Галосныя і зычныя гукі | Гласные и согласные звуки

Гук - найменшая адзінка мовы, утвораная органамі маўлення. Гукі мы вымаўляем і чуем. Па наяўнасці ці адсутнасці перашкоды ў ротавай поласці пры маўленіі гукі мовы падзяляюцца на 2 гупы:
● галосныя (перашкода адсутнічае, чуецца голас);
● зычныя (перашкода ўзнікае, чуецца шум і голас ці толькі шум).
Галосныя гукі
Галосных гукаў 6: [а], [і], [о], [у], [ы], [э].
Галосныя гукі ўтвараюць склады.
Галосныя гукі бываюць:
● націскныя і ненаціскныя;
● у моцнай пазіцыі (пад націскам) і ў слабай пазіцыі (не пад націскам): сА́д - сАдо́к, дО́м - дАмо́к.
Зычныя гукі
Зычныя гукі паводле наяўнасці голасу і шуму ці толькі шуму пры іх утварэнні падзяляюцца на санорныя і шумныя.
Санорныя гукі (пры ўтварэнні голас значна перавышае шум): [в], [в'], [л], [л'], [м], [м'], [н], [н'], [р], [й'], [ў]. Санорныя гукі ўсе звонкія і не маюць парных глухіх; не аглушаюцца перад глухімі і на канцы слова; не азванчаюць глухія (смак - [с]мак).
Шумныя гукі (пры ўтварэнні шум перавышае голас ці ўтвараюцца толькі з шуму) падзяляюцца на звонкія (з шуму і голасу) і глухія (толькі з шуму), і пры гэтым шумныя гукі ўтвараюць пары па звонкасці - глухасці: [б] - [п], [б'] - [п'], [г] - [х], [г'] - [х'], [ґ] - [к], [ґ'] - [к'], [д] - [т], [ж] - [ш], [з] - [с], [з'] - [с'], [дж] - [ч], [дз] - [ц], [дз'] - [ц']. Глухія [ф], [ф'] не маюць парных зычных.
● Пры ўтварэнні гукаў [з], [з'], [с], [с'], [дз], [дз'], [ц], [ц'] чуецца свісцячы шум, таму гэтыя гукі называюцца свісцячымі.
● Пры ўтварэнні гукаў [ж], [ш], [дж], [ч] шум нагадвае шыпенне, таму іх называюць шыпячымі.
● Гукі [б], [б'], [п], [п'], [м], [м'], [в], [в'], [ф], [ф'], [ў] вымаўляюцца з удзелам губ і называюцца губнымі.
● Гукі [г], [г'], [к], [к'], [х], [х'] вымаўляюцца пры актыўным удзеле задняй часткі языка, таму называюцца заднеязычнымі.
● Моцныя пазіцыі для звонкіх і глухіх:
- перад галоснымі: [б']іць - [п']іць, пера[ж]ыць, пера[ш]ыць;
- перад санорнымі: [б]руд - [п]руд.
● Слабая пазіцыя:
- у канцы слоў: сад - са[т]:
- для звонкіх - перад глухімі: нізкі - ні[с]кі;
- для глухіх - перад звонкімі: просьба - про[з']ба.
Зычныя гукі падзяляюцца на цвёрдыя і мяккія і ўтвараюць пары па цвёрдасці - мяккасці: [б] - [б'], [в] - [в'], [г] - [г'], [ґ] - [ґ'], [д, дз] - [дз'], [з] - [з'], [к] - [к'], [л] - [л'], [м] - [м'], [н] - [н'], [п] - [п'], [с] - [с'], [т] - [ц'], [ф] - [ф'], [х] - [х'].
● Гук [ў] не мае адпаведнага мяккага гука, а гук [й'] не мае парнага цвёрдага гука.
● Гукі [ж], [ш], [дж], [ч], [ц], [р] - зацвярдзелыя і не маюць адпаведных мяккіх гукаў.
