Hadis ilmi va uning turlari haqida qisqacha ma’lumot
Muallif muqaddimasi
1-bob. Ixlos
2-bob. O‘lim qo‘rqinchi va shiddati
3-bob. Qabr azobi va uning qattiqligi
4-bob. Qiyomatning qo‘rqinchi va dahshatlari
5-bob. Do‘zax va do‘zax ahlining sifatlari
6-bob. Jannat va jannat ahlining sifatlari
7-bob. Allohning rahmatidan umid qilish
8-bob. Yaxshi ishlarga buyurish va yomon ishlardan
qaytarish
9-bob. Tavba
10-bob. Yana tavba haqida
11-bob. Ota-onaning haqqi
12-bob. Farzandning ota ustidagi haqlari
13-bob. Silai rahm
14-bob. Qo‘shnichilik haqlari
15-bob. Aroq ichishdan qaytarish
16-bob. Yolg‘ondan qaytarish
17-bob. G‘iybat
18-bob. Chaqimchilik
19-bob. Hasad
20-bob. Kibr
21-bob. Ihtikor
22-bob. Kulishdan qaytarish
23-bob. G‘azabni yengmoq
24-bob. Tilni saqlash
25-bob. Hirs va uzun orzu
26-bob. Kambag‘allarning fazilatlari
27-bob. Dunyodan yuz o‘girish
28-bob. Balo va mashaqqatlarga sabr qilish
29-bob. Musibatga sabr qilish
30-bob. Tahoratning fazilatlari
31-bo...ЕщёHadis ilmi va uning turlari haqida qisqacha ma’lumot
Muallif muqaddimasi
1-bob. Ixlos
2-bob. O‘lim qo‘rqinchi va shiddati
3-bob. Qabr azobi va uning qattiqligi
4-bob. Qiyomatning qo‘rqinchi va dahshatlari
5-bob. Do‘zax va do‘zax ahlining sifatlari
6-bob. Jannat va jannat ahlining sifatlari
7-bob. Allohning rahmatidan umid qilish
8-bob. Yaxshi ishlarga buyurish va yomon ishlardan
qaytarish
9-bob. Tavba
10-bob. Yana tavba haqida
11-bob. Ota-onaning haqqi
12-bob. Farzandning ota ustidagi haqlari
13-bob. Silai rahm
14-bob. Qo‘shnichilik haqlari
15-bob. Aroq ichishdan qaytarish
16-bob. Yolg‘ondan qaytarish
17-bob. G‘iybat
18-bob. Chaqimchilik
19-bob. Hasad
20-bob. Kibr
21-bob. Ihtikor
22-bob. Kulishdan qaytarish
23-bob. G‘azabni yengmoq
24-bob. Tilni saqlash
25-bob. Hirs va uzun orzu
26-bob. Kambag‘allarning fazilatlari
27-bob. Dunyodan yuz o‘girish
28-bob. Balo va mashaqqatlarga sabr qilish
29-bob. Musibatga sabr qilish
30-bob. Tahoratning fazilatlari
31-bob. Besh vaqt namoz haqida
32-bob. Azon va takbir fazilati
33-bob. Tahorat va poklik
34-bob. Jum’aning fazilati
35-bob. Masjidlarning hurmati
36-bob. Sadaqaning fazilati
37-bob. Sadaqa balolarni daf qilishi haqida
38-bob. Ramazon oyi fazilatlari
39-bob. Zulhijja oyining dastlabki o‘n kuni fazilati
40-bob. Ashuro kunining fazilati
41-bob. Nafl ro‘zasi, oyning 13-,14-,15-kunlari ro‘zasi
va rajab oyi ro‘zasining fazilati
42-bob. Ahli ayolga nafaqa qilish
43-bob. Qo‘l ostdagilarning rioyasi haqida
44-bob. Yetimlarga yaxshilik qilish
45-bob. Zino haqida
46-bob. Ribo yeyish haqida
47-bob. Gunohlar haqidagi rivoyatlar
48-bob. Zulm haqida
49-bob. Rahmat va shafqat
50-bob. Allohdan qo‘rqish haqida
51-bob. Alloh taoloni zikr qilish haqida
52-bob. Duo haqida
53-bob. Tasbeh aytish haqida
54-bob. Payg‘ambar (s.a.v.)ga salovot aytishning
fazilati haqida
55-bob. "La-a ilaha illalloh" kalimasining fazilati haqida
56-bob. Qur’on fazilatlari haqida
57-bob. Ilm talab qilish fazilati haqida
58-bob. Ilmga amal qilish
59-bob. Ilm ahli bilan o‘tirishning fazilati
60-bob. Shukr
61-bob. Kasb qilish fazilati
62-bob. Kasb qilish va haromdan hazar qilish
63-bob. Taom berish va husni xulq fazilati
64-bob. Allohga tavakkul
65-bob. Xudojo‘ylik
66-bob. Hayo
67-bob. Amal va niyat biriligi
68-bob. Mag‘rurlanish
69-bob. Haj fazilati
70-bob. Posbonlik fazilati
71-bob. Chavandozlik va o‘q otish fazilati
72-bob. Muhammad (s.a.v.) ummatlari fazli
73-bob. Erining xotini ustidagi haqlari
74-bob. Xotinning eri ustida haqlari
75-bob...Ещё46-bob. Ribo yeyish haqida
47-bob. Gunohlar haqidagi rivoyatlar
48-bob. Zulm haqida
49-bob. Rahmat va shafqat
50-bob. Allohdan qo‘rqish haqida
51-bob. Alloh taoloni zikr qilish haqida
52-bob. Duo haqida
53-bob. Tasbeh aytish haqida
54-bob. Payg‘ambar (s.a.v.)ga salovot aytishning
fazilati haqida
55-bob. "La-a ilaha illalloh" kalimasining fazilati haqida
56-bob. Qur’on fazilatlari haqida
57-bob. Ilm talab qilish fazilati haqida
58-bob. Ilmga amal qilish
59-bob. Ilm ahli bilan o‘tirishning fazilati
60-bob. Shukr
61-bob. Kasb qilish fazilati
62-bob. Kasb qilish va haromdan hazar qilish
63-bob. Taom berish va husni xulq fazilati
64-bob. Allohga tavakkul
65-bob. Xudojo‘ylik
66-bob. Hayo
67-bob. Amal va niyat biriligi
68-bob. Mag‘rurlanish
69-bob. Haj fazilati
70-bob. Posbonlik fazilati
71-bob. Chavandozlik va o‘q otish fazilati
72-bob. Muhammad (s.a.v.) ummatlari fazli
73-bob. Erining xotini ustidagi haqlari
74-bob. Xotinning eri ustida haqlari
75-bob. Nizolashganlar o‘rtasini isloh qilish va
arazlashishdan qaytarish
76-bob. Sultonlarga aralashish
77-bob. Kasallik va kasalni ko‘rishlik
78-bob. Nafl namozlari fazilati
79-bob. Namozni mukammal o‘qish va unda xushu’
qilish
80-bob. Duo va tasbehlar
81-bob. Muloyimlik
82-bob. Sunnatga amal qilish
83-bob. Oxirat ishlariga qayg‘urish
84-bob. Kishining qanday tong ottirishi to‘g‘risida
85-bob. Tafakkur qilish
86-bob. Qiyomat alomatlari
87-bob. Abu Zarr G‘iforiy (r.a.) hadislari
88-bob. Toatda jiddu jahd qilish
89-bob. Shayton adovati va xiylalari
90-bob. Rizo
91-bob. Mav’izalar
Hikoyatlar bobi
So‘ngso‘z
Muallif haqida
Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam hayotlik
chog‘larida vahiy kelgandan boshlab to vafotlariga
qadar aytgan so‘zlari, bajargan fe’llari, biron sahoba
qilgan ishni tasdiqlaganlari yoki indamasalar-da, iqror
qilgan narsalari hadis yoki sunnat deyiladi.
Payg‘ambar (s.a.v.) davrlarida hadisni sahobiylar
eshitiboq, yozmasdan unga amal qilar edilar. Chunki
hadis Qur’on oyatlariga aralashib ketmasligi uchun
Payg‘ambar (s.a.v.) uni yozishni man’ qilar edilar.
Ammo Qur’on mukammal shaklda nozil bo‘lib, sahifalar
holiga keltirib bo‘lingach, odamlar hadisni yozishga
ehtiyoj seza boshlashdi. Chunki Payg‘ambar (s.a.v.)
vafotlaridan keyin tobe’inlar davrida Islom dushmanlari
tomonidan Islomning ichiga har xil fitnalar va shular
qatorida Payg‘ambar (s.a.v.) aytmagan yolg‘on
hadislarni kirgizish hollari ko‘zga ko‘rina boshladi.
Tobe’inlar davrida u qadar ko‘p hadis yozilmadi. Taba’
tobe’in va ulardan keyingi asrda yashagan olimlar
hadisni chuqur o‘rganib, uni darajalarga bo‘lib, k...ЕщёPayg‘ambar sollallohu alayhi vasallam hayotlik
chog‘larida vahiy kelgandan boshlab to vafotlariga
qadar aytgan so‘zlari, bajargan fe’llari, biron sahoba
qilgan ishni tasdiqlaganlari yoki indamasalar-da, iqror
qilgan narsalari hadis yoki sunnat deyiladi.
Payg‘ambar (s.a.v.) davrlarida hadisni sahobiylar
eshitiboq, yozmasdan unga amal qilar edilar. Chunki
hadis Qur’on oyatlariga aralashib ketmasligi uchun
Payg‘ambar (s.a.v.) uni yozishni man’ qilar edilar.
Ammo Qur’on mukammal shaklda nozil bo‘lib, sahifalar
holiga keltirib bo‘lingach, odamlar hadisni yozishga
ehtiyoj seza boshlashdi. Chunki Payg‘ambar (s.a.v.)
vafotlaridan keyin tobe’inlar davrida Islom dushmanlari
tomonidan Islomning ichiga har xil fitnalar va shular
qatorida Payg‘ambar (s.a.v.) aytmagan yolg‘on
hadislarni kirgizish hollari ko‘zga ko‘rina boshladi.
