ԿԻԼԻԿԻԱ- Չնայած այն հանգամանքին, որ Սիրիայի հյուսիսում ավարտված ալ ըլլայ մահվան ճամբարներում, մի մասը շարժվեց դեպի Մերձավոր Արեւելք, իսկ Մուսա լեռցիները ծովով հասել էին Եգիպտոսի Պորտ Սայիդ նավահանգստով:
Կիլիքիոյ հայերը ֆրանսիական ուժերի աջակցությամբ լեգեոն մը ձեւավորում էին: 1919 թ. Փետրվարի 1-ին «Արեւելյան լեգեոնը», որը կոչվում էր «Հայկական լեգեոն», ֆրանսացիների կարեւորագույն ուժերից էր: Նրանք նաեւ մասնակցել են ժամանակակից իսրայելյան եւ պաղեստինյան հողերը Օսմանցիների ձեռքերից ազատող պատերազմներից եղող Արարայի ճակատամարտին:
ԿԱՐԱՊԵՏ ԹՕԶԼՈՒԵԱՆԸ ՊԱՏՄՈՒՄ Է
Երուսաղեմի շրջակայքի տարածքներ քշվող Հայերից մեկը եղած 1903 թ. Զեյթուն ծնված, Կարապետ Թօզլուեանը, պաղեստինյան մեջ գտնվող Արաբական Արարա գյուղի մեջ 1918 թ. Սեպտեմբերի 19-ին Օսմանյան կայսրության դեմ, հաղթանակ եարված պատերազմը այսպես պիտի պատմէր,
“Ամենուրեք, Մուսալեռցիները, Քեսաբցիները, Հուսեյնիկցիները, Ադանացիները, նաեվ ամենտեղից ֆիտայիները գնացին ֆրանսիացինէրին օգնելու համար. քանզի խոստացել էին որ Կիլիկիան պիտի տան հայերին:
Մեր հայ ֆիտայիները ֆրանսացի գեներալին ասէլ էին “Մենք այդ Նապլուսի հենակետը կգրավենք” Գեներալն էլ խարցրէլ էր ‘Ինչպէս էք արնելու?’ Հայերը պատասխան տվին այսպես ‘Դա քեզ համար չէ, մենք թուրքերից վրեժ արնելով էնք հաղթելու’ Գեներալն էլ ասել էր ‘Եթե հաղթեք, ձեզ անկահութիւն կտանք; Կիլիկիան ձեզ կտանք’. Հայ կամավորներու աջքերը արյունահեղվեց; նրանք ‘հուրրա! հուրրա!’ ձայներով հարձակվել, հենակետ գրավէլ եւ հաղթանակ էին տարել.”
Մուսա Դաղի վերջին պաշտպանողը մենք հաղթեցինք
Պրոֆեսոր Վերժինե Սվազլյանի կողմից հավաքված եւ Հայոց ցեղասպանության մասին պատմող «Բելգե հրատարակութեան» կողմից հրատարակած մեկ այլ հուշագիր պատկանում էր 1885 թ. Մուսա Լեռ ծնված Մովսես Փանոսյանին, պատերազմի անմիջական մասնակիցներից մեկի: Ներկայացնելով իրեն, որպես «Մուսա լեռան պատերազմի վերջին ապրող պաշտպանը», Փանոսյանը պատերազմը նկարագրում է հետեւյալ կերպ.
“ Մենք կամավոր կերպով գրանցվեցինք ֆրանսիական բանակին. Հայկական լեգիոնի հիմքը ստեղծեցինք: Ամեն կողմից, Խարբերդից (Harput), Սեբասթիաից (Սիվազից), Արաբկիրից, Հուսեյնիկից, Կիլիկիայի փոլոր կողմերից Հայ քաջեր գալիս մեզ հետ միացան. Գնալինք դեպի Նաբլուսի ճակատ, պայքարի մեջ մտանք եւ հաղթանանք տարանք: Անգլիացին մեր մեծերին այսպես ըսավ: ‘Այսպիսի քաչեր որ դուք ունեք մեր թագավորից էլ հարուստ էք’: Որ մենք Արարայի ճակատամարտում հաղթեցինք Նրանք մեզ դրամով պարքեվադրեցին… »:
Արարայի պատերազմում լեգեոնի հաջողությունը, նույնպես արտացոլված է հայ աշուղների թուրքերենով գրված մի քանի երգերում.
