Итт шарахь сов т1ом бинера цо паччахьана эскирна дуьхьал. Муриди т1еман тобанна т1ехь куьгалхо йара иза. Таймасхина дика довзара т1еман 1илма а, цуьнан т1емалой г1ара бевлла бара шайн майраллица, т1еман хьунарца а. Паччахьан инарлаш дукха г1иртира Таймасхан т1еман тоба йохо, делахь а, цкъа цуьнах г1уллакх ца хилара церан. Итт шо хан йаьлчи каделира паччахьан эскира, чевнаш хилла, кхетам чухь йоцу Таймасха йисаре йало. Цигахь хилла хьелаш дуьйцуш, Таймасхан майраллех лаьцна тешаллаш ду Пачхьалкхан исторически архивехь Тбилиси г1алахь.
Оцу генарчу т1еман заманчохь т1емен доза тоьхна, 1аьржачу х1орданний Дербентана т1екхаччалц йара «Кавказская линия». Паччахьа инарлас дуьйцу: «15 апрель баттахь 1842 шарахь Г1алг1ай махка т1ехь, Большой Яндырка олучу юьртана нохчийн т1ом хилира паччахьан инарла волчу Сулимовскин эскарца. Нохчийн эскаран тхьамда вара Имам Шемалан наиб волу Ахверды Магома, т1аьхьонца вевзаш, г1ара ваьлла Имам Шемалан наиб хилла волу.
Цуьнан эскирна юккхехь йара Таймасха шен т1еман тобунца. Цу хала, луьра т1амехь т1къе кхоъ нохчо йисаре нисвелира паччахьан эскирна. Царна юккъехь Таймасха а йара. Иза чевнаш хилла, лазийна кхетам чохь йоцуш лецира цара. Цу т1амех Таймасха йоккха чов хилла лазийнера шаьлта йаьккхина куьга леташ, кортах тур кхетта хилла чов йара Таймасхина. Цул совнаг1а иза лазийна йара шина д1аьндарго йиначу чевно, шина когах маситтаза 1оьттина тоьпан цамзана чов йара. Оцу т1аьххьарчу Гихт1арцу Таймасхана т1амехь (д1а ихначу ц1ино кхетамчура йохуш) шен керахь цхьана куйга шаьлтана мукъ къулуш, вукха куйга тур лаьцна мостаг1ашна дуьхьал лаьтташ яра. Салтий т1е баха ца баьхьиш генахь сецара бохуш дийцара, г1ел йелла охьа йужуш йолчу йо1ана. Ц1ий д1а ихна, г1ел йелла Таймасха син кхетам чухь йоцуш йужира ц1ийх дузначу лаьтта, и кхетам чохь йоций хеъчи бен цабаьхьира мостаг1ий цунна т1е баха и схьа лаца а.
Йийсар дина Нохчий Владикавказ г1ала д1абигира. Т1еман хьелаш дуьйцуш долу журнал дешча паччахьана Николай 1 хиира цигахь лелла хьал. Журнал т1аьхь яздина дара Таймасха йисар йалина т1амехь аьлла. Таймасха ц1е дика йовзара паччахьана цу журнала т1ехь яздинчу т1еман хьелаш дуьцучу хаамашца. Императоро омра дира т1еман министре и Таймасха шен къоман духарца т1ам техь лелийна долу шена т1е схьа йалайе аьлла омра дира. Гуттар а цуьнах яздина дара «хишница», «хишнические набеги» бохуш. Кхузахь духхьара Россия паччахьо элира «Она воевала» аьлла. Командующий Къилбаседа Кавказа эскирхойномра деара и йо1 сихо ей паччахьана т1е йалайе аьлла. Йо1 Владикавказера Ставрополе ялира, цигара Сант Петербурге йига новкъа йаьккхира иза.
Петербурге Таймасха д1акхаччи паччахьо а, паччахьан хьусамнанас-имперарицас иза ч1ог1а дика т1е лецира. Цигахь цо мел хан йаьккхина хууш дац. Императрицано Таймасханна еза жовх1аршца кхелина дашо з1е1а йелира совг1атана. Пачхьалкха казнара б1е сом ахча делира. Дуьйцуш дара цу хена паччахьо- «ша хьо марша йаьккхича ахьа т1ом сацор барии» аьлла бохуш. Таймасхас цуьнан б1аьрчу хьаьжна эли бахара: «Т1ом болийнариг, беш верг хьо ву. Ахьа т1ом сацохь ша сацор ду духьало йар» - аьлла. Дийцара Николай паччахь цецваьлла хиллера цуьнан хьекъалах, куцах а.