Tobe’inlar davrida u qadar ko‘p hadis yozilmadi. Taba’
tobe’in va ulardan keyingi asrda yashagan olimlar
hadisni chuqur o‘rganib, uni darajalarga bo‘lib, kitob
shaklida yoza boshladilar. Buning barobarida hadis
rivoyat qilishda asos bo‘lgan jarh va ta’dil ilmi ham
kelib chiqdi.
Hijratning IV asriga kelib hadis va hadisga taalluqli
bilimlar mukammal va alohida-alohida ilm tusini oldi.
Endi hadislar sanadi, roviyi va matniga qarab
darajalarga bo‘linadi. Hadis ilmi olimlari Rasulullohdan
deb qilingan har bir hadisni darajasiga qarab
«mutavotir», «sahih» va boshqalarga bo‘lib, har birining
shartlarini va hukmlarini bayon qildilar.
Parvardigordan yordam so‘rab, hadisdagi matn, sanad-
isnod ma’nosini hadislar darajasiga ko‘ra bildiramiz.
Matn – sanadning kalomga borib tugashi.
Sanad, isnod – roviylarni matn bilan bog‘lovchi silsila.
Hadis darajalari:
1. Sahih – sanaddagi roviylar o‘zidan oldingi roviydan
bevosita olgan hadisdir. Bu o‘rinda roviyning odili
bo‘lishligi, mukammal shaklda hadisni zabt qilganligi va
hadisning sahihligiga ta’sir qiluvchi illat bo‘lmasligi
shart qilingan. Ahli hadisning ijmosi bilan unga amal
qilish vojibdir.
2. Muttafaqun alayh – Imomi Buxoriy va Imom Muslim
o‘z «Sahih»larida biron hadisni zikr qilsalar va bu
hadislar ma’noda va matnda bir xil bo‘lsa, muttafaqun
alayh, ya’ni, bu ikki muhaddis ittifoq bo‘lishgan, deyiladi.
3. Hasan – bunda sahihda shart qilingan narsalar
mavjud bo‘lishligi zarur, lekin roviyning hadis zabti
(hadisni yoddan bilishi yoki yozib olishi) biroz yengilroq
bo‘ladi.
4. G‘arib – hadisning rivoyatida bir roviyning yakka haq,
ba’zisida roviyning bir o‘zi bo‘lmog‘i.
5. Zaif – o‘zida «hasan»ning sifatlarini jamlamagan,
uning shartlaridan biror shartni yo‘qotgan hadis.
Fazilatli amal zikr etilgan bo‘lsa, zaif hadisga amal
qilish mustahabdir.
6. Mur...ЕщёHadis darajalari:
1. Sahih – sanaddagi roviylar o‘zidan oldingi roviydan
bevosita olgan hadisdir. Bu o‘rinda roviyning odili
bo‘lishligi, mukammal shaklda hadisni zabt qilganligi va
hadisning sahihligiga ta’sir qiluvchi illat bo‘lmasligi
shart qilingan. Ahli hadisning ijmosi bilan unga amal
qilish vojibdir.
2. Muttafaqun alayh – Imomi Buxoriy va Imom Muslim
o‘z «Sahih»larida biron hadisni zikr qilsalar va bu
hadislar ma’noda va matnda bir xil bo‘lsa, muttafaqun
alayh, ya’ni, bu ikki muhaddis ittifoq bo‘lishgan, deyiladi.
3. Hasan – bunda sahihda shart qilingan narsalar
mavjud bo‘lishligi zarur, lekin roviyning hadis zabti
(hadisni yoddan bilishi yoki yozib olishi) biroz yengilroq
bo‘ladi.
4. G‘arib – hadisning rivoyatida bir roviyning yakka haq,
ba’zisida roviyning bir o‘zi bo‘lmog‘i.
5. Zaif – o‘zida «hasan»ning sifatlarini jamlamagan,
uning shartlaridan biror shartni yo‘qotgan hadis.
Fazilatli amal zikr etilgan bo‘lsa, zaif hadisga amal
qilish mustahabdir.
6. Mursal – zaif hadisning bir turi, isnodining oxirida
tobe’inning o‘zi (sahobani zikr qilmay) «Rasululloh
shunday qilgan edilar», deydi. Buning hukmi ixtilofli.
7. Mu’zal – zaif hadisning bir turi, isnodidan ikki yoki
undan ortiq roviyning tushib qolishi. U mursal va
munqoti’dan ham yomon holatdir.
8. Munqoti’ – uzilishi qanday sababdan bo‘lmasin,
isnodi ulanmagan hadis. Isnodining uzilishi boshdami,
o‘rtasidami yoki oxiridami – buning farqi yo‘q.
Munqoti’ning hukmi ham zaif hadis kabidir.
9. Mudallas – isnodidagi biron aybni yashirib, uning
zohirini chiroyli ko‘rsatishga urinilgan hadis, uning
hukmi zaif hadis hukmidadir.
10. Mavzu’ – Payg‘ambarga (s.a.v.) nisbat berilgan,
lekin aslida to‘qib chiqarilgan yolg‘on hadis.
Ulamolarning ijmosiga ko‘ra, uni rivoyat qilish halol
emas.
11. Matruk – isnodida yolg‘onchi deb gumon qilingan
roviyi bor hadis. Hukmi olinmaydi.
12. Munkar – isnodida zaif roviy bo‘lib ishonchli deb
bilingan roviyning hadisiga zid kelgan hadis.
13. Marfu’ – Payg‘ambarga (s.a.v.) biror so‘z, fe’l,
taqrir yoki sifatni izofa qilish.
14. Mavquf – sahobaga biror so‘z, fe’l, taqrirni izofa
etish. Masalan: «Ali ibn Abu Tolib shunday dedi»,
deyish.
Alhamdu lillalhillazi hadana likitabihi va fazzolana ‘ala
soiril umami biakromi anbiyaihi, hamdan yastajlibul
marg‘uba min rizoihi va yasta’tiful maxzuna min ‘atoihi
va yaj’aluna minash shakiriyna linu’amihi val’arifiynna
lialaihi va sollallohu a’ala Muhammadin rosulihil
mustofa va nabiyyihil mujtaba va ‘la alihi va ‘itratihit
toyyibiyna va ‘ala ashabihi va ummatihi ajma’iyn.
Faqih, zohid, amal qiluvchi olim Nasr ibn Muhammad
ibn Ahmad ibn Ibrohim Samarqandiy rahmatullohi alayhi
aytadi: Qaysi kishini Alloh taolo odobda taniqli, ilmda
nasibali, hukm va pandu nasihatlarda ibratli, solihlarning
siyratiga tavaqqufli va mujtahidlarning ijtihodida
bo‘lishdek ulug‘ baxt bilan rizqlantirgan bo‘lsa, bunday
kishini Allohning yo‘lida harakat qilishi lozim deb bildim.
Chunki Alloh taolo aytadi:
“(Ey Muhammad), Parvardigoringizning yo‘li – diniga
hikmat va chiroyli pand-nasihat bilan da’vat qiling!”
(Nahl, 125.)
“(Ey Muhammad), Parvardigoringizning yo‘li – diniga
hikmat va chiroyli pand-nasihat bilan da’vat qiling!”
(Nahl, 125.)
1. Allohning elchisi Muhammad sallallohu alayhi
vasallamdan Abdulloh ibn Mas’ud (Alloh undan rozi
bo‘lsin) rivoyat qiladi. “Rasululloh (s.a.v.) bizga malol
kelmasin deb, va’z aytmoq uchun ma’lum kunlarni
belgilab qo‘ygan edilar”.
Mening vasiyatim, avvalo fikr qilib, bulardan eslatma-
ibrat olish, keyin boshqalarga eslatish. Bu ishga bizni
Alloh taolo buyurgan va rasuli ham. Alloh aytadi:
«Allohning kitobini odamlarga ta’lim berib va o‘zingiz
o‘qib-o‘rganib, yolg‘iz Parvardigorga ibodat qiladigan
kishilar bo‘lingizlar» (Oli Imron, 79).
Ba’zi mufassirlar bu oyatni: “Insonlarga kitobdan
o‘rgatayotgan narsalaringizga amal qilguvchi bo‘linglar”,
deb tafsir qilishgan. Alloh taolo yana aytadi”.
“Allohdan bandalari orasidagi olim-bilimdonlari-gina
qo‘rqur” (Fotir, 28). Boshqa bir oyatda, U payg‘ambari
Muhammadga (s.a.v.) deydi:
“Ey (liboslarga) burkanib olg...Ещё“(Ey Muhammad), Parvardigoringizning yo‘li – diniga
hikmat va chiroyli pand-nasihat bilan da’vat qiling!”
(Nahl, 125.)
1. Allohning elchisi Muhammad sallallohu alayhi
vasallamdan Abdulloh ibn Mas’ud (Alloh undan rozi
bo‘lsin) rivoyat qiladi. “Rasululloh (s.a.v.) bizga malol
kelmasin deb, va’z aytmoq uchun ma’lum kunlarni
belgilab qo‘ygan edilar”.
Mening vasiyatim, avvalo fikr qilib, bulardan eslatma-
ibrat olish, keyin boshqalarga eslatish. Bu ishga bizni
Alloh taolo buyurgan va rasuli ham. Alloh aytadi:
«Allohning kitobini odamlarga ta’lim berib va o‘zingiz
o‘qib-o‘rganib, yolg‘iz Parvardigorga ibodat qiladigan
kishilar bo‘lingizlar» (Oli Imron, 79).
Ba’zi mufassirlar bu oyatni: “Insonlarga kitobdan
o‘rgatayotgan narsalaringizga amal qilguvchi bo‘linglar”,
deb tafsir qilishgan. Alloh taolo yana aytadi”.