“Մեկ առ մեկ հաշվեցի չորս տարի եղավ,
Հայ զինվորը, վերցրեց Նաբլուսը
Հայ զինվորը հազար հինգհայրուր հօգի,
Անգլիացիք, ֆրանսացիք, զարմացան այս գորղին ”
Հայ լեգեոները նաեւ արժանացան գնահատականին ֆրանսիական եւ բրիտանացի հրամանատարներին: Երուսաղեմի գրավման պատճառով «Նվաճող Երուսաղեմի» կոչումը ունեցող բրիտանացի գեներալ Էդմունդ Ալենբին 1918 թ. Հոկտեմբերի 12-ին Հայաստանի ազգային պատվիրակության ղեկավար Պողոս Նուբար փաշային ուղարկված հեռագրին գրում է. “Ես հպարտ էմ, որ իմ հրամանի տակ մի Հայկական ջոկատ ունեմ: Նրանք փայլուն կերպով կռվեցին եւ հաղթանակի մեջ խոշոր մասնաբաժին ունեցան»: Զինվորական հաջողությունից հետո, Մուսա Լեռցի հայերը վերադարնում էին Օսմանյան կայսրության ձերքից ազատված իրենց հայրենիքը: Մօվսես Փանօսյանը, այս վերադարձը իր հուշագրութիւնների մեջ այսպես էր գրէլու.
“1919 թ. Բոլորին թույլտվություն տվեցին վերադառնալ հայրենիք: Մենք էլ գնացինք Մուսա Լեռը: Մենք տեսանք, որ մեր տները այրվել, քանդվել եւ ավերակին է վերածվէլ: Մենք սկսեցինք կառուցել, շտկել, ամրացնել, այգի, ծառեր տնկել: Այնուհետեւ, Մուսա լեռան վրա, որը մեզ փրկած նավի տեսգով, մենք դրա վրան խաչ եղող հուշարձան մը կանքնեցրինք…”
“Ֆրանսացիները եւ Անգլիացիները տված խօստումները մեկ առ մեկ մորացան”
Սակայն տարածաշրջանի ճակատագիրը փոխվել է դեռեւս 20 տարի անց `ցեղասպանությունից: Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմի տարիներին Ֆրանսիա եւ թուրքիա համաձայնութեան էն գալիս, Իսքենդերունի-Անթաքիա տարածաշրջանը նախ Հաթայ անունը կրելով իր անկախությունը ստանում, որից հետո Թուրքիան բռնազավթում է: Եւ այս գործընթացի ժամանակ Հայկական բնակչութեան մեծ մասը մեկ անգամ եւս պիտի տեղափոխվեր, ստիպված պիտի ըլլային լքել իրենց հայրենիքը: Ինչպես Փանօսյանն իր հուշերում ասել է, նոր հողերը պիտի ելլային Անջարը, որն այժմ գտնվում է Լիբանանի սահմանում:
“Մինջեւ 1939թ. Հանքիստ էնք ապրել, այդ թվականին Ֆրանսացիները եւ Անգլիացիները Հայերուն տված խոստումները մեկ մեկ մորացած եւ Ալեքսանդրետի [İskenderun] Սանջակը, Մուսա Լեռան հետ միասին թուրքերին հանցնեցին որպես նվեր:
Մենք ինչ կարող էինք անել? Կարող էինք մենք ապրել թուրքերի հետ?: Մեր եղած չեղածը հավաքելով ճանապարհ ելանք դէպի Սուրիական ափ, Փասիթիի հարթավայրը: Այդ գիշեր, այդպիսի մի անձրեւ ելավ որ, ամեն ինչ եղել է թռչվեց: Մեր ժողովուրդը չի գիտեր թե ուր փաղջի. Չկա ծառ մը, որի տակ կարող էին ապաստան գտնել: Տաքանալու համար ամբողջ գիշեր անձրեւի տակ սկսէցինք պարէլ: Արավօտը, շատ մարդիկ հիվանդացան. Հիվանդներն էլ մահացել էին: Հետոյ, մեզ Այնճար տարան; այնետղն էլ փաց տարածք էր: Մենք սկսեցինք տուն կառուցել, սկսեցինք տնկէլ խաղողի այգիները; ջուրը փերինք: Միքանի տարվա մեջ Այնճառը դարցրինք դրահտավայր: Այնտեղ նարինջ, կիտրոն, հելքիթ ինչ կքար ամեննալ կաճէր”:
Սէրտար Քօրուճու
ԶեկոյՑ Կիլիկիոյ հայերու ջարդերու մասին
Ծովակալ դէ Ռոբեկ (Կոստանդնուպոլիս)
1920 թուականի Մարտի 7-ին
1920 թուականի մարտի 7-ին ժամը՝ 16:20
1920 թուականին մարտի 8-ին ժամը՝ 17:45
No.200. (R).
Հետեւեալը պրն.Ուիլիամսի համար է, կը փոխանց է Վ. Ա. Քեննեդուի պահանջով:
Նամակը կ’սկսի՝
No. 5. Մարաշի լուրերու հաստատում: 18 հազար մարդ կոտորուեցաւ շրջանին. քաղաքը այրեցաւ, սնունդ չիկայ եւ դեռ չէ ազատագրուած: 2000 գաղթական հասած է Ատանայ : 13 հազար կին և երեխայ ճանապարհին մահացած են ձնաբուքի պատճառով: Մարաշի մէջ դեռ կան 8 հազար հայեր, որոնցից շատերը վիրաւորներ են: Զեյթունը մեկուսացուած է: Ատանայի եւ Տարսոնի անմիջական վտանգ չի սպառնում, բայց անհանգիստ է եւ անկարգ, անվտանգութեան առումով ընդհանրապէս վստահությիւն չիկայ:
Կը հիշեցնենք, որ 1920 թուականի Օգոստոս 4-ին[1] Ֆրանսիոյ հովանավորութեան ներքոյ Ադանայի մէջ հռչակուեցաւ Կիլիկիոյ անկախ[2] հանրապետութիւն: Սակայն 1921թուականին Հոկտեմբեր 20-ին Ֆրանսիոյ եւ քեմալական Թուրքիոյ միջեւ կնքուած Անկարայի պայմանագիրով ոտնահարուեցան Կիլիկիոյ ողջ բնակչութեան իրավուքնները: Այս պայմանագիրով ֆրանսիացիները 1922 թուականին Յունուարի 5-ին թուրքերուն հանձնեցին Ադանայի նահանգը եւ հեռացան: Նոր կոտորածի սպառնալիքը ստիպեց Կիլիկիոյ 150 հազար հայերուն վերստին տեղահանուիլ ու գաղթել Սիրիա, Լիբանան, Հունաստան և այլ երկիրներ:
Կարդալ : http://westernarmeniatv.com/fr/politics/le-president-trump-contre-lonu-que-signifie-la-reconnaissance-de-jerusalem-comme-capitale-disrael/ [1] http://www.western-armenia.eu/stat.gov.wa/arm/2017/KILIKIA/Kilikio_Hayerou_Azgayin_Khorhurti_Hrtchagaqir-04.08.2017.pdf [2] http://www.western-armenia.eu/stat.gov.wa/arm/2017/KILIKIA/Kilikio_Angakhoutyan_Hrtchagaqir-04.08.1920.pdf
Присоединяйтесь к ОК, чтобы посмотреть больше фото, видео и найти новых друзей.
Нет комментариев