ва ҳадаф ҳам он буд, ки шахсиятҳои маъруфи фарҳангӣ худро миёни донишҷӯён андозанд ва мустақим бо онҳо ҳамсӯҳбат шаванд. Аз сӯи дигар вай мехост донишҷӯён аз ҳамин овон нишастан дар ҳузури бузургонро омӯзанд, аз сӯҳбатҳояшон мустақиман баҳравар шаванд. "Дар он хеле аз шахсиятҳои бузург даъват шуданд ва ба сони як маҳфили озод ва муфид фаъолият кард",-гуфт ӯ.
Ба андешаи Рустами Ваҳҳоб устод Мусулмониён "донишҷӯёнро ба истиқлоли андеша даъват мекард. Масалан, вақте донишҷӯ меомад, ки мавзӯъи рисолаи дипломӣ гирад, устод аз ӯ суол мекард, ки худаш чӣ мавзӯъро пешниҳод мекунад. Яъне, устод мекӯшид донишҷӯ худ пуё бошад ва ба мавзӯъҳои пешниҳодмешуда аҷр мегузошт ва аксар маврид тасдиқ мекард ва ё бо каме таҳрир иҷоза медод, ки ба таҳқиқ пардозад".
Дар маҳфиле академик Носирҷон Салимӣ ба ёд овард, ки теъдоди хеле зиёди китобҳои устод Мусулмониён ҳоло дар Эронанд. Ва ҳоло вазифа он аст, ки он китобҳои низ ба Тоҷикистон интиқол ёбанд ва аз ин ҳисоб бойгонии китобхонаи устод Мусулмониён дар Китобхонаи миллӣ ғанӣ шавад.
Бобоҷони Шафеъ
Китобхонаи миллӣ
Ҳабиб Саид - Ҳикояҳои фантастикӣ - ПДФ
https://drive.google.com/file/d/1Ab65IKRsc8F74-OdS8jo44-OAjn_6fSn/view?usp=sharingРаҳими Мусулмониён(1938 - 2016)
...Профессор Сатторзода, ки ҳамкасбаш Мусулмониёнро дар муҳоҷират ҳам аёдат мекард, мегӯяд: "Чанд соле, ки дар Эрон буданд, хеле корҳои арзишмандеро дар муаррифии адабиёти Мовароуннаҳр, бахусус адабиёти тоҷик, назму насри гузаштаву имрӯзаи тоҷик анҷом доданд. Хеле корҳоеро ба сомон расонданд ва рисолаву китобҳоеро ба дасти чоп доданд, ки бо сабабҳои гуногун на ҳама дар дохили кишвар аз он хабар доранд. Ба мисли "Забон ва адаби форсӣ дар Фароруд" (соли 1997), "Ситораҳои Помир" (соли 2004), "Форсиву дарӣ" (соли 2004), "Тоҷикон дар таърих" (соли 2004), китоби шеърҳои устодон Муъмин Қаноат ва Бозор Собир, романи Кароматулло Мирзо "Дар орзуи падар" ва ғайра"...
Раҳими Мусулмониён: олиме, ки илмро бар сиёсат тарҷеҳ дод
Ду сол пеш хабари фавти устоди шодравон Раҳими Мусалмониён маро дар як поси шаб дарёфт. Замоне буд, ки баъди фароғат аз ташвишҳои рӯзгор мехостам каме истироҳат кунам. Ва як занги телефонӣ ҳаввосамро парешон кард: устод Раҳими Мусалмониён даргузаштанд.
Ин паёми кутоҳ бас буд, ки дар он торикии шаб фиғон кунам, хотиротамро такурӯ намоям, як бори дигар савори шаҳпари хотираҳо фарозу нишеби беш аз бист соли пешро тай кунам.