“Allohdan bandalari orasidagi olim-bilimdonlari-gina
qo‘rqur” (Fotir, 28). Boshqa bir oyatda, U payg‘ambari
Muhammadga (s.a.v.) deydi:
“Ey (liboslarga) burkanib olgan zot, turing-da,
(insonlarni oxirat azobidan) ogohlantiring!” (Muddassir,
1-2).
Boshqa o‘rinda yana Alloh taolo aytadi:
“Va (Qur’on bilan) pand-nasihat qiling! Zero, bu pand
nasihatlar mo‘minlarga naf yetkazur” (Vaz-zoriyot, 55).
2. Payg‘ambardan (s.a.v.) rivoyat qilinganki: “Bir soatlik
tafakkur bir yillik nafl ibodatdan yaxshidir”.
Ibrat, hikmat va mav’izalardan yuz o‘girgan kishi ikki
xislatdan birida bo‘ladi: yo oz amal qilib, o‘zini ko‘p
yaxshilik qilguvchilardan hisoblab qoladi. Yo ba’zi
harakatlar qilib urinadi, bu ko‘ziga ko‘p ko‘rinadi va shu
bilan o‘zini afzal bilib, sa’y-harakat va amallarini yo‘q
qilib qo‘yadi. Agar bularga (hikmat va mav’izalarga)
nazar qilsa, ibodatlarga hirsi ziyoda bo‘lib, darajasi past
ekanini biladi.
Allohdan yaxshi amallar va ulug‘ barakotlarga muvaffaq
etishini so‘raymiz. U zot ne’mat berguvchi, qodir zotdir.
2. Faqih (Abu Lays Samarqandiy (Alloh u kishini rahmat
qilsin) aytadi: Muhammad ibn Labid rivoyat qilgan
hadisda Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam
deydilar: “Sizlarning orangizga kirishidan eng
xavfsiragan narsam kichik shirkdir”. “Kichik shirk nima,
yo Rasulalloh?” deb so‘rashdi. Aytdilar: “Riyodir. Alloh
taolo bandalarini amallariga ko‘ra jazolaydigan kunda
ularga: “Dunyoda ular ko‘rsin uchun amal qilganlaring
kishilarga boringlar, qaranglar-chi, ularning oldida biror
yaxshilik topasizlarmi?” deydi”.
Faqih (Alloh rahmat qilsin) aytadiki: Shubhasiz, ularga
shu gap aytiladi. Chunki ularning amallari dunyoda
aldashlik bo‘ldi, ularga oxiratda o‘zlarining aldovi
asosida muomala qilinadi. Alloh taolo aytganidek:
“Albatta munofiqlar Allohni aldamoqchi bo‘ladilar,
holbuki, Alloh ularni aldab qo‘yguvchidir” (Niso, 142).
Ya’ni aldanganliklari barobarida ularni jazolaydi,
amallarining savobini botil qiladi va ularga Alloh aytadi:
“Kim uchun amal qilgan bo‘lsangizlar, o...Ещё2. Faqih (Abu Lays Samarqandiy (Alloh u kishini rahmat
qilsin) aytadi: Muhammad ibn Labid rivoyat qilgan
hadisda Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam
deydilar: “Sizlarning orangizga kirishidan eng
xavfsiragan narsam kichik shirkdir”. “Kichik shirk nima,
yo Rasulalloh?” deb so‘rashdi. Aytdilar: “Riyodir. Alloh
taolo bandalarini amallariga ko‘ra jazolaydigan kunda
ularga: “Dunyoda ular ko‘rsin uchun amal qilganlaring
kishilarga boringlar, qaranglar-chi, ularning oldida biror
yaxshilik topasizlarmi?” deydi”.
Faqih (Alloh rahmat qilsin) aytadiki: Shubhasiz, ularga
shu gap aytiladi. Chunki ularning amallari dunyoda
aldashlik bo‘ldi, ularga oxiratda o‘zlarining aldovi
asosida muomala qilinadi. Alloh taolo aytganidek:
“Albatta munofiqlar Allohni aldamoqchi bo‘ladilar,
holbuki, Alloh ularni aldab qo‘yguvchidir” (Niso, 142).
Ya’ni aldanganliklari barobarida ularni jazolaydi,
amallarining savobini botil qiladi va ularga Alloh aytadi:
“Kim uchun amal qilgan bo‘lsangizlar, o‘shalarga
boringlar va albatta, sizlarning amallaringiz uchun
Mening huzurimda savob yo‘qdir”.
Chunki bu amallar xolis Alloh uchun bo‘lmadi. Qachonki
banda xolis Alloh taolo uchun amal qilsa, shundagina
savob vojib bo‘ladi. Agar o‘sha amalda Alloh taologa
boshqani sherik qilsa, Alloh bunday amaldan bezordir.
3. Abu Hurayra roziyallohu anhu Payg‘ambarimizdan
rivoyat qiladi:
Alloh taolo aytadi: “Men sheriklardan behojatman va
Menga boshqani sherik qilgan amaldan ham
behojatman, so‘ng Menga boshqani sherik qilib amal
etgan kimsadan ham bezorman”.
Ya’ni, birov uchun qilingan amaldan ham va shu amalni
bajaruvchidan ham behojatman, deydi. Albatta, Alloh
taolo bu amaldan biror narsani qabul qilmaydi, faqat
ixlos bilan qilingan amalni qabul etadi. Agar ixlos
bo‘lmasa, unday amalni qabul etmaydi. Oxiratda unga
savob yo‘qdir va uning borar joyi jahannamdir. Bunga
dalil Alloh taoloning so‘zi: “Kim naqd(dunyo)ni
ko‘zlovchi bo‘lsa, Biz (shu dunyoda ulardan) o‘zimiz
istagan kimsalar uchun o‘zimiz xohlagan narsani naqd
qilib berurmiz”. Ya’ni, kimki dunyo ishini xohlasa, oxirat
savobini umid qilmasa, dunyo matosidan
xohlaganimizcha shu dunyoda unga beramiz. “Kim
uchun”, ya’ni kimni xohlasak, halok qilurmiz va “kimniki
xohlasak”, dunyo matosidan nimaiki bo‘lsa, xohish-
irodamiz bilan be...Ещё3. Abu Hurayra roziyallohu anhu Payg‘ambarimizdan
rivoyat qiladi:
Alloh taolo aytadi: “Men sheriklardan behojatman va
Menga boshqani sherik qilgan amaldan ham
behojatman, so‘ng Menga boshqani sherik qilib amal
etgan kimsadan ham bezorman”.
Ya’ni, birov uchun qilingan amaldan ham va shu amalni
bajaruvchidan ham behojatman, deydi. Albatta, Alloh
taolo bu amaldan biror narsani qabul qilmaydi, faqat
ixlos bilan qilingan amalni qabul etadi. Agar ixlos
bo‘lmasa, unday amalni qabul etmaydi. Oxiratda unga
savob yo‘qdir va uning borar joyi jahannamdir. Bunga
dalil Alloh taoloning so‘zi: “Kim naqd(dunyo)ni
ko‘zlovchi bo‘lsa, Biz (shu dunyoda ulardan) o‘zimiz
istagan kimsalar uchun o‘zimiz xohlagan narsani naqd
qilib berurmiz”. Ya’ni, kimki dunyo ishini xohlasa, oxirat
savobini umid qilmasa, dunyo matosidan
xohlaganimizcha shu dunyoda unga beramiz. “Kim
uchun”, ya’ni kimni xohlasak, halok qilurmiz va “kimniki
xohlasak”, dunyo matosidan nimaiki bo‘lsa, xohish-
irodamiz bilan berurmiz, uning xohishi bilan emas,
deyiladi. “So‘ng unga jahannamni joy qilib berurmiz”.
Ya’ni, Biz oxiratda unga do‘zaxni vojib qilgaymiz, “unga
kiradigan”, ya’ni do‘zaxga kiradigan. “Mazammat va
quvg‘inga duchor bo‘lgan holda”, ya’ni Alloh taoloning
rahmatidan uzoqlashtirilgan holda do‘zaxga tashlanadi.
“Kimiki oxiratni istasa”, ya’ni kim oxirat savobini istasa,
“oxiratga loyiq sa’y-harakat qilsa”, ya’ni Alloh taologa
ixlos bilan amallarini oxirat uchun qilsa, “mo‘min
bo‘lgan holda”, ya’ni amal bilan birga imonli bo‘lsa,
chunki amal imonsiz qabul qilinmaydi: “unday zotlar”,
ya’ni dunyoda riyo uchun amal qilmay, oxirat savobini
talab etib, amal qilgan zotlar... “Unday zotlarning
sa’ylari (Alloh nazarida) maqbuldir”, ya’ni ularning
amallari qabul bo‘ladi.
“Bu dunyoda odamlarning barchalariga – mana bularga
ham, anavilarga ham Parvardigoringizning ne’matidan
ato eturmiz”, ya’ni ikki jamoaga – mo‘minlarga ham,
kofirlarga ham Parvardigoringiz rizqidan beriladi.
“Parvardigo-ringizning ne’mati man qilinmas” (Al-Isro,
18-20), ya’ni Parvardigoringizning rizqi bu dunyoda
hech kimdan – mo‘min, kofir, yaxshi va yomondan man’
qilinmaydi.
Bu oyati karimada Alloh taolo, albatta kimiki Allohdan
boshqa uchun amal qilsa, oxiratda unga savob yo‘qligini
va borar joyi jahannam ekanligini bayon qildi. Kimiki
Alloh taolo uchun amal qilsa, uning amali maqbuldir.
Agar Alloh taolodan boshqasi uchun amal qilsa, unga
amalidan foyda yo‘q, faqatgina, xabarda kelganidek,
mashaqqat va qiynalish bor, xolos.
4. Abu Hurayradan rivoyat qilinadi: Payg‘ambarimiz
sallallohu alayhi vasallam aytdilar: “Ro‘zador borki,
uning ro‘zasida faqat ochlik va chanqoqlikdan boshqa
hech qanday nasiba yo‘qdir. Sahar turuvchi borki, uning
turishida faqat erta uyg‘onish va qiynalishdan boshqa
hech nasiba yo‘qdir”. Ya’ni, agar ro‘za va namoz Alloh
taolo uchun bo‘lmasa, unga savob yo‘q.