Октябр баттахь Таймасха Ставрополь г1ала йалира, кехаташ дийцарехь цигахь цок хо к1ира хан йаьккхира. Кавказский лини эскара штаба хьаькимо яздора: «диалг1ачу октябрехь 1842 шарахь генерал-майоре Фрейтагу: «Паччахьан лаамца Питербурге йигна йолу Таймасха Молова, вайца итт шарахь сов т1ом бина йолу д1акхетина Ставропол г1ала. Петербургера даитанчу кехат т1ехь билгал дина дац иза чуйоьллина мичахь латтор ю аьлла. Аса иза Грозный крепосте д1ахьажина. Лерина лар йан езар ю иза, Нохчичу д1а ца йадита. Сайна лакхарчу хьаькимашка кехат дахьитина ас, иза мичахь латто ю аьлла, цул т1аьха хуур ду цуьнах дерг».
Грозный крепосте схьайалича Таймасха цигахь йитира хан яккха. Цуьнан 1аш йолу юрт Гихт1а а, цуьнан нах а генахь бацара 1аш. Шайн нахана т1е цакхачитора иза, ган ца гайтора.
Х1алхалг1ачу мартехь Фрейгата шеен рапортаца хаам бо генерал-майоре Траскине, хаайтуш Таймасхана да а, кхин болу цуьнан нах Грозный г1опана генахь 1аш ца хилар. Шена хетарехь дика хир дара иза кху крепост чохь 1ича, амма цхьанне ниц1къ кхочур бац кхузахь иза сацо, гуттара иза лар ян ниц1къ бац. Шена меттиг мА йаьлли йодур йолуш ю иза. Шена хетарехь иза шеен да волчу д1айахитича г1олий яра, цул совнаг1а иза йевзаш йолчу ц1ина йо1 ю. Паччахь а, царица даьлла шайгара боккха къихетам гайтина оцу зудчунна, хьаста а хьаьстина. Цунга дийцита паччахьан комаьршалла. Кхузахь латтор цунна шена т1ехь ницкъ бо, сисаз йо аьлла хеташ ю».
Рапорт Тифлисе кхечираКавказский корпусан куьгалхочуьнга, иза реза ца хилира Таймасха д1ахеца. Оццу хена Тифлисе дахара Таймасхи ша парг1ат йаккхар дуьхуш кехат. Цо яздора ша мискачу нехан йара, паччахьо йелла дашо цаь1и йохка ца лаара шена хьаьн-хьанна а. Шена лаара и заь1и йуха йала, цуьнан мета ахчица бекхам бар.
Кавказский хьаькамашна юккхехь цец бовлар хилира, Нейдгард язйира паччахье Таймасхас шега дехнера иштта аьлла. Цул т1аьхьа паччахьера омра деара - «Совг1атана царицо йелла з1е 1аддайита Таймасханна. Цунна пачхьалкха шиб1е сом ахча ло. Цуьнга дийца ала вай мел къинхетаме ду, адамий вайга безам хьалабаккха» - аьлла.
Цул т1аьхьа дукха хан йалале Таймасхана бакъо йелира шен ц1а йаха.
24 апрелехь 1845 шарахь Кавказский лини штабера запрос йеара Таймасханчух х1ун хилла аьлла. Жоп иштта дара: «Таймасха Молова шен деца шен ц1ахь Гихт1ехь 1аш ю. Кест-кеста крепосте йог1у иза»- аьлла.
ПОЧЕТНАЯ ПЛЕННИЦА ТАЙМАСХА
Знакомим читателя с архивными документами об одной из легендарных чеченских женщин первой половины XIX века, которая руководила отрядом ополченцев, воевавших в Кавказскую войну. Источник этот хранится в Российском государственном военно-историческом архиве (РГВИА, ф. 13454, оп. 2, д. 372) и датируется 14 мая 1842 - 27 марта 1845 гг.
КОПИЯ
с отношения г-ну корпусному командиру
Г. генерал-адъютанта графа Клейнмихеля
от 8-го мая 1842 года № 3285
Государь Император, усмотрев из журнала военных действий отрядов в Малой Кабарде и Назране, представленного командующим войсками на Кавказской линии и в Черномории при рапорте № 510, что при сражении, бывшем 15-го апреля между отрядом полковника Сулимовского и шайкою чеченцев, под предводительством Ахверды Магомы, близ урочища Большой Яндырки в числе 24-х пленных, взятых назрановскою милициею, находится женщина Тамахан Малова, принимающая участие в хищнических набегах более 10-ти лет, высочайше повелеть соизволил: женщину эту в том самом национальном платье, в котором она воевала, прислать в С.-Петербург, снабдив ее всем нужным для дороги с надлежащим о ней попечением в содержании и довольствии.