Оре, беш аз бист соли пеш. Солҳое, ки фазои Тоҷикистони азиз бӯйи борут мекард, замоне, ки ҷаҳл бар ақл пирӯз шуда буд, замоне, ки хун мерехт ва садҳову ҳазорҳо азизон аз тарси ҷон аз кишвари маҳбуб фирор мекарданд. Ва дар миёни ин садҳову ҳазорҳо даҳҳо тан аз фарзонагони миллат дар қасди фирор аз кишвар зада буданд. Мерафтанд, ҳатто намедонистанд куҷо мераванд. Муҳим он буд, ки садои тирро нашнаванд, ҷонашон дар амон бошад. Чун тиру камон дар дасти касоне буд, ки ҳатто волидони худро омода буданд ба нишон гиранд.
Аввали соли 1993 бо устод дар яке аз ҷодаҳои пурҷамъияти Ишқобод тасодуф дучор омадем. Хеле лаҳзаи хотирмон, хеле ҳолоти аҷиб. Устод аз ин дидор ончунон хурсанд шуданд, ки гӯё фарзанди гумшудаи худро ёфта бошанд. Ва гуфтанд, метавонем дар хонаи иҷораи ишон будубош кунем. Ва чунин ҳам кардем. Ин ҳамзистӣ дар як утоқ Мусалмониёни олим ва пажуҳишгарро бароям бештар ошно кард. Дар кишваре, ки оби ғарибӣ нӯш мекардем ва бо дилҳои реш-реш дар ёди азизони худ рӯйи саҷҷода гирён будем, устод пайваста дар ҳоли мутолеа, пажуҳиш қарор доштанд. Сатрҳоро аз китобе ба китоби дигар мекӯчониданд, навиштаҳои пешини худро таҳрир мекарданд, хотироташонро рӯйи коғаз меоварданд. Ман даҳҳо саҳифа хотироти эшонро хондаам, ҳарчанд ҳоло намедонам он сатрҳои сӯзон ҷойе чоп шудаанд ё на.
Замони донишҷӯӣ саодати онро доштем, ки аз устод дарс биёмӯзем. Ҳанӯз китоби Атоуллоҳ Ҳусайниро ёд дорам, ки бо заҳматҳои эшон рӯйи чоп омада буд. Аммо дар ҳанишинии се-чормоҳа устодро ба гунаи дигар кашф кардам. Шояд ҳудуди бештар аз даҳ соли охир ва шояд бештар аз ин устод Мусулмониён бемор буданд, гирифтори бемории фаромӯшхотирӣ, ки аслан касеро дигар ёд надоштанд. Ҳама донишҳо ва шинохтҳо хотироташонро тарк карда буд, касеро намешинохтанд, ба сони кӯдаке шуда, ки нав аз модар ба дунё омада ва муҳити атроф барояшон собиқа надошт.
Шояд чор сол пеш фарзандони устод бештар аз 4 ҳазор номгӯ китоби китобхонаи шахсии ишонро ба Китобхонаи миллӣ тақдим карданд. Утоқи бузурге бо рафҳои озода аз ҷониби роҳбарияти Китобхонаи миллӣ ҷудо шуд ва онро китобхонаи шахсии профессор Раҳими Мусулмониён номиданд.
Ёд дорам дар маҳфиле ба ин муносибат устодони каломи бадеъ, донишмандон, фозилон, шогирдон ва пайвандони ишон гирди ҳам омадаву аз Раҳими Мусулмониён, шахсият ва ҷойгоҳаш дар илми адабиётшиносӣ, хидматҳояш дар пажуҳишҳои шоистаи илмӣ ёд карданд. Дар он ҷамъ профессор Абдунабӣ Сатторзодаро дидам, ки аз аввалинҳо шуда сухан мегуфт, сухан аз дӯст мегуфт, бародарвор мегуфт, аз олим ёд мекард, аз ҳамкасбу ҳамдаму ҳамнишинаш қиссаҳои ҷолиб мекард. Профессор Сатторзода солҳои сол бо Раҳими Мусулмониён зери як сақф ба шогирдон дарс гуфтаанд, даҳҳо шогирдони муштарак доранд, ки ҳар кадом имрӯз номбардорони устодони хешанд.