Hukamolarning ayrimlaridan rivoyat qilinadi “Riyo va
dovruq uchun toat-ibodat qilgan kishining misoli
cho‘ntagini toshga to‘ldirib bozorga chiqqanga
o‘xshaydi. Odamlar aytishadi: “Bu kishining cho‘ntagi
qanchalar to‘la”. Holbuki, unga insonlarning shu
so‘zidan boshqa foyda yo‘qdir va agar biror narsa sotib
olmoqchi bo‘lsa, unga hech narsa berishmaydi. Riyo va
dovruq uchun qilingan amal ham shunday. Oxiratda
unga savob bo‘lmaydi. Alloh taolo aytganidek:
“(Zotan) Biz ular qilgan har bir (yaxshi) amalga kelib,
uni sochilgan to‘zon (kabi) qilib
qo‘ygandirmiz” (Furqon, 23), ya’ni Alloh taolodan
boshqasi uchun qilinga...Ещё4. Abu Hurayradan rivoyat qilinadi: Payg‘ambarimiz
sallallohu alayhi vasallam aytdilar: “Ro‘zador borki,
uning ro‘zasida faqat ochlik va chanqoqlikdan boshqa
hech qanday nasiba yo‘qdir. Sahar turuvchi borki, uning
turishida faqat erta uyg‘onish va qiynalishdan boshqa
hech nasiba yo‘qdir”. Ya’ni, agar ro‘za va namoz Alloh
taolo uchun bo‘lmasa, unga savob yo‘q.
Hukamolarning ayrimlaridan rivoyat qilinadi “Riyo va
dovruq uchun toat-ibodat qilgan kishining misoli
cho‘ntagini toshga to‘ldirib bozorga chiqqanga
o‘xshaydi. Odamlar aytishadi: “Bu kishining cho‘ntagi
qanchalar to‘la”. Holbuki, unga insonlarning shu
so‘zidan boshqa foyda yo‘qdir va agar biror narsa sotib
olmoqchi bo‘lsa, unga hech narsa berishmaydi. Riyo va
dovruq uchun qilingan amal ham shunday. Oxiratda
unga savob bo‘lmaydi. Alloh taolo aytganidek:
“(Zotan) Biz ular qilgan har bir (yaxshi) amalga kelib,
uni sochilgan to‘zon (kabi) qilib
qo‘ygandirmiz” (Furqon, 23), ya’ni Alloh taolodan
boshqasi uchun qilingan amallarning savobini yo‘q etib,
ularni xuddi sochilgan to‘zondek qilgaymiz. (U to‘zon
quyosh nurida ko‘rinadigan chang-g‘uborga
o‘xshashdir).
5. Sufyon Savriydan, uning Mujohiddan eshitganlarini
Vaki’ rivoyat qiladi. Aytishlaricha, Payg‘ambarimiz
sallallohu alayhi vasallam oldilariga bir kishi keldi va:
“Yo Rasulalloh men sadaqa qilmoqchiman va shu
sadaqa bilan Allohnning roziligini topmoqchiman, meni
yaxshi deyishlarini xohlayman”, dedi. So‘ng ushbu oyat
nozil bo‘ldi:
“Bas, kim Parvardigoriga ro‘baro‘ bo‘lishidan umidvor
bo‘lsa, (ya’ni kim Alloh taoloning qudratidan qo‘rqib
tursa va Allohning savobini xohlagan bo‘lsa), u holda
yaxshi amal qilsin va Parvardigoriga bandalik qilishda
biron kimsani Unga sherik qilmasin (ya’ni, qiladigan
amallarini yolg‘iz Alloh uchun qilsin)” (Kahf, 110).
Hakimlardan biri aytadi: “Kim yetti amalni yetti narsasiz
qilsa, qilgan amali unga foyda bermaydi. Birinchisi,
qo‘rquv bilan, ammo saqlanmasdan amal qilsa, ya’ni,
albatta men Allohning azobidan qo‘rqaman, desa-yu,
gunohlardan ehtiyot bo‘lmasa. Bas, bunday so‘z unga
hech qanday foyda bermaydi. Ikkinchisi, talabsiz umid
bilan amal qilsa, ya’ni men Alloh taoloning savobidan
umid qilaman, deydi, ammo solih amallar bilan savobni
talab etmaydi, uning so‘zidan biror foyda yo‘qdir.
Uchinchisi, qasdsiz niyat, ya’ni yaxshilik va toat-
ibodatlar kabi amallar qilishlikni qalbida niyat etadi.
Shuni qilishlikni o‘zi qasd qilmaydi, uning niyatidan biror
foyda yo‘qdir. To‘rtinchisi, harakatsiz duo qilish, ya’ni
yaxshi ishlarga muvaffaq etishni so‘rab Alloh taologa
duo etadi, ammo harakat qilmaydi, uning duosidan hech
bir foyda yo‘q. Holbuki, Alloh taolo yordam qilishi uchun
harakat lozimdir. Alloh aytadiki:
“Bizning (yo‘limiz)da kurashgan zotlarni, albatta, o‘z
yo‘limizga hidoyat qil...ЕщёHakimlardan biri aytadi: “Kim yetti amalni yetti narsasiz
qilsa, qilgan amali unga foyda bermaydi. Birinchisi,
qo‘rquv bilan, ammo saqlanmasdan amal qilsa, ya’ni,
albatta men Allohning azobidan qo‘rqaman, desa-yu,
gunohlardan ehtiyot bo‘lmasa. Bas, bunday so‘z unga
hech qanday foyda bermaydi. Ikkinchisi, talabsiz umid
bilan amal qilsa, ya’ni men Alloh taoloning savobidan
umid qilaman, deydi, ammo solih amallar bilan savobni
talab etmaydi, uning so‘zidan biror foyda yo‘qdir.
Uchinchisi, qasdsiz niyat, ya’ni yaxshilik va toat-
ibodatlar kabi amallar qilishlikni qalbida niyat etadi.
Shuni qilishlikni o‘zi qasd qilmaydi, uning niyatidan biror
foyda yo‘qdir. To‘rtinchisi, harakatsiz duo qilish, ya’ni
yaxshi ishlarga muvaffaq etishni so‘rab Alloh taologa
duo etadi, ammo harakat qilmaydi, uning duosidan hech
bir foyda yo‘q. Holbuki, Alloh taolo yordam qilishi uchun
harakat lozimdir. Alloh aytadiki:
“Bizning (yo‘limiz)da kurashgan zotlarni, albatta, o‘z
yo‘limizga hidoyat qilurmiz. Aniqki, Alloh chiroyli amal
qiluvchi zotlar bilan birgadir”. (Ankabut, 69.)
Ya’ni, ibodat va dinda harakat qilgan kishilarni shunga
erishtiraman, deyilmoqda.
Beshinchisi, pushaymonsiz istig‘for aytish, ya’ni
Allohdan kechirishini so‘raydi-yu, ammo qilgan
gunohlariga pushaymon bo‘lmaydi. Pushaymonsiz
kechirim so‘rash foyda bermaydi. Oltinchisi, oshkora
amal qilib, maxfiy amal qilmaslik, ya’ni oshkora
qilganida ishlarini yaxshi bajaradi va yashirin, maxfiy
holda yaxshi bajarmaydi, bu holda oshkoraligi unga hech
bir foyda bermaydi. Yettinchisi, ixlossiz ko‘p amal qilish,
ya’ni toat-ibodatda harakatni ko‘p qiladi, tirishadi, lekin
Alloh taologa ixlos bilan amal qilmaydi. Ixlossiz uning
amallari foyda bermaydi. Bunday amalda o‘zini-o‘zi
aldagan bo‘ladi.
6. Abu Hurayra roziyallohu anhuning Rasululloh
sallallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilishicha, u zot
aytadilar: “Oxir zamonda sut soqqandek dunyoni sog‘ish
uchun qavmlar chiqadi (kitobning boshqa bir nusxasida:
“dunyoni tortadilar, jalb etadilar”), ya’ni din (nomi) bilan
dunyoni yeydilar, (yana boshqa bir nusxada: “dunyoni
oladilar”), ya’ni dunyoni egallab oladilar, so‘ng
yumshoqligi qo‘y terisidek liboslar kiyadilar. Ularning
tillari shakardan shirinroq, qalblari esa bo‘rilarning
qalbidek”.
Alloh taolo aytadiki: “Meni aldaysizlarmi yoki menga
qarshi jur’at qilasizlarmi? (Jur’at qilish hech
fikrlamasdan o‘zini qo‘rqmas, shijoatli ko‘rsatishdir)
o‘zimga qasamki, albatta ularning ustiga bir fitnani
yuborgayman, unda oqil-hakimlar lolu hayron
qolgaydir”.
7. Abu Hurayra rivoyat qiladi: Payg‘ambarimizning
yonlariga bir kishi kelib: “Yo Rasulalloh, men bir amalni
qildim, uni sir saqladim, so‘ng undan xabardor bo‘lib
qolishdi, mana shu narsa meni quvontirsa, bu amalda
menga savob bormi?” dedi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.)
aytdilar: “Bu ishda sen uchun sirligi va oshkoraligida –
har ikkisida ham savob bor”.
8. Faqih (Alloh rahmat qilsin) aytadi: Hadisning ma’nosi
shuki, albatta, bir kishi o‘zining ishini oshkor etsa va bu
amalga biror kishi iqtido qilsa, ergashsa, bas, u kishi
uchun ikkita savob bor: bittasi – uning o‘z amali uchun,
ikkinchisi - shu amali bilan birovni ergashtirganligi
uchun. Rasulalloh sallallohu alayhi vasallam
aytganlaridek: “Kimiki urfda yaxshi ishni joriy qilsa, shu
yaxshi ishning savobi va ergashib shu yaxshi ishni
qilgan kishining savobi unga qiyomatgacha yetib turadi.
