Britaniyadagi tadqiqot
Biz hammamiz oʻlik tillar haqida eshitganmiz: lotin, usmoniylar, manjur va aravak. Tarixdan hikoyalar soʻzlovchi kitoblar sahifalarida ular haqida koʻp narsa oʻqish mumkin. Hozir oʻlik, deb hisoblanuvchi tillar bir vaqtlar faqat olimlar tomonidan qoʻllanilmagan, balki kimningdir ona tili boʻlgan yoki boshqalar tomonidan ikkinchi til sifatida oʻrganilgan.
Oʻlik tillar va shevalarning aksariyati siyosiy (usmoniy va manjur), ijtimoiy oʻzgarish (gal va messina yunonchasi) yoki shunchaki vahshiylik hamda terror (aravak va beotuk) tufayli yoʻqlikka yuz tutgan.
Boshqa oʻlik tillar uchun "oʻlim" faqatgina oʻz shaklini oʻzgartirishni anglatar edi: lotin tili, keyinchalik, italyan, frantsuz, ispan va boshqa roman tillari asosiga aylandi. Ayni jarayon asosida eski ingliz tilidan hozirda biz soʻzlashadigan zamonaviy ingliz tili ajralib chiqdi.
Faqat yagona farqi shundaki, eski ingliz tili lotin kabi oʻlik hisoblanmaydi. Biroq byurokratik choralar oqibatida yoʻqolib ketgan tillar ham mavjudmi?
Sart tili shunday tillardan biriga yorqin misol boʻla olishi mumkin.
Sart Markaziy Osiyo sart aholisi tomonidan qoʻllaniladigan turkiy til, yoki til edi. Sovetlar hukumatidan oldingi Markaziy Osiyoda mavjud boʻlgan etnik oʻzlik masalasi oʻta bahsli boʻlsada, sartlar mintaqa boʻylab sochilib ketgan turli aholi maskanlarida oʻtroqlashgan turkiylar, degan umumiy tushuncha mavjud.
Ularning kelib chiqishi forslarga taqaladi deb hisoblangan boʻlsa ham, Britaniya Kutubxonasi toʻplamlari ichida saqlanayotgan ikki material sartlarning koʻproq turkiyzabon boʻlganligiga ishora qiladi.
Ushbu materiallar 19 asr oxirida rus rasmiylari va sayohatchilari tomonidan yozib olingan xotiralarga asoslangan. Bu tadqiqot ishlari sartlar Pomir tizmalarida istiqomat qilib kelgan tojiklardan alohida etnik birlikdir, degan xulosaga asos boʻlgan.
Maria Subtelnining "Turk va tojik simbioizi" kitobida yozishicha, 19 asr va 20 asr boshiga qadar sartlar va tojiklar umumiy ajdodga ega, deb hisoblab kelingan.
Bugungi maqolaga sabab boʻlgan ikki qoʻllanmadan biri "Frazi na sartovskom yazike" (Sart tilidagi iboralar) deb nomlangan sartcha-ruscha soʻzlashgich boʻlib, 1884 yili Z.A Alekseev muallifligida Toshkentda chop etilgan.
Mazkur soʻzlashgich "janoblar va bekalar, xaridorlar va dehqonlar, sart tilini oʻrganishni boshlagan ruslar va rus tilini oʻrganishni boshlagan sartlar uchun foydali" boʻlishi koʻzda tutilgan edi.
Kitob chop etilganda Toshkent Rus podsholigi qoʻliga oʻtganiga 19 yil boʻlgan edi va 5 yildan soʻng Trans-Kaspiy temiryoʻli kirib keldi. Qoʻllanma saltanatning eng muhim mintaqalaridan biridagi savdo-sotiq bilan tirikchilik qiluvchi aholi qatlami orasida rus manfaatlarini mustahkamlashga urinishning yorqin namunasi edi.
Qoʻllanma sartlar uchun rus tilini oʻrganishdagi birlamchi manba sifatida targʻib qilingan boʻlsada, u ruslar manfaati uchun qaratilganini anglash qiyin emas edi: kitob sahifalari uchta ustunga boʻlingan boʻlib, oʻng tomonda sartcha iboralar, chap tomonda ularning ruscha tarjimasi va oʻrtada sartcha iboralarning kirill yozuviga transliteratsiyasi berilgan edi. Ruscha tarjimalarning mahalliy hisoblangan arab yozuviga transliteratsiyasi esa mavjud emasdi.
Mundarija ham soʻzlashgich asosan kasb-hunarga oid iboralardan iboratligini koʻrsatardi: unda kundalik soʻzlashuvlar berilmagan bir paytda, qushlar va gilamlar sotib olish; ustoz-shogird muloqoti; dehqonchilik va telegraf tarmoqlarini taʼmirlash borasida koʻplab iboralar keltirilgan edi.
Sart va mintaqadagi zamonaviy turkiy tillarni oʻzaro qiyoslash mushkul. Sovet hukumati tomonidan ijtimoiy hayotga keskin aralashuv, 1930 yillardagi kollektivlashtirish va oʻtroqlashtirish kabi tez-tez amalga oshirilgan ijtimoiy yemirilishlar oʻz asoratini qoldirmay ketmagan.