Ҳамчунин, профессор Баҳриддин Камолиддиновро дидам, ки аз ӯ балоғату фасоҳати сухан омӯхта будем ва ҳоло аз балоғати каломи Мусулмониён ҳарф мезад, аз бардоштҳои рӯзгори муҳоҷирати олим аз забони худаш нақл мекард, аммо нигарон буд, ки оё ин китобҳо то абад ҳифз мешуда бошанд?
Адиб ва рӯзноманигори шинохта Бахтиёр Муртазоро ҳам дидам, ки атри деҳаи Мусулмониён дар фазои китобхона мепошид, чун онҳо ҳамдеҳаву ҳаммактаб буданд ва яқинан риштаҳои хешутаборӣ ҳам доранд. Ва дар паҳлӯи ӯ шоири мардумӣ Сайдулло Амин ҳам менишаст, ки ифтихори ҳамнишинӣ бо устод Мусулмониён доштааст.
Ва Рустами Ваҳҳоб, олим ва шоир ҳам менишаст, ки дар дил бас суханони ногуфта дар ситоиши устод Мусулмониён дошт. Нигорандаву Рустам ҳамсабақем ва медонам, ки роҳбари рисолаи дипломии ӯ устод Мусулмониён буд ва табиист, ки назар ба ҳама шарикдарсон маҳз Рустам метавонист бо шахсияти устод бештар ошно бошад.
Модар шояд чизеро пай бурда буд...?
Руҷуъи якум
Мегӯянд замоне модараш ба писаронаш таоми шабмонда намедод, ки фаромӯшхотир мешаванд. Вале ин замон, дар ин синну сол дарде ӯро фаро гирифт, ки натанҳо фаромӯшхотир, балки комил ҳама чизе дошт, ҳатто исми зану фарзанд, гузаштаву имрӯзаи худ ва ҳамаро аз ёд бурд. Шахсияте, ки тамоми умр китоб аз даст нагузошт, то биёмӯзад ва садҳо тани дигарро биёмӯзонад, ҳоло ҳамаро фаромӯш карда буд. Ҳам хондаҳову ҳам навиштаҳо ва ҳам гуфтаҳоро. Ҳоло ба сони он тифли навзодест, ки намедонад аз куҷо омад ва куҷо равон аст ва чӣ мекунаду чӣ хоҳад кард. Хушо ба ҳолаш, ки дигар аз гирудори ин олами фосид ва ин ҷомеаи нимбемору бегона ба тинати азалии инсонӣ озод аст...
Ҳазору ҳашт мақола ва 37 китоби ӯ
Устод Раҳими Мусулмониён бидуни шак аз пуркортарин олимони кишвар буд, ки таълифоташ на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар берун аз хоки он, бахусус Эрону Афғонистон маъруфияти хоса дорад. Ба гуфтаи профессор Абдунабӣ Сатторзода, ки солҳо паҳлу ба паҳлу бо ӯ кор мекард ва ҳатто муддате дар фаъолиятҳои сиёсӣ низ канори ҳам қарор доштанд, таълифоти Мусалмониён басо арзишманд ва қобили ситоиш аст.
"Раҳими Мусулмониён аз адабиётшиносони пуркор ва заҳматкаштарини Тоҷикистон ҳастанд. То соли 2006 медонам, ки муаллифи 35 китобу рисола буданд. Тӯли умр 1008 мақолаи илмӣ таълиф кардаву чоп намудаанд. 18 асарро аз забонҳои дигар тарҷума ва ё аз хати форсӣ баргардон кардаанд. 46 матни суханронии худро омодаи чоп намудаанд".