Va kimiki urfda yomon bir ishni joriy etsa, o‘sha
yomonligining gunohi va ergashib shu yomonlikni qilgan
kishining gunohi unga qiyomatgacha yetib turadi”.
Ammo agar unga birov ergashganligi uchun emas, balki
o‘zining ishi oshkora bo‘lganligi uchun quvonsa, bu
holda amalining savobi ketishidan qo‘rqmog‘i kerak.
Комментарии 107
MUNDARIJA
Muallif muqaddimasi
1-bob. Ixlos
2-bob. O‘lim qo‘rqinchi va shiddati
3-bob. Qabr azobi va uning qattiqligi
4-bob. Qiyomatning qo‘rqinchi va dahshatlari
5-bob. Do‘zax va do‘zax ahlining sifatlari
6-bob. Jannat va jannat ahlining sifatlari
7-bob. Allohning rahmatidan umid qilish
8-bob. Yaxshi ishlarga buyurish va yomon ishlardan
qaytarish
9-bob. Tavba
10-bob. Yana tavba haqida
11-bob. Ota-onaning haqqi
12-bob. Farzandning ota ustidagi haqlari
13-bob. Silai rahm
14-bob. Qo‘shnichilik haqlari
15-bob. Aroq ichishdan qaytarish
16-bob. Yolg‘ondan qaytarish
17-bob. G‘iybat
18-bob. Chaqimchilik
19-bob. Hasad
20-bob. Kibr
21-bob. Ihtikor
22-bob. Kulishdan qaytarish
23-bob. G‘azabni yengmoq
24-bob. Tilni saqlash
25-bob. Hirs va uzun orzu
26-bob. Kambag‘allarning fazilatlari
27-bob. Dunyodan yuz o‘girish
28-bob. Balo va mashaqqatlarga sabr qilish
29-bob. Musibatga sabr qilish
30-bob. Tahoratning fazilatlari
31-bo...ЕщёHadis ilmi va uning turlari haqida qisqacha ma’lumot
Muallif muqaddimasi
1-bob. Ixlos
2-bob. O‘lim qo‘rqinchi va shiddati
3-bob. Qabr azobi va uning qattiqligi
4-bob. Qiyomatning qo‘rqinchi va dahshatlari
5-bob. Do‘zax va do‘zax ahlining sifatlari
6-bob. Jannat va jannat ahlining sifatlari
7-bob. Allohning rahmatidan umid qilish
8-bob. Yaxshi ishlarga buyurish va yomon ishlardan
qaytarish
9-bob. Tavba
10-bob. Yana tavba haqida
11-bob. Ota-onaning haqqi
12-bob. Farzandning ota ustidagi haqlari
13-bob. Silai rahm
14-bob. Qo‘shnichilik haqlari
15-bob. Aroq ichishdan qaytarish
16-bob. Yolg‘ondan qaytarish
17-bob. G‘iybat
18-bob. Chaqimchilik
19-bob. Hasad
20-bob. Kibr
21-bob. Ihtikor
22-bob. Kulishdan qaytarish
23-bob. G‘azabni yengmoq
24-bob. Tilni saqlash
25-bob. Hirs va uzun orzu
26-bob. Kambag‘allarning fazilatlari
27-bob. Dunyodan yuz o‘girish
28-bob. Balo va mashaqqatlarga sabr qilish
29-bob. Musibatga sabr qilish
30-bob. Tahoratning fazilatlari
31-bob. Besh vaqt namoz haqida
32-bob. Azon va takbir fazilati
33-bob. Tahorat va poklik
34-bob. Jum’aning fazilati
35-bob. Masjidlarning hurmati
36-bob. Sadaqaning fazilati
37-bob. Sadaqa balolarni daf qilishi haqida
38-bob. Ramazon oyi fazilatlari
39-bob. Zulhijja oyining dastlabki o‘n kuni fazilati
40-bob. Ashuro kunining fazilati
41-bob. Nafl ro‘zasi, oyning 13-,14-,15-kunlari ro‘zasi
va rajab oyi ro‘zasining fazilati
42-bob. Ahli ayolga nafaqa qilish
43-bob. Qo‘l ostdagilarning rioyasi haqida
44-bob. Yetimlarga yaxshilik qilish
45-bob. Zino haqida
47-bob. Gunohlar haqidagi rivoyatlar
48-bob. Zulm haqida
49-bob. Rahmat va shafqat
50-bob. Allohdan qo‘rqish haqida
51-bob. Alloh taoloni zikr qilish haqida
52-bob. Duo haqida
53-bob. Tasbeh aytish haqida
54-bob. Payg‘ambar (s.a.v.)ga salovot aytishning
fazilati haqida
55-bob. "La-a ilaha illalloh" kalimasining fazilati haqida
56-bob. Qur’on fazilatlari haqida
57-bob. Ilm talab qilish fazilati haqida
58-bob. Ilmga amal qilish
59-bob. Ilm ahli bilan o‘tirishning fazilati
60-bob. Shukr
61-bob. Kasb qilish fazilati
62-bob. Kasb qilish va haromdan hazar qilish
63-bob. Taom berish va husni xulq fazilati
64-bob. Allohga tavakkul
65-bob. Xudojo‘ylik
66-bob. Hayo
67-bob. Amal va niyat biriligi
68-bob. Mag‘rurlanish
69-bob. Haj fazilati
70-bob. Posbonlik fazilati
71-bob. Chavandozlik va o‘q otish fazilati
72-bob. Muhammad (s.a.v.) ummatlari fazli
73-bob. Erining xotini ustidagi haqlari
74-bob. Xotinning eri ustida haqlari
75-bob...Ещё46-bob. Ribo yeyish haqida
47-bob. Gunohlar haqidagi rivoyatlar
48-bob. Zulm haqida
49-bob. Rahmat va shafqat
50-bob. Allohdan qo‘rqish haqida
51-bob. Alloh taoloni zikr qilish haqida
52-bob. Duo haqida
53-bob. Tasbeh aytish haqida
54-bob. Payg‘ambar (s.a.v.)ga salovot aytishning
fazilati haqida
55-bob. "La-a ilaha illalloh" kalimasining fazilati haqida
56-bob. Qur’on fazilatlari haqida
57-bob. Ilm talab qilish fazilati haqida
58-bob. Ilmga amal qilish
59-bob. Ilm ahli bilan o‘tirishning fazilati
60-bob. Shukr
61-bob. Kasb qilish fazilati
62-bob. Kasb qilish va haromdan hazar qilish
63-bob. Taom berish va husni xulq fazilati
64-bob. Allohga tavakkul
65-bob. Xudojo‘ylik
66-bob. Hayo
67-bob. Amal va niyat biriligi
68-bob. Mag‘rurlanish
69-bob. Haj fazilati
70-bob. Posbonlik fazilati
71-bob. Chavandozlik va o‘q otish fazilati
72-bob. Muhammad (s.a.v.) ummatlari fazli
73-bob. Erining xotini ustidagi haqlari
74-bob. Xotinning eri ustida haqlari
75-bob. Nizolashganlar o‘rtasini isloh qilish va
arazlashishdan qaytarish
76-bob. Sultonlarga aralashish
77-bob. Kasallik va kasalni ko‘rishlik
78-bob. Nafl namozlari fazilati
79-bob. Namozni mukammal o‘qish va unda xushu’
qilish
80-bob. Duo va tasbehlar
81-bob. Muloyimlik
82-bob. Sunnatga amal qilish
83-bob. Oxirat ishlariga qayg‘urish
84-bob. Kishining qanday tong ottirishi to‘g‘risida
85-bob. Tafakkur qilish
86-bob. Qiyomat alomatlari
87-bob. Abu Zarr G‘iforiy (r.a.) hadislari
88-bob. Toatda jiddu jahd qilish
89-bob. Shayton adovati va xiylalari
90-bob. Rizo
91-bob. Mav’izalar
Hikoyatlar bobi
So‘ngso‘z
Muallif haqida
Hadis ilmi va uning turlari haqida qisqacha ma’lumot
chog‘larida vahiy kelgandan boshlab to vafotlariga
qadar aytgan so‘zlari, bajargan fe’llari, biron sahoba
qilgan ishni tasdiqlaganlari yoki indamasalar-da, iqror
qilgan narsalari hadis yoki sunnat deyiladi.
Payg‘ambar (s.a.v.) davrlarida hadisni sahobiylar
eshitiboq, yozmasdan unga amal qilar edilar. Chunki
hadis Qur’on oyatlariga aralashib ketmasligi uchun
Payg‘ambar (s.a.v.) uni yozishni man’ qilar edilar.
Ammo Qur’on mukammal shaklda nozil bo‘lib, sahifalar
holiga keltirib bo‘lingach, odamlar hadisni yozishga
ehtiyoj seza boshlashdi. Chunki Payg‘ambar (s.a.v.)
vafotlaridan keyin tobe’inlar davrida Islom dushmanlari
tomonidan Islomning ichiga har xil fitnalar va shular
qatorida Payg‘ambar (s.a.v.) aytmagan yolg‘on
hadislarni kirgizish hollari ko‘zga ko‘rina boshladi.
Tobe’inlar davrida u qadar ko‘p hadis yozilmadi. Taba’
tobe’in va ulardan keyingi asrda yashagan olimlar
hadisni chuqur o‘rganib, uni darajalarga bo‘lib, k...ЕщёPayg‘ambar sollallohu alayhi vasallam hayotlik
chog‘larida vahiy kelgandan boshlab to vafotlariga
qadar aytgan so‘zlari, bajargan fe’llari, biron sahoba
qilgan ishni tasdiqlaganlari yoki indamasalar-da, iqror
qilgan narsalari hadis yoki sunnat deyiladi.
Payg‘ambar (s.a.v.) davrlarida hadisni sahobiylar
eshitiboq, yozmasdan unga amal qilar edilar. Chunki
hadis Qur’on oyatlariga aralashib ketmasligi uchun
Payg‘ambar (s.a.v.) uni yozishni man’ qilar edilar.