Shunga qaramay, sart tili koʻproq hozirgi oʻzbek tiliga oʻxshash boʻlgan va qozoq-qirgʻiz tillarining maʼlum xususiyatlarini oʻz ichiga olgan deyish mumkin.
Ikkinchi qoʻllanma Vladimir Nalivkin tomonidan tuzilgan lugʻat va sart tilining qisqa grammatikasidir. Bu kitob ham 1884 yilda, lekin bu safar Qozonda chop etilgan.
Undagi asosiy urgʻu Namangan uyezdi shevasiga qaratilgan. "Rusko-sartovskiy i sarto-ruskiy slovar" (Ruscha-Sartcha va Sartcha-Ruscha lugʻat) nomli bu kitob "Frazi na sartovskom yazike" kabi ruslar va sartlar oʻrtasidagi ijtimoiy aloqalar haqida hikoya qilmaydi, balki sart tilining qator muhim xususiyatlarini ochib beradi.
Lugʻatdagi soʻzlarning aksariyati bugun kun Markaziy Osiyo turkiy tillarinikidan katta farq qilmaydi, lekin oy nomlari kabi bir-biriga oʻxshamaydigan jihatlarni uchratish mumkin.
Kitobda keltirilgan grammatik tizimli asoslanmagan va tilning muhim morfologik tuzilmalarini birmuncha ifodalab beradi, xolos.
Shunday boʻlsada, bu grammatikadan koʻrish mumkinki, sart tili qarluq lahjasidan deyarli farq qilmagan. Chigʻatoy va zamonaviy oʻzbek yoki uygʻur tillarini bilgan odam uchun sartchani tushunish qiyinchilik tugʻdirmaydi.
Asosiy savdo tili sifatida sartcha Markaziy Osiyo boʻylab taʼsirini yoyishga intilayotgan sovet rasmiylarining eʼtiboriga tushishi kutilgan edi, lekin bunday boʻlmadi.
1920-30 yillarda Sovet hukumati mintaqaning etno-lingvistik koʻrinishini aniqlash uchun etnograflar va antropologlar guruhlarini safarbar qildi.
Mintaqada milliy davlatlarni shakllantirishga tayyorgarlik shu tariqa boshlanib ketdi. Fransin Hirshning "Empire of Nations" (Millatlar saltanati) asarida yozishicha, milliy davlatlar yaratilishi tabiiy etnik muhit bilan hisoblashishdan koʻra koʻproq koʻr-koʻrona siyosiy iroda orqali amalga oshirilgan edi.
Shu sababli ham sart tili taqdiri ayanchli yakun topdi. Sartlarni yangi yaratilgan oʻzbek millati tarkibiga qoʻshib yuborishga qaror qilindi. Oqibatda sart tiliga rasmiy maqom berilmadi va sartlarning madaniyati sotsial oʻzbek millati foydasiga eʼtiborsiz qoldirildi.
1926 yildan boshlab "sart" nomi aholi roʻyxati va siyosiy muhokamalardan chiqarib tashlandi. Kommunizm qurish yoʻlidagi kurashda qurilajak jamiyat maqsadlariga muvofiq emas deb hisoblangan boshqa koʻplab shevalar qatori sart tili ham rasmiy tarixiy manbalardan oʻchirib tashlandi.
Britaniya Kutubxonasida saqlanib qolgan va maqola davomida biz muxtasar koʻrib chiqqan ushbu ikki qoʻllanma Sovetlargacha boʻlgan davrda Markaziy Osiyo aholisining aksariyat qismi tomonidan qoʻllanilgan sart tilining unsiz shohidlari boʻlib qolmoqda.
Matn va suratlar Britaniya kutubxonasining ruxsati bilan olindi.
BBC Oʻzbek xizmati bilan Telegram orqali bogʻlanishni istasangiz, telefonimiz: +44 7858860002 http://www.bbc.com/uzbek/lotin-43142177?ocid=wsuzbek.social.organic-post.ok.._.edit #bbcuzbek #Markaziy #Osiyo #sart #turkiy #til #Sovetlar #etnik #sartlar #mintaqa #turkiylar
https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-68950293 Тафсилотлари илова қилинган линкимизда.
https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-68950293 Янги тафсилотлар.
...https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-68950293 Воқеаларнинг сўнгги ривожи минтақада жиддий хавотирлар ва янги саволларни пайдо қилмоқда.
...https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-68950289 Вазиятга янги баҳо.
...https://www.bbc.com/uzbek/uzbekistan-68950289 Батафсил илова қилинган линкимиз орқали танишинг.
https://www.bbc.com/uzbek/world-68948888 Батафсил илова қилинган линкимиз орқали танишинг.
https://www.bbc.com/uzbek/world-68948888 Батафсил илова қилинган линкимиз орқали танишинг.
Присоединяйтесь к ОК, чтобы подписаться на группу и комментировать публикации.
Комментарии 4