Вале Бахтиёри Муртазо теъдоди асарҳои ӯро на 35, балки 37 медонад ва мегӯяд: “Дар охирин сӯҳбате, ки бо ҳам доштем, Раҳимҷон мегуфт, ки 37 китобаш чоп шудааст”.
Устод Сатторзода пажуҳишҳои Мусулмониёнро хеле ҷиддӣ ва дар мавзуъҳои мушкил медонад, ки арзиши бебаҳо доранд. Вале аз назари ӯ омодаву чопи китоби "Атоуллоҳ Масъуди Ҳусайнӣ" аз пурзаҳматтарин кори илмии олим буд. Чун дастхатҳои нодири ин китобро Раҳими Мусулмониён аз китобхонаҳои хориҷи кишвар дастрас ва мавриди пажуҳишу омӯзиш қарор дод. Ин китоб хеле арзишманд аст ва аз мӯътабартарин дастури таълимӣ барои факултаҳои филология ба шумор меравад. Китоб то он замоне, ки дар Тоҷикистон дар шакли илмии матншиносӣ интишор ёфт, ҳатто дар Эрон чоп нашуда буд.
"Раҳими Мусулмониён Атоуллоҳ Масъуди Хусайнӣ ва Ҳусайн Воизи Кошифиро пайдо карданд, таҳия намуданд, ин китобҳо то он замон дар Эрон ҳам нашр нашуда буданд. Аммо тавассути заҳматҳои Раҳими Мусулмониён имрӯз олимони эронӣ ҳам аз он истифода мекунанд ва онҳо ошкоро инро як заҳмати пурарзиши олими тоҷик медонанд, ки хеле олимона ва муҳаққиқона ба чоп ҳозир карда шудааст",- гуфт профессор Сатторзода.
Баъди таълифи ӯ дар Эрону Афғонистон ин ду китоб мунташир шуданд ва минбаъд ҳар пажуҳише сурат мегирифт, дар поя ва истинод ба матни ҳозиркардаи Раҳими Мусулмониён буд, ки ин бидуни шак мояи ифтихор аст.
Китобҳои устодро мекашидем
Тири адовати ҷанги ҳамватанӣ устод Раҳими Мусулмнониёнро ҳам нишон гирифт. Аввали соли 1993 эшон бо ҷумла фарзандони худ аз Душанбеи азиз хориҷ гашт, чун хатар ба ҷонаш ва ҷони хонаводааш таҳдид мекард. Дар шароити он рӯзи Душанбе, ки пур аз нерӯҳои бегона буд, касе кафолати зинда мондан надошт. Бо як имову ишора ҳар кас метавонист аз касе ҳам, ки замоне ихтилофи назар доштааст, қасос гирад. Мусаллаҳон олимро аз донишҷӯ ва адибро аз хонанда фарқ намекарданд. Ва устод берун рафт ва хуб шуд рафт, чун ин хуруҷ ба маънои зинда мондан ва идомаи ҳаёту пажуҳиш буд. Медонам, ки рафтанаш аз Ватан роҳи пажуҳишро барояш густардатар кард, фазои фарҳангиву илмии Теҳрони пурҷамъият муносиби хостаҳои устод Мусулмониён буд. Вай дар ин шаҳр ба ҳавзаҳои илмӣ роҳ ёфт, ба китобхонаҳои бузург дасрасӣ пайдо кард, бо маъруфтарин олимону муҳаққиқони эронӣ ҳамнишин шуд. Ӯро ҳавзаи илмии Теҳрон хуш пазируфт, дар як муддати кӯтоҳ аз миёни устодони донишгоҳҳову ҳавзаҳои илмии пойтахти Эрон дӯстони хуб пайдо кард ва маҳз ҳамин сабаб шуд, ки устод ба фаъолияти илмии худ пардохт. Дарёи зиндагӣ барои эшон маҷрои нав пайдо кард, муҳит дигаргун шуд, олими тавоно ба як олими муҳоҷир табдил ёфт, ки акнун ҳамаро мебоист аз сифр шурӯъ кунад. Зеро гузаштаи олим ва пажуҳишҳои ӯ барои ин муҳит ноошно буданд, мардуми Эрон чашми хати сриллик надоштанд, ки бо таълифоти ӯ шинос шаванд. Акнун зарур буд он ҳама коре, ки мекард, бо ҳуруфи ниёгон анҷом медод. Устод, ки худ маншиноси моҳир ва донандаи бемисли хати ниёгон буданд, тавонистанд дар як муддати кутоҳ ба муҳити илмии Теҳрон ворид шаванд. Тавре Рустами Ваҳҳоб мегӯяд, устод аслан дар кафедраи адабиёти шӯравии тоҷик кор мекард, ки роҳбари он мунаққид ва адабиётшиноси маъруф, марҳум Соҳиб Табаров буд. Вале вижагии кори устод Мусулмониён он буд, ки адабиёти муосир ва классикиро ба ҳам омезиш дод. Ва чуноне ишора шуд, муътабартарин таълифоташ, ки барояш шӯҳрат овард ва маъруф кард, ҳамон асарҳои ёдшудаи Атоуллоҳ Масъуди Ҳусайнӣ ва Ҳусайн Воизи Кошифӣ буд.
Руҷуъи дуюм
Аввали солҳои 90 асри гузашта давраи талошҳои сиёсӣ ва миллӣ буд, ки аввал аз бахши фарҳанг оғоз гардид ва баъдан ба сиёсату давлат кӯчид. Яъне, талошҳо аввал барои мақоми давлатӣ додан ба забони тоҷикӣ ва гузариш ба хати ниёгон оғоз шуданд ва ҳамин кӯшишҳо тадриҷан нерӯҳои пинҳонкору пинҳонгӯи тоҷикро ҳам ба майдони сиёсат кашид. Устод Мусулмониён аз зумраи ҳамин касоне буд, ки бо ҳассосияти том рӯйдодҳоро пайгирӣ мекард ва чун фарди огоҳ ба ояндаи миллату ватан бетараф набуд. Ҳарчанд дар қадамҳои аввали талошҳои сиёсӣ шахсиятҳои маъруф зиёд ба он шомил шуданд, вале кам касон буданд, ки фишорҳои равониро таҳаммул кунанд ва аксаран ё тарки сангар карданд ва ё хомӯширо авлотар донистанд.
Ба Эрон ҳам бо як пора муҳаббати Тоҷикистон дар бағал рафт
Теҳрон олими барумандро чун олими саршор аз андешаҳои сиёсӣ истиқбол кард. Дар ин муҳит илм ҳам сиёсат аст. Магар олими бепарво ба сарнавишти миллату меҳанро ҳам метавон олим номид? Магар адиб набояд аз дарду ранҷи халқ ҳарф занад?
Омӯзиши ҳаёту фаъолияти баъдии устод Мусулмониён нишон дод, ки он сиёсатгӯиҳо ҳам муваққат буданд. Раҳими Мусулмониён баъдан ба баҳри тафаккуру андешаи илмӣ ғӯта мезанад ва маҷроеро дармеёбад, ки дигар наметавонад аз он берун шавад. Ва бо ҳамон равиш меравад ба сӯи ормонҳои дигар, ормонҳои пажуҳишӣ ва хидмат барои ташаккули фарҳанги миллӣ. Вай дар ин кишвар худро дар оғӯши адабиёт ва ҳунари волои аҷдодӣ дарёфт ва муҳите буд, ки шояд муддатҳо онро орзу мекард. Аз сӯйи дигар дарҳои ирфон ба рӯяш боз шуданд, муаллифони донишномаҳо ба хизмати ӯ эҳтиёҷ доштанд, то аз мақолаҳояш фарҳангу тамаддуни Тоҷикистонро низ барои эрониён муаррифӣ кунанд.
Ва дид, ки дар ин самт метавонад хидмати бештаре ба мардуму ба миллат кунад. Ин буд ки тадриҷан худро аз сиёсат дур кард, вале на бо пахши изҳоротҳои ранҷишомез, чуноне баъзеҳо ин корро карданд. Мо баъди ҳиҷрати устод ба Эрон ишонро дигар дар баҳсҳои расмии сиёсӣ надидем, дар ҷаласоту ҳамоишҳо ширкат накарданд, аз баррасии ҷараёни сиёсии кишвар худро дур кашиданд. Сиёсат шояд дар рӯзномаҳои эшон бошад, шояд дар сӯҳбатҳои хусусӣ бо касоне, ки аз Тоҷикистон ба Эрон меомаданду сари роҳ устодро низ зиёрат мекарданд, вуҷуд дошт. Вале расман эшон аз ҷараёни сиёсӣ худро ба маҷрои таҳқиқоту пажуҳиш заданд.
Абдунабӣ Сатторзода маҳз ҳамин фаъолияти эронии устодро қобили мулоҳиза медонад ва онро хеле пурсамару муфид арзёбӣ мекунад. Агар аз назари профессор Сатторзода ва далелҳои овардаи ӯ арзёбӣ кунем, пас мебинем, ки воқеан ҳам профессор Мусулмониён дар самти муаррифии фарҳангу тамаддуни гузашта ва имрӯзаи тоҷикон, шиносоии Эрон бо Тоҷикистон ва шахсиятҳои варзидаи он заҳмати бештар кашидааст. Яъне, дур аз ватан низ олим дар ёди ватан буд ва ҳамин ватанеро, ки агар аз он фирор намекард, шояд кушта мешуд, барои олами Эрон чун мулки ашхоси соҳибтамаддун муаррифӣ кард.
Олими варзида дар ҷое аз мақолоташ кишварро паст назад, балки дар ҳамон мусоҳибаҳояш, ки дар аввалин соли ғурбаташ дар нашрияҳои Эрон интишор ёфта буданд, кӯшид вазъро ба гунае қаламдод накунад, ки монеъи сулҳу оштӣ дар кишвар донанд. Балки мо ҳатто аз он сӯҳбатҳои ихтисосиаш ҳам пай мебурдем, ки устод ба Эрон бо як пора муҳаббати Тоҷикистон дар бағал рафтааст. Муҳаббате, ки бидуни он наметавон тоҷик монд ва ҳамин тоҷикият ӯро наҷот бахшид. Худро андармони корҳое кард, ки тадриҷан аз сиёсат дур шуд ва ҳатто дар ин амал лаззати бо Ватан буданро чашид.
Профессор Сатторзода, ки ҳамкасбаш Мусулмониёнро дар муҳоҷират ҳам аёдат мекард, мегӯяд: "Чанд соле, ки дар Эрон буданд, хеле корҳои арзишмандеро дар муаррифии адабиёти Мовароуннаҳр, бахусус адабиёти тоҷик, назму насри гузаштаву имрӯзаи тоҷик анҷом доданд. Хеле корҳоеро ба сомон расонданд ва рисолаву китобҳоеро ба дасти чоп доданд, ки бо сабабҳои гуногун на ҳама дар дохили кишвар аз он хабар доранд. Ба мисли "Забон ва адаби форсӣ дар Фароруд" (соли 1997), "Ситораҳои Помир" (соли 2004), "Форсиву дарӣ" (соли 2004), "Тоҷикон дар таърих" (соли 2004), китоби шеърҳои устодон Муъмин Қаноат ва Бозор Собир, романи Кароматулло Мирзо "Дар орзуи падар" ва ғайра".