Ammo Qur’on mukammal shaklda nozil bo‘lib, sahifalar
holiga keltirib bo‘lingach, odamlar hadisni yozishga
ehtiyoj seza boshlashdi. Chunki Payg‘ambar (s.a.v.)
vafotlaridan keyin tobe’inlar davrida Islom dushmanlari
tomonidan Islomning ichiga har xil fitnalar va shular
qatorida Payg‘ambar (s.a.v.) aytmagan yolg‘on
hadislarni kirgizish hollari ko‘zga ko‘rina boshladi.
Tobe’inlar davrida u qadar ko‘p hadis yozilmadi. Taba’
tobe’in va ulardan keyingi asrda yashagan olimlar
hadisni chuqur o‘rganib, uni darajalarga bo‘lib, kitob
shaklida yoza boshladilar. Buning barobarida hadis
rivoyat qilishda asos bo‘lgan jarh va ta’dil ilmi ham
kelib chiqdi.
Hijratning IV asriga kelib hadis va hadisga taalluqli
bilimlar mukammal va alohida-alohida ilm tusini oldi.
Endi hadislar sanadi, roviyi va matniga qarab
darajalarga bo‘linadi. Hadis ilmi olimlari Rasulullohdan
deb qilingan har bir hadisni darajasiga qarab
«mutavotir», «sahih» va boshqalarga bo‘lib, har birining
shartlarini va hukmlarini bayon qildilar.
Parvardigordan yordam so‘rab, hadisdagi matn, sanad-
isnod ma’nosini hadislar darajasiga ko‘ra bildiramiz.
Matn – sanadning kalomga borib tugashi.
Sanad, isnod – roviylarni matn bilan bog‘lovchi silsila.
1. Sahih – sanaddagi roviylar o‘zidan oldingi roviydan
bevosita olgan hadisdir. Bu o‘rinda roviyning odili
bo‘lishligi, mukammal shaklda hadisni zabt qilganligi va
hadisning sahihligiga ta’sir qiluvchi illat bo‘lmasligi
shart qilingan. Ahli hadisning ijmosi bilan unga amal
qilish vojibdir.
2. Muttafaqun alayh – Imomi Buxoriy va Imom Muslim
o‘z «Sahih»larida biron hadisni zikr qilsalar va bu
hadislar ma’noda va matnda bir xil bo‘lsa, muttafaqun
alayh, ya’ni, bu ikki muhaddis ittifoq bo‘lishgan, deyiladi.
3. Hasan – bunda sahihda shart qilingan narsalar
mavjud bo‘lishligi zarur, lekin roviyning hadis zabti
(hadisni yoddan bilishi yoki yozib olishi) biroz yengilroq
bo‘ladi.
4. G‘arib – hadisning rivoyatida bir roviyning yakka haq,
ba’zisida roviyning bir o‘zi bo‘lmog‘i.
5. Zaif – o‘zida «hasan»ning sifatlarini jamlamagan,
uning shartlaridan biror shartni yo‘qotgan hadis.
Fazilatli amal zikr etilgan bo‘lsa, zaif hadisga amal
qilish mustahabdir.
6. Mur...ЕщёHadis darajalari:
1. Sahih – sanaddagi roviylar o‘zidan oldingi roviydan
bevosita olgan hadisdir. Bu o‘rinda roviyning odili
bo‘lishligi, mukammal shaklda hadisni zabt qilganligi va
hadisning sahihligiga ta’sir qiluvchi illat bo‘lmasligi
shart qilingan. Ahli hadisning ijmosi bilan unga amal
qilish vojibdir.
2. Muttafaqun alayh – Imomi Buxoriy va Imom Muslim
o‘z «Sahih»larida biron hadisni zikr qilsalar va bu
hadislar ma’noda va matnda bir xil bo‘lsa, muttafaqun
alayh, ya’ni, bu ikki muhaddis ittifoq bo‘lishgan, deyiladi.
3. Hasan – bunda sahihda shart qilingan narsalar
mavjud bo‘lishligi zarur, lekin roviyning hadis zabti
(hadisni yoddan bilishi yoki yozib olishi) biroz yengilroq
bo‘ladi.
4. G‘arib – hadisning rivoyatida bir roviyning yakka haq,
ba’zisida roviyning bir o‘zi bo‘lmog‘i.
5. Zaif – o‘zida «hasan»ning sifatlarini jamlamagan,
uning shartlaridan biror shartni yo‘qotgan hadis.
Fazilatli amal zikr etilgan bo‘lsa, zaif hadisga amal
qilish mustahabdir.
6. Mursal – zaif hadisning bir turi, isnodining oxirida
tobe’inning o‘zi (sahobani zikr qilmay) «Rasululloh
shunday qilgan edilar», deydi. Buning hukmi ixtilofli.
7. Mu’zal – zaif hadisning bir turi, isnodidan ikki yoki
undan ortiq roviyning tushib qolishi. U mursal va
munqoti’dan ham yomon holatdir.
8. Munqoti’ – uzilishi qanday sababdan bo‘lmasin,
isnodi ulanmagan hadis. Isnodining uzilishi boshdami,
o‘rtasidami yoki oxiridami – buning farqi yo‘q.
Munqoti’ning hukmi ham zaif hadis kabidir.
9. Mudallas – isnodidagi biron aybni yashirib, uning
zohirini chiroyli ko‘rsatishga urinilgan hadis, uning
hukmi zaif hadis hukmidadir.
10. Mavzu’ – Payg‘ambarga (s.a.v.) nisbat berilgan,
lekin aslida to‘qib chiqarilgan yolg‘on hadis.
Ulamolarning ijmosiga ko‘ra, uni rivoyat qilish halol
emas.
11. Matruk – isnodida yolg‘onchi deb gumon qilingan
roviyi bor hadis. Hukmi olinmaydi.
12. Munkar – isnodida zaif roviy bo‘lib ishonchli deb
bilingan roviyning hadisiga zid kelgan hadis.
13. Marfu’ – Payg‘ambarga (s.a.v.) biror so‘z, fe’l,
taqrir yoki sifatni izofa qilish.
14. Mavquf – sahobaga biror so‘z, fe’l, taqrirni izofa
etish. Masalan: «Ali ibn Abu Tolib shunday dedi»,
deyish.
MUALLIF MUQADDIMASI
soiril umami biakromi anbiyaihi, hamdan yastajlibul
marg‘uba min rizoihi va yasta’tiful maxzuna min ‘atoihi
va yaj’aluna minash shakiriyna linu’amihi val’arifiynna
lialaihi va sollallohu a’ala Muhammadin rosulihil
mustofa va nabiyyihil mujtaba va ‘la alihi va ‘itratihit
toyyibiyna va ‘ala ashabihi va ummatihi ajma’iyn.
Faqih, zohid, amal qiluvchi olim Nasr ibn Muhammad
ibn Ahmad ibn Ibrohim Samarqandiy rahmatullohi alayhi
aytadi: Qaysi kishini Alloh taolo odobda taniqli, ilmda
nasibali, hukm va pandu nasihatlarda ibratli, solihlarning
siyratiga tavaqqufli va mujtahidlarning ijtihodida
bo‘lishdek ulug‘ baxt bilan rizqlantirgan bo‘lsa, bunday
kishini Allohning yo‘lida harakat qilishi lozim deb bildim.
Chunki Alloh taolo aytadi:
“(Ey Muhammad), Parvardigoringizning yo‘li – diniga
hikmat va chiroyli pand-nasihat bilan da’vat qiling!”
(Nahl, 125.)
hikmat va chiroyli pand-nasihat bilan da’vat qiling!”
(Nahl, 125.)
1. Allohning elchisi Muhammad sallallohu alayhi
vasallamdan Abdulloh ibn Mas’ud (Alloh undan rozi
bo‘lsin) rivoyat qiladi. “Rasululloh (s.a.v.) bizga malol
kelmasin deb, va’z aytmoq uchun ma’lum kunlarni
belgilab qo‘ygan edilar”.
Mening vasiyatim, avvalo fikr qilib, bulardan eslatma-
ibrat olish, keyin boshqalarga eslatish. Bu ishga bizni
Alloh taolo buyurgan va rasuli ham. Alloh aytadi:
«Allohning kitobini odamlarga ta’lim berib va o‘zingiz
o‘qib-o‘rganib, yolg‘iz Parvardigorga ibodat qiladigan
kishilar bo‘lingizlar» (Oli Imron, 79).
Ba’zi mufassirlar bu oyatni: “Insonlarga kitobdan
o‘rgatayotgan narsalaringizga amal qilguvchi bo‘linglar”,
deb tafsir qilishgan. Alloh taolo yana aytadi”.
“Allohdan bandalari orasidagi olim-bilimdonlari-gina
qo‘rqur” (Fotir, 28). Boshqa bir oyatda, U payg‘ambari
Muhammadga (s.a.v.) deydi:
“Ey (liboslarga) burkanib olg...Ещё“(Ey Muhammad), Parvardigoringizning yo‘li – diniga
hikmat va chiroyli pand-nasihat bilan da’vat qiling!”
(Nahl, 125.)
1. Allohning elchisi Muhammad sallallohu alayhi
vasallamdan Abdulloh ibn Mas’ud (Alloh undan rozi
bo‘lsin) rivoyat qiladi. “Rasululloh (s.a.v.) bizga malol
kelmasin deb, va’z aytmoq uchun ma’lum kunlarni
belgilab qo‘ygan edilar”.
Mening vasiyatim, avvalo fikr qilib, bulardan eslatma-
ibrat olish, keyin boshqalarga eslatish. Bu ishga bizni
Alloh taolo buyurgan va rasuli ham. Alloh aytadi:
«Allohning kitobini odamlarga ta’lim berib va o‘zingiz
o‘qib-o‘rganib, yolg‘iz Parvardigorga ibodat qiladigan
kishilar bo‘lingizlar» (Oli Imron, 79).