Таковую Монаршую волю сообщая Вам, Милостивый Государь, для зависящих распоряжений, - прошу принять уверение в совершенном моем почтении.
РГВИА, ф. 13454, оп. 2, д. 372, л. 10 с об.
Начальнику штаба войск Кавказской линии
и Черномории флигель-адъютанту
Его Императорского Величества
г-ну полковнику и кавалеру Траскину.
От Владикавказского коменданта
полковника Нестерова.
ПРИКАЗ
Донского казачьего № 35 полка
приказному Федору Григорьеву
Поручая тебе пленную азиатскую женщину Тамасхан Молову, которая по Высочайшему повелению требуется в С.-Петербург, предписываю:
Доставить женщину эту в С.-Петербург на почтовых лошадях, к Г. Управляющему Военным Министерством при бумаге тебе вручаемой за № 1256 и сдать кому приказано будет от Его Сиятельства под квитанцию, которую ты по возвращении в Ставрополь обязываешься представить в Канцелярию по управлению мирными горцами.
2. На уплату прогонов по прилагаемой при сем подорожной от Ставрополя до С.-Петербурга следующие деньги прими из Ставропольской Комиссариатской Комиссии…
3. Вменяется тебе в строжайшую обязанность во время пути иметь бдительный надзор за помянутой женщиной, обращаться с нею кротко и ласково и довольствовать ее в пути на отпущенные деньги пищею по возможности лучшою, на ночлегах по прилагаемому открытому листу требовать обывательскую квартиру, если на почтовых станциях не будет для того помещения, ни под каким видом с почтовой дороги в сторону не сворачивать и нигде не останавливаться, кроме ночлегов отдыха, если бы в таковом встретилась надобность.
4. Если во время дороги женщина эта заболеет, то в то же время ты должен сдать ее в том месте, где есть госпиталь или больница, местному начальству на излечение с тем, чтобы по выздоровлении она была отправлена по назначению, а ты сам должен возвратиться в Ставрополь, о чем донеси Его Сиятельству г-ну Управляющему Военным Министерством с представлением данных тебе бумаг.
г. Ставрополь
Генерал-лейтенант Галафеев
.
Командующему войсками
на Кавказской линии и в Черномории
господину генерал-лейтенанту
и кавалеру Гурко
Начальника Левого фланга Кавказской линии генерал-майора Фрейтага.
Рапорт
Проживающая в крепости Грозной чеченка Таймасхан Молова, взятая в плен с оружием в руках 15-го апреля 1842 года близ урочища Яндырки, получила в подарок от Государыни Императрицы драгоценную золотую цепь с каменьями. Несмотря на бедность, в которой теперь находится, она не желает продать в частные руки подарка этого, а просит исходатайствовать позволения представить его обратно с тем, чтобы ей были выданы с казны деньги, которых стоит цепь эта.
Имею честь донести о сем Вашему Превосходительству покорнейше прошу в уважение бедности Таймасхан Моловой, исходатайствовать ей дозволение представить обратно драгоценную цепь, пожалованную Государынею Императрицею с выдачею вместо оной денег, которых стоит цепь. Причем докладываю, что о пожаловании ей подарка этого сообщено Вашему Превосходительству рапортом начальника Штаба отдельного Кавказского корпуса 28 генваря сего года с № 165, препровожденном ко мне в копии при надписи генерал-майора Траскина 21 февраля с № 105.
Генерал-майор (подпись)
Командующему войсками
на Кавказской линии и в Черномории
господину генерал-лейтенанту
и кавалеру Гурко Начальника Штаба
Рапорт
Господин Военный Министр от 7-го сего октября за № 8504, сообщил Г. корпусному командиру, что Государь Император по всеподданнейшему докладу отношения Его Высокопревосходительства от 19 минувшего сентября за № 1250 Всемилостивейше повелеть соизволил: оставив при чеченке Тамасхан Моловой пожалованную ей в минувшем году золотую цепь, выдать этой женщине в единовременное пособие двести рублей серебром.
№ 1417,
24 апреля 1845 г,
креп. Грозная
господину полковнику
и кавалеру Кусакову
На рапорт Ваше Высокоблагородие 27 марта с № 704 уведомить честь имею, что чеченка Таймасхан Малова живет у непокорных родителей своих в Гихах и иногда приезжает в крепость Грозную. В каком же положении она находится ныне мне того не известно.
Генерал-лейтенант (подпись)
РГВИА, ф. 13454, оп. 2, д. 372, л. 56
Архивный вестник, выпуск 4, 2016 год.
Комментарии 2