Устод Мусулмониён яке аз муаллифони басо фаъоли "Донишномаи ҷаҳони Ислом" будаанд, ки он солҳо дар чанд ҷилд дар Эрон интишор ёфт ва профессор Сатторзода мегӯяд, ки шахсан худаш дар ин донишнома 70 мақолаи Раҳими Мусулмониёнро дар бораи фарҳангу тамаддуни Афғонистон ва 445 мақола дар бораи Тоҷикистонро баршумардааст. Яъне, Раҳими Мусулмониён дар Эрон на танҳо дар бораи Тоҷикистон, балки роҷеъ ба фарҳангу тамаддуни мардуми Афғонистони ҳамҷавор низ навиштаҳояшро дар "Донишномаи ҷаҳони Ислом" ҷо додааст.
Руҷӯъи сеюм
Ман ӯро ҳар субҳу шом саргарми кор медидам. Ҳам мутолиа дошт ва ҳам ёддоштҳояшро дар дафтари хотира менавишт. Чун ба Боку расидем, аввал коре, ки рӯзи дуюм бо эшон анҷом додем, мағозаи китоби "Алҳудо"-и Эронро ҷустем ва ёфтем. Ва иттифоқан сафири пешини Эрон дар Тоҷикистон ҷаноби Алиасғари Шеърдӯст аз он мағоза дидан мекард. Баъди шиносоӣ як силсила китобҳое, ки интихоб карда будем, бо дастури ӯ соҳибони мағоза ройгон ба мо доданд. Алиасғари Шеърдӯст он замон мудири интишороти "Алҳудо" дар Эрон буд.
Ёддоштҳои устод
Бахтиёр Муртазо, ки чуноне ёд шуд аз дӯстони солҳои бачагии устод Мусулмониён мебошад, аз дафотири хотироти устод ёд мекунад ва мегӯяд он дафотир то ҳанӯз аслан чоп нашудаанд. "Китобҳое, ки аз бойгонии шахсии Раҳимҷон ба китобхонаи миллӣ тақдим шуданд, барои наслҳо хизмат хоҳанд кард. Вале он чи ки то ҳол чоп нашудаст, дафтари хотироташон мебошад. Раҳимҷон ҳанӯз хеле ҷавон буданд, ки хотира менавиштанд. Ва агар фарзандонашон, ҳамсарашон даст ба ин кори хайр зананд, ки он хотираҳо рӯи чопро бинанд, хеле олӣ мешавад. Зеро хотираи олим як нақли хушку холӣ нест, балки он ҷараёни зиндагии ӯст ва ҳатман ки маълумоти арзишманди пажуҳишӣ низ метавонад ҷо дода шуда бошад".
Адиби шинохта ва яке аз дӯстону наздикони Мусулмониён хуб медонад, ки устод завқи беандоза ба ёддоштнависӣ дошт. Нигоранда низ замоне, ки бо ҳам дар мусофират будем, медидам, ки ҳар субҳу шом рӯйдодҳоро рӯи коғаз меоварданд. Аслан адабиёти миллии мо аз рӯзномаҳои адибон холист. "Ёддоштҳо"-и устод Айнӣ истисноянд. Сардафтари адабиёти навини тоҷик ҳам хеле баъдҳо бачагиву наврасии худро ба ёд оварда, ин шоҳасарро офарид ва он метавонад як асари комилан бадеӣ шумарда шавад, на хотираву ёддошт. Он чӣ, ки ба дафтари хотирот алоқаманд аст, дар адабиёти тоҷик камтар вуҷуд дорад, ё аниқтраш мо намедонем ва ё адибони мо аз чопи он худдорӣ мекунанд. Аз миёни олимони шинохта мо медонем, ки устод Соҳиб Табаров ва профессор Худойназар Асозода ин корро ба хубӣ анҷом медоданд ва ҳатто ба мо шогирдон низ инро тавсия мекарданд. Профессор Худоназар Асозода хотироти худро дар шаш ҷилд (замони дар ҳаёт будан) бо номи "Достони зиндагӣ" нашр ҳам кардааст. Аммо ба гуфтаи бародараш Мусо Асозода устод Худойназар 42 дафтари хотирот дорад, ки 90 дарсади он рӯйи чоп надидааст. Аз ин рӯ иштибоҳ мебуд агар гӯем, ки адибону олимон рӯзнома наменависанд. Шояд аксаран ин корро мекунанд, вале то ин дам хотироти на ҳама рӯи чоп омадааст.