Ba’zi mufassirlar bu oyatni: “Insonlarga kitobdan
o‘rgatayotgan narsalaringizga amal qilguvchi bo‘linglar”,
deb tafsir qilishgan. Alloh taolo yana aytadi”.
“Allohdan bandalari orasidagi olim-bilimdonlari-gina
qo‘rqur” (Fotir, 28). Boshqa bir oyatda, U payg‘ambari
Muhammadga (s.a.v.) deydi:
“Ey (liboslarga) burkanib olgan zot, turing-da,
(insonlarni oxirat azobidan) ogohlantiring!” (Muddassir,
1-2).
Boshqa o‘rinda yana Alloh taolo aytadi:
“Va (Qur’on bilan) pand-nasihat qiling! Zero, bu pand
nasihatlar mo‘minlarga naf yetkazur” (Vaz-zoriyot, 55).
tafakkur bir yillik nafl ibodatdan yaxshidir”.
Ibrat, hikmat va mav’izalardan yuz o‘girgan kishi ikki
xislatdan birida bo‘ladi: yo oz amal qilib, o‘zini ko‘p
yaxshilik qilguvchilardan hisoblab qoladi. Yo ba’zi
harakatlar qilib urinadi, bu ko‘ziga ko‘p ko‘rinadi va shu
bilan o‘zini afzal bilib, sa’y-harakat va amallarini yo‘q
qilib qo‘yadi. Agar bularga (hikmat va mav’izalarga)
nazar qilsa, ibodatlarga hirsi ziyoda bo‘lib, darajasi past
ekanini biladi.
Allohdan yaxshi amallar va ulug‘ barakotlarga muvaffaq
etishini so‘raymiz. U zot ne’mat berguvchi, qodir zotdir.
I BOB. IXLOS
qilsin) aytadi: Muhammad ibn Labid rivoyat qilgan
hadisda Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam
deydilar: “Sizlarning orangizga kirishidan eng
xavfsiragan narsam kichik shirkdir”. “Kichik shirk nima,
yo Rasulalloh?” deb so‘rashdi. Aytdilar: “Riyodir. Alloh
taolo bandalarini amallariga ko‘ra jazolaydigan kunda
ularga: “Dunyoda ular ko‘rsin uchun amal qilganlaring
kishilarga boringlar, qaranglar-chi, ularning oldida biror
yaxshilik topasizlarmi?” deydi”.
Faqih (Alloh rahmat qilsin) aytadiki: Shubhasiz, ularga
shu gap aytiladi. Chunki ularning amallari dunyoda
aldashlik bo‘ldi, ularga oxiratda o‘zlarining aldovi
asosida muomala qilinadi. Alloh taolo aytganidek:
“Albatta munofiqlar Allohni aldamoqchi bo‘ladilar,
holbuki, Alloh ularni aldab qo‘yguvchidir” (Niso, 142).
Ya’ni aldanganliklari barobarida ularni jazolaydi,
amallarining savobini botil qiladi va ularga Alloh aytadi:
“Kim uchun amal qilgan bo‘lsangizlar, o...Ещё2. Faqih (Abu Lays Samarqandiy (Alloh u kishini rahmat
qilsin) aytadi: Muhammad ibn Labid rivoyat qilgan
hadisda Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam
deydilar: “Sizlarning orangizga kirishidan eng
xavfsiragan narsam kichik shirkdir”. “Kichik shirk nima,
yo Rasulalloh?” deb so‘rashdi. Aytdilar: “Riyodir. Alloh
taolo bandalarini amallariga ko‘ra jazolaydigan kunda
ularga: “Dunyoda ular ko‘rsin uchun amal qilganlaring
kishilarga boringlar, qaranglar-chi, ularning oldida biror
yaxshilik topasizlarmi?” deydi”.
Faqih (Alloh rahmat qilsin) aytadiki: Shubhasiz, ularga
shu gap aytiladi. Chunki ularning amallari dunyoda
aldashlik bo‘ldi, ularga oxiratda o‘zlarining aldovi
asosida muomala qilinadi. Alloh taolo aytganidek:
“Albatta munofiqlar Allohni aldamoqchi bo‘ladilar,
holbuki, Alloh ularni aldab qo‘yguvchidir” (Niso, 142).
Ya’ni aldanganliklari barobarida ularni jazolaydi,
amallarining savobini botil qiladi va ularga Alloh aytadi:
“Kim uchun amal qilgan bo‘lsangizlar, o‘shalarga
boringlar va albatta, sizlarning amallaringiz uchun
Mening huzurimda savob yo‘qdir”.
Chunki bu amallar xolis Alloh uchun bo‘lmadi. Qachonki
banda xolis Alloh taolo uchun amal qilsa, shundagina
savob vojib bo‘ladi. Agar o‘sha amalda Alloh taologa
boshqani sherik qilsa, Alloh bunday amaldan bezordir.
rivoyat qiladi:
Alloh taolo aytadi: “Men sheriklardan behojatman va
Menga boshqani sherik qilgan amaldan ham
behojatman, so‘ng Menga boshqani sherik qilib amal
etgan kimsadan ham bezorman”.
Ya’ni, birov uchun qilingan amaldan ham va shu amalni
bajaruvchidan ham behojatman, deydi. Albatta, Alloh
taolo bu amaldan biror narsani qabul qilmaydi, faqat
ixlos bilan qilingan amalni qabul etadi. Agar ixlos
bo‘lmasa, unday amalni qabul etmaydi. Oxiratda unga
savob yo‘qdir va uning borar joyi jahannamdir. Bunga
dalil Alloh taoloning so‘zi: “Kim naqd(dunyo)ni
ko‘zlovchi bo‘lsa, Biz (shu dunyoda ulardan) o‘zimiz
istagan kimsalar uchun o‘zimiz xohlagan narsani naqd
qilib berurmiz”. Ya’ni, kimki dunyo ishini xohlasa, oxirat
savobini umid qilmasa, dunyo matosidan
xohlaganimizcha shu dunyoda unga beramiz. “Kim
uchun”, ya’ni kimni xohlasak, halok qilurmiz va “kimniki
xohlasak”, dunyo matosidan nimaiki bo‘lsa, xohish-
irodamiz bilan be...Ещё3. Abu Hurayra roziyallohu anhu Payg‘ambarimizdan
rivoyat qiladi:
Alloh taolo aytadi: “Men sheriklardan behojatman va
Menga boshqani sherik qilgan amaldan ham
behojatman, so‘ng Menga boshqani sherik qilib amal
etgan kimsadan ham bezorman”.
Ya’ni, birov uchun qilingan amaldan ham va shu amalni
bajaruvchidan ham behojatman, deydi. Albatta, Alloh
taolo bu amaldan biror narsani qabul qilmaydi, faqat
ixlos bilan qilingan amalni qabul etadi. Agar ixlos
bo‘lmasa, unday amalni qabul etmaydi. Oxiratda unga
savob yo‘qdir va uning borar joyi jahannamdir. Bunga
dalil Alloh taoloning so‘zi: “Kim naqd(dunyo)ni
ko‘zlovchi bo‘lsa, Biz (shu dunyoda ulardan) o‘zimiz
istagan kimsalar uchun o‘zimiz xohlagan narsani naqd
qilib berurmiz”. Ya’ni, kimki dunyo ishini xohlasa, oxirat
savobini umid qilmasa, dunyo matosidan
xohlaganimizcha shu dunyoda unga beramiz. “Kim
uchun”, ya’ni kimni xohlasak, halok qilurmiz va “kimniki
xohlasak”, dunyo matosidan nimaiki bo‘lsa, xohish-
irodamiz bilan berurmiz, uning xohishi bilan emas,
deyiladi. “So‘ng unga jahannamni joy qilib berurmiz”.
Ya’ni, Biz oxiratda unga do‘zaxni vojib qilgaymiz, “unga
kiradigan”, ya’ni do‘zaxga kiradigan. “Mazammat va
quvg‘inga duchor bo‘lgan holda”, ya’ni Alloh taoloning
rahmatidan uzoqlashtirilgan holda do‘zaxga tashlanadi.
“Kimiki oxiratni istasa”, ya’ni kim oxirat savobini istasa,
“oxiratga loyiq sa’y-harakat qilsa”, ya’ni Alloh taologa
ixlos bilan amallarini oxirat uchun qilsa, “mo‘min
bo‘lgan holda”, ya’ni amal bilan birga imonli bo‘lsa,
chunki amal imonsiz qabul qilinmaydi: “unday zotlar”,
ya’ni dunyoda riyo uchun amal qilmay, oxirat savobini
talab etib, amal qilgan zotlar... “Unday zotlarning
sa’ylari (Alloh nazarida) maqbuldir”, ya’ni ularning
amallari qabul bo‘ladi.
ham, anavilarga ham Parvardigoringizning ne’matidan
ato eturmiz”, ya’ni ikki jamoaga – mo‘minlarga ham,
kofirlarga ham Parvardigoringiz rizqidan beriladi.
“Parvardigo-ringizning ne’mati man qilinmas” (Al-Isro,
18-20), ya’ni Parvardigoringizning rizqi bu dunyoda
hech kimdan – mo‘min, kofir, yaxshi va yomondan man’
qilinmaydi.
Bu oyati karimada Alloh taolo, albatta kimiki Allohdan
boshqa uchun amal qilsa, oxiratda unga savob yo‘qligini
va borar joyi jahannam ekanligini bayon qildi. Kimiki
Alloh taolo uchun amal qilsa, uning amali maqbuldir.
Agar Alloh taolodan boshqasi uchun amal qilsa, unga
amalidan foyda yo‘q, faqatgina, xabarda kelganidek,
mashaqqat va qiynalish bor, xolos.
sallallohu alayhi vasallam aytdilar: “Ro‘zador borki,
uning ro‘zasida faqat ochlik va chanqoqlikdan boshqa
hech qanday nasiba yo‘qdir. Sahar turuvchi borki, uning
turishida faqat erta uyg‘onish va qiynalishdan boshqa
hech nasiba yo‘qdir”. Ya’ni, agar ro‘za va namoz Alloh
taolo uchun bo‘lmasa, unga savob yo‘q.