● Ад зацвярдзелага [ц] (сэр[ц]а) патрэбна адрозніваць [ц'], які ўтвараецца пры змякчэнні [т]: ха[т]а - у ха[ц']е, клопа[т] - у клопа[ц']е.
● мяккасць зычных абазначаецца на пісьме мяккім знакам і літарамі е, ё, ю, я.
______________________________________________________________________________
Звук – наименьшая единица речи, образованная органами речи. Звуки мы произносим и слышим. По наличию или отсутствию помехи в ротовой полости при произношении звуки языка делятся на 2 группы:
● гласные (помеха отсутствует, слышится голос);
● согласные (помеха возникает, слышится шум и голос или только шум).
Гласные звуки
Гласных звуков 6: [а], [і], [о], [у], [ы], [э].
Гласные звуки образуют слоги.
Гласные звуки бывают:
● ударные и безударные;
● в сильной позиции (под ударением) и в слабой позиции (не под ударением): сА́д - сАдо́к, дО́м - дАмо́к.
Согласные звуки
Согласные звуки по наличию голоса и шума или только шума при их образовании делятся на сонорные и шумные.
Сонорные звуки (при образовании голос значительно превышает шум): [в], [в'], [л], [л'], [м], [м'], [н], [н'], [р], [й'], [ў]. Сонорные звуки все звонкие и не имеют парных глухих; не оглушаются перед глухими и на конце слова; не озвончают глухие (смак - [с]мак).
Шумные звуки (при образовании шум превышает голос или образуются только с шума) делятся на звонкие (с шума и голоса) и глухие (только с шума), и при этом шумные звуки образуют пары по звонкости – глухости: [б] - [п], [б'] - [п'], [г] - [х], [г'] - [х'], [ґ] - [к], [ґ'] - [к'], [д] - [т], [ж] - [ш], [з] - [с], [з'] - [с'], [дж] - [ч], [дз] - [ц], [дз'] - [ц']. Глухие [ф], [ф'] не имеют парных согласных.
● При образовании звуков [з], [з'], [с], [с'], [дз], [дз'], [ц], [ц'] слышится свистящий шум, поэтому эти звуки называются свистящими.
● При образовании звуков [ж], [ш], [дж], [ч] шум напоминает шипение, поэтому их называют шипящими.
● Звуки [б], [б'], [п], [п'], [м], [м'], [в], [в'], [ф], [ф'], [ў] произносятся с участием губ и называются губными.
● Звуки[г], [г'], [к], [к'], [х], [х'] произносятся при активном участии задней части языка, поэтому называются заднеязычными.
● Сильные позиции для звонких и глухих:
- перед гласными: [б']іць - [п']іць, пера[ж]ыць, пера[ш]ыць;
- перед сонорными: [б]руд - [п]руд.
● Слабая позиция:
- на конце слов: сад - са[т]:
- для звонких - перед глухими: нізкі - ні[с]кі;
- для глухих - перед звонкими: просьба - про[з']ба.
Согласные звуки делятся на твёрдые и мягкие и образуют пары по твёрдости - мягкости: [б] - [б'], [в] - [в'], [г] - [г'], [ґ] - [ґ'], [д, дз] - [дз'], [з] - [з'], [к] - [к'], [л] - [л'], [м] - [м'], [н] - [н'], [п] - [п'], [с] - [с'], [т] - [ц'], [ф] - [ф'], [х] - [х'].
● Звук [ў] не имеет соответствующего мягкого звука, а звук [й'] не имеет парного твёрдого звука .
● Звуки [ж], [ш], [дж], [ч], [ц], [р] – затверделые и не имеют соответствующих мягких звуков.
● От затверделого [ц] (сэр[ц]а) необходимо отличать [ц'], который образуется при смягчении [т]: ха[т]а - у ха[ц']е, клопа[т] - у клопа[ц']е.
● мягкость согласных обозначается на письме мягким знаком и буквами е, ё, ю, я.