Руҷӯъи чорум
Дар чорабинии китобҳои устод Мусулмониён ба андешаи ҷойгоҳи бузургон дар ҷомеа ва эҳтироми шахсиятҳо дар замони дар қайди ҳаёт будани онҳо дода шудам. Ҷамъомадагон аз донишу заковат, хидматҳо ва инсонияти устод Мусулмониён замоне ёд мекарданд, ки вай дар қайди ҳаёт аст. Бо вуҷуде, ки шинохти комил аз эшон доштам, дарк кардам, ки боз ҳам ӯро намешинохтаам. Рустами Ваҳҳоб ҳам ба ҳамин ишора кард: ҳар қадар гуфтем, боз мебинам, ки ҳоло чизе нагуфтаем.
Шахсияти истисноии профессор Мусулмониён
Профессор Баҳриддин Камолиддинов фаромӯш ҳам накардааст, ки Раҳими Мусулмониён дар аввал донишҷӯи ихтиёрӣ буд. "Аммо зарфи як сол ончунон бо завқ омодаи дарсҳо буду фаъол буд, ки ҳама гуфтем: ин бача бояд қабул карда шавад. Раҳимҷон инсони кушодадил аст ва миёни мо маҳбубияти зиёд дорад. Метавон гуфт, ки зиёии асил аст ва ҳар касро шарафи чунин маҳбубият миёни устодону шогирдон намекунад. Шахсан ман ифтихор мекунам, ки бо чунин шахс саодати ҳамнишинӣ ва ҳамкорӣ доштам",-гуфт олими шинохта.
Рустами Ваҳҳоб хеле хотироти ҷолиберо аз гузаштаи устод ҳикоят кард. Аз ҷумла, аз барномае ёд намуд, ки бо ташаббуси устод роҳандозӣ шуд ва ҳадаф ҳам он буд, ки шахсиятҳои маъруфи фарҳангӣ худро миёни донишҷӯён андозанд ва мустақим бо онҳо ҳамсӯҳбат шаванд. Аз сӯи дигар вай мехост донишҷӯён аз ҳамин овон нишастан дар ҳузури бузургонро омӯзанд, аз сӯҳбатҳояшон мустақиман баҳравар шаванд. "Дар он хеле аз шахсиятҳои бузург даъват шуданд ва ба сони як маҳфили озод ва муфид фаъолият кард",-гуфт ӯ.
Ба андешаи Рустами Ваҳҳоб устод Мусулмониён "донишҷӯёнро ба истиқлоли андеша даъват мекард. Масалан, вақте донишҷӯ меомад, ки мавзӯъи рисолаи дипломӣ гирад, устод аз ӯ суол мекард, ки худаш чӣ мавзӯъро пешниҳод мекунад. Яъне, устод мекӯшид донишҷӯ худ пуё бошад ва ба мавзӯъҳои пешниҳодмешуда аҷр мегузошт ва аксар маврид тасдиқ мекард ва ё бо каме таҳрир иҷоза медод, ки ба таҳқиқ пардозад".
Дар маҳфиле академик Носирҷон Салимӣ ба ёд овард, ки теъдоди хеле зиёди китобҳои устод Мусулмониён ҳоло дар Эронанд. Ва ҳоло вазифа он аст, ки он китобҳои низ ба Тоҷикистон интиқол ёбанд ва аз ин ҳисоб бойгонии китобхонаи устод Мусулмониён дар Китобхонаи миллӣ ғанӣ шавад.
Бобоҷони Шафеъ
Китобхонаи миллӣ
loading...
Show more