Hukamolarning ayrimlaridan rivoyat qilinadi “Riyo va
dovruq uchun toat-ibodat qilgan kishining misoli
cho‘ntagini toshga to‘ldirib bozorga chiqqanga
o‘xshaydi. Odamlar aytishadi: “Bu kishining cho‘ntagi
qanchalar to‘la”. Holbuki, unga insonlarning shu
so‘zidan boshqa foyda yo‘qdir va agar biror narsa sotib
olmoqchi bo‘lsa, unga hech narsa berishmaydi. Riyo va
dovruq uchun qilingan amal ham shunday. Oxiratda
unga savob bo‘lmaydi. Alloh taolo aytganidek:
“(Zotan) Biz ular qilgan har bir (yaxshi) amalga kelib,
uni sochilgan to‘zon (kabi) qilib
qo‘ygandirmiz” (Furqon, 23), ya’ni Alloh taolodan
boshqasi uchun qilinga...Ещё4. Abu Hurayradan rivoyat qilinadi: Payg‘ambarimiz
sallallohu alayhi vasallam aytdilar: “Ro‘zador borki,
uning ro‘zasida faqat ochlik va chanqoqlikdan boshqa
hech qanday nasiba yo‘qdir. Sahar turuvchi borki, uning
turishida faqat erta uyg‘onish va qiynalishdan boshqa
hech nasiba yo‘qdir”. Ya’ni, agar ro‘za va namoz Alloh
taolo uchun bo‘lmasa, unga savob yo‘q.
Hukamolarning ayrimlaridan rivoyat qilinadi “Riyo va
dovruq uchun toat-ibodat qilgan kishining misoli
cho‘ntagini toshga to‘ldirib bozorga chiqqanga
o‘xshaydi. Odamlar aytishadi: “Bu kishining cho‘ntagi
qanchalar to‘la”. Holbuki, unga insonlarning shu
so‘zidan boshqa foyda yo‘qdir va agar biror narsa sotib
olmoqchi bo‘lsa, unga hech narsa berishmaydi. Riyo va
dovruq uchun qilingan amal ham shunday. Oxiratda
unga savob bo‘lmaydi. Alloh taolo aytganidek:
“(Zotan) Biz ular qilgan har bir (yaxshi) amalga kelib,
uni sochilgan to‘zon (kabi) qilib
qo‘ygandirmiz” (Furqon, 23), ya’ni Alloh taolodan
boshqasi uchun qilingan amallarning savobini yo‘q etib,
ularni xuddi sochilgan to‘zondek qilgaymiz. (U to‘zon
quyosh nurida ko‘rinadigan chang-g‘uborga
o‘xshashdir).
Vaki’ rivoyat qiladi. Aytishlaricha, Payg‘ambarimiz
sallallohu alayhi vasallam oldilariga bir kishi keldi va:
“Yo Rasulalloh men sadaqa qilmoqchiman va shu
sadaqa bilan Allohnning roziligini topmoqchiman, meni
yaxshi deyishlarini xohlayman”, dedi. So‘ng ushbu oyat
nozil bo‘ldi:
“Bas, kim Parvardigoriga ro‘baro‘ bo‘lishidan umidvor
bo‘lsa, (ya’ni kim Alloh taoloning qudratidan qo‘rqib
tursa va Allohning savobini xohlagan bo‘lsa), u holda
yaxshi amal qilsin va Parvardigoriga bandalik qilishda
biron kimsani Unga sherik qilmasin (ya’ni, qiladigan
amallarini yolg‘iz Alloh uchun qilsin)” (Kahf, 110).
qilsa, qilgan amali unga foyda bermaydi. Birinchisi,
qo‘rquv bilan, ammo saqlanmasdan amal qilsa, ya’ni,
albatta men Allohning azobidan qo‘rqaman, desa-yu,
gunohlardan ehtiyot bo‘lmasa. Bas, bunday so‘z unga
hech qanday foyda bermaydi. Ikkinchisi, talabsiz umid
bilan amal qilsa, ya’ni men Alloh taoloning savobidan
umid qilaman, deydi, ammo solih amallar bilan savobni
talab etmaydi, uning so‘zidan biror foyda yo‘qdir.
Uchinchisi, qasdsiz niyat, ya’ni yaxshilik va toat-
ibodatlar kabi amallar qilishlikni qalbida niyat etadi.
Shuni qilishlikni o‘zi qasd qilmaydi, uning niyatidan biror
foyda yo‘qdir. To‘rtinchisi, harakatsiz duo qilish, ya’ni
yaxshi ishlarga muvaffaq etishni so‘rab Alloh taologa
duo etadi, ammo harakat qilmaydi, uning duosidan hech
bir foyda yo‘q. Holbuki, Alloh taolo yordam qilishi uchun
harakat lozimdir. Alloh aytadiki:
“Bizning (yo‘limiz)da kurashgan zotlarni, albatta, o‘z
yo‘limizga hidoyat qil...ЕщёHakimlardan biri aytadi: “Kim yetti amalni yetti narsasiz
qilsa, qilgan amali unga foyda bermaydi. Birinchisi,
qo‘rquv bilan, ammo saqlanmasdan amal qilsa, ya’ni,
albatta men Allohning azobidan qo‘rqaman, desa-yu,
gunohlardan ehtiyot bo‘lmasa. Bas, bunday so‘z unga
hech qanday foyda bermaydi. Ikkinchisi, talabsiz umid
bilan amal qilsa, ya’ni men Alloh taoloning savobidan
umid qilaman, deydi, ammo solih amallar bilan savobni
talab etmaydi, uning so‘zidan biror foyda yo‘qdir.
Uchinchisi, qasdsiz niyat, ya’ni yaxshilik va toat-
ibodatlar kabi amallar qilishlikni qalbida niyat etadi.
Shuni qilishlikni o‘zi qasd qilmaydi, uning niyatidan biror
foyda yo‘qdir. To‘rtinchisi, harakatsiz duo qilish, ya’ni
yaxshi ishlarga muvaffaq etishni so‘rab Alloh taologa
duo etadi, ammo harakat qilmaydi, uning duosidan hech
bir foyda yo‘q. Holbuki, Alloh taolo yordam qilishi uchun
harakat lozimdir. Alloh aytadiki:
“Bizning (yo‘limiz)da kurashgan zotlarni, albatta, o‘z
yo‘limizga hidoyat qilurmiz. Aniqki, Alloh chiroyli amal
qiluvchi zotlar bilan birgadir”. (Ankabut, 69.)
Ya’ni, ibodat va dinda harakat qilgan kishilarni shunga
erishtiraman, deyilmoqda.
Beshinchisi, pushaymonsiz istig‘for aytish, ya’ni
Allohdan kechirishini so‘raydi-yu, ammo qilgan
gunohlariga pushaymon bo‘lmaydi. Pushaymonsiz
kechirim so‘rash foyda bermaydi. Oltinchisi, oshkora
amal qilib, maxfiy amal qilmaslik, ya’ni oshkora
qilganida ishlarini yaxshi bajaradi va yashirin, maxfiy
holda yaxshi bajarmaydi, bu holda oshkoraligi unga hech
bir foyda bermaydi. Yettinchisi, ixlossiz ko‘p amal qilish,
ya’ni toat-ibodatda harakatni ko‘p qiladi, tirishadi, lekin
Alloh taologa ixlos bilan amal qilmaydi. Ixlossiz uning
amallari foyda bermaydi. Bunday amalda o‘zini-o‘zi
aldagan bo‘ladi.
sallallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilishicha, u zot
aytadilar: “Oxir zamonda sut soqqandek dunyoni sog‘ish
uchun qavmlar chiqadi (kitobning boshqa bir nusxasida:
“dunyoni tortadilar, jalb etadilar”), ya’ni din (nomi) bilan
dunyoni yeydilar, (yana boshqa bir nusxada: “dunyoni
oladilar”), ya’ni dunyoni egallab oladilar, so‘ng
yumshoqligi qo‘y terisidek liboslar kiyadilar. Ularning
tillari shakardan shirinroq, qalblari esa bo‘rilarning
qalbidek”.
Alloh taolo aytadiki: “Meni aldaysizlarmi yoki menga
qarshi jur’at qilasizlarmi? (Jur’at qilish hech
fikrlamasdan o‘zini qo‘rqmas, shijoatli ko‘rsatishdir)
o‘zimga qasamki, albatta ularning ustiga bir fitnani
yuborgayman, unda oqil-hakimlar lolu hayron
qolgaydir”.
yonlariga bir kishi kelib: “Yo Rasulalloh, men bir amalni
qildim, uni sir saqladim, so‘ng undan xabardor bo‘lib
qolishdi, mana shu narsa meni quvontirsa, bu amalda
menga savob bormi?” dedi. Payg‘ambarimiz (s.a.v.)
aytdilar: “Bu ishda sen uchun sirligi va oshkoraligida –
har ikkisida ham savob bor”.
shuki, albatta, bir kishi o‘zining ishini oshkor etsa va bu
amalga biror kishi iqtido qilsa, ergashsa, bas, u kishi
uchun ikkita savob bor: bittasi – uning o‘z amali uchun,
ikkinchisi - shu amali bilan birovni ergashtirganligi
uchun. Rasulalloh sallallohu alayhi vasallam
aytganlaridek: “Kimiki urfda yaxshi ishni joriy qilsa, shu
yaxshi ishning savobi va ergashib shu yaxshi ishni
qilgan kishining savobi unga qiyomatgacha yetib turadi.
Va kimiki urfda yomon bir ishni joriy etsa, o‘sha
yomonligining gunohi va ergashib shu yomonlikni qilgan
kishining gunohi unga qiyomatgacha yetib turadi”.
Ammo agar unga birov ergashganligi uchun emas, balki
o‘zining ishi oshkora bo‘lganligi uchun quvonsa, bu
holda amalining savobi ketishidan qo‘rqmog‘i